• Tidak ada hasil yang ditemukan

Mempelajari Penambahan Gula dan Penggunaan Natrium Benzoat dalam Pembuatan Selai Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi L.)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Mempelajari Penambahan Gula dan Penggunaan Natrium Benzoat dalam Pembuatan Selai Belimbing Wuluh (Averrhoa bilimbi L.)"

Copied!
145
0
0

Teks penuh

(1)

A/'&fi~.~+i.l.i-

/ i ~ r ; j

MEMPELAJARl PEMWMBAHAM GULA

DAFB PENGGUWAARI RIATRIUM BENZOAT

DALAM PEMBUATARI SELAl BELBMBlNG WULUH

Oleh

DARSARI REST1 ARTANTI

JURUSAN GlZl MASYARAKAT DAN SUMBERDAYA KELUARGA

FAKULTAS PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR

(2)

-

"Sesungguhnya d i s q i n g k e s u l i t a n ada kelonggaran

Karena i t u , b i l a t e i a h s e i e s a i s z t u pekerjaan garapiah urus ar l a i r den,-&?

t

e k m .

N a m u n hvlya pada Tuhan-;nu i a h kamu mengnarapkan pembaiasan panala nya.

."

(&S. 11 I n s y k a h : 6

-

8 )

tanda terima kasih ba kepada eyang, bapdtr dan ibu,

(3)

DARSARI REST1 ARTAPTTI. Mempela j a r i Penambahan Gula dan

Penggunaan Natrium Benzoat Dalam Pembua t a n S e l a i Belim-

b i n g Wuluh (Averrhoa b i l i m b i L . ) (Dibewah B i m b i x a n

SU-

DJANh SIEARAii1 d a n SRI ANhTA NARLSYATIj

Eelimbing vmluh (Averrhoa bilimbi, L . ) yang termasuk

f a m i l y O x a l i d a c e a e banyak d i t e m u i s e b a g e i tanaman peka-

r a n g a n yang mudah d i t a n a m , t i d a k memerlukan perawatan khu-

s u s d a n buahnya d e p a t d i p a n e n hampir s e p a n j a n g tshun.Rasa-

nya yang ssnga t asam menyebabksn k e t e r b a t a s a n pemanfas t a n -

nya d a n disamping i t u , buah b e l i m b i n g wuluh juga mudah r u -

s a k s e t e l a h d i p a n e n . Kedua h a 1 t e r s e b u t a n t a r a l a i n menye-

babkan rendahnya n i l a i ekonomis b e l i m b i n g wuluh s e h i n g g a

kurang mendapat p e r h a t i a n d a r i m a s y a r a k a t . Buah b e l i m b i n g

wuluh mengandung v i t a m i n C s e b e s a r 35mg/100gr buah ( FAO,

1972 ) s e h i n g g a buah t e r s e b u t d a p a t d i m a n f a a t k a n s e b a g a i

penyumbzng v i t a m i n C k e l u a r g a .

P e n i n g k s t a n n i l a i ekonomis d a p a t diupaGskan m e l a l u i

penganekaragaman pemanfaatan buah b e l i m b i n g viuluh ini,Pem-

blretan s e l a i b e l i m b i n g v , ' u ~ & merupakan s a l a h s a t u a l t e r n s -

t i f

yang d i p i l i n k a r e n a s e l a i a d a l a h produk makansn s e t e -

ngah basal? yang mempunyai deya t a h a n simpan yang cukup

p s n j a n g ( i ~ i n a m o , dkk., 1 9 8 4 ) -

P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n *fituk mempele s a r i penambahan

(4)

Oelimbing wuluh t e r h a d a p daya t e r i m a konsumen s e r t a s i f a t

f i o i k d n n Bimia s e l a i . D i h a r a p k a n p e n e l i t i z n i n i d a p a t mem-

b e r i k a n i n f o m a s i p e n b u a t a n s e l a i b e l i m b i n g wuluh y a n g d i -

sulcai konsurnen s e b a g a i s a l a h s a t u a l t e m a t i f p e m a n f a a t a n

b e l i ~ b i n k uiuluh.

Pciobuuiian s e i a i daiem p e n e i i t i a b i n i menggunei:an p e r -

l n k u n n pennmbohan g u l a (Ai:O%, A2:10%, A :20%) don penggu-

3

n n n n n a t r i u m b e n z o a t (B1 :0% d a n B2:0,05%). Pengoin2tan d i -

I.akukan selema s a t u b u l a n , a n a l i s a k a d a r a i r , t o t a l p a d a t -

on t e r l z r u t , t o t a l a s a n , pH d a n kandungan v i t a m i n C d i l a -

kulcan pada rninggu ke-O(C1 ) , ke-1 ( C 2 ) , k e - 2 ( C j ) , ke-3(C4)

d a n lre-4(C5j sedangkan p e n i l a i a n kesuliaan p a n e l i s t e r h a d a p

r a s a , n o r z a , aroma, t e k s t u r d a n s i f a t o l e s s e l a i dilalcukan

pada m i ~ l ~ g u kc-0, ke-2 d e n ke-4. Data h a o i l a n a l i s a k i m i a

dun P i s i k yeng d i % a k u k a n d i a n a l i s a dengan r a n c a n g a n s p l i t -

p l o t ( S u d j o n a , 1 9 8 5 ) d s n u j i BNT ( S t e e l dnn T o r r i e , 19841,

sedangkan i r a s i l p e n i l a i a n i n d e r a v i i a i a n a l i s a dengan F r i e d -

mzn T e s t dan u j i h n j u t n y a ( G i b b o n s , 1 9 7 6 ) .

S e l a i beiilnbing waluh d a p a t d i t e r i m a p a n e l i s dengtin

sBor kenukoan 2-4 ( s u k e sampai t i d a k s u k a ) d a n h a s i l u j i

ic'riecimor? menj7o'takan bahwa p e r l a k u a n perlambahan g u l a hanya

~ ; - . e ~ p e n g u r u t i i l:esukaasn p a n e l i s t e r h s d a p s i f a t o l e s s e l a i

r,eda ~ i ' . i c g ~ ; u !ce-4., d a n penggunaan n a t r i ~ ~ z b e n z m t t i d a k men-

-

p e n g a r u h i i;csukoon p a n e l i s t e r h a d a p keseluruha11 nu.tu i n d e -

(5)

Sampel dengan ?enambahan g u l a 20 p e r s e n dan t a n p a na-

t r i u m b e n z o a t (A-B ) merupakan sampel y ~ ; % p a l i n g d i s u k s i 3 1

konsumen pada rnir4,w ke-0, ke-2 maupun ke-4.

Kandungan v i t a m i n C s e l a i s e c a r a n y a t a d i p e n g a r u h i

o l e h i n t e r a k s i a n t a r a penyimpanan dan penambahan gu'la. P e r -

l a k u a n yang mempengaruhi t o t a l ssam s d a l a h p e ~ y i m p a n a n ( 3 2 -

da kedua t a r a f u j i ) d a n penambahan g u l a (pada t a r a f u j i

0 , 0 5 ) . Kadar a i r s e l a i d i p e n g a r u h i o l e h penambahan g u l a ,

p e ~ g p n a a n n a t r i u m b e n z o a t d a n i n t e r a ~ s i p e r l a e m a n - p e r l a -

kuan yang d i g u n a k a n . I n t e r e k s i a n t a r a penyimpanan d a n pe-

nambahan g u l a s e r t a a n t a r a penambahan g u l a dan penggunaan

n a t r i u m b e n z o a t mernpengaruhi t o t a l p a d a t a n t e r l a r u t s e l a i .

N i l a i pH d i p e n g a r u h i o l e h penyimpanan dan i n t e r a k s i a n t a r a

(6)

J u d u l : 'XEiiIPELAJARI PENAX3AIIAN GULA DAN PENGGU

-

NAAN NATRIUM BENZOAT DALAM PEiVlEiUATAN SE-

LA1 BELIMBING YRJLUH (Averrhoa b i l i m b i L . )

Narna Mahasisvfa : DARSARI REST1 ARTANTI

Nomor Pokok : A 23 C321

Menyetujui

( I r . S r i Anna M a r l i y a t i ) Dosen Pemblmblng

( Eiartaoti Santoso, MSc.) ( Ir. Amini Nasution. MS )

(7)

KATA PEBGANTBB

Syukur A l h a m d u l i l l a h p e n u l i s h s t u r k a n k e h a d i r a t A l l a h

SWT, yang t e l a h melirnpahkan rabma t d a n karunia-iVya s e h i n g -

ga p e n u l i s b e r h a s i l rnenyelesaikan Karya I l m i a h i n i .

Karya I l m i a h yang b e r j u d u l ":2EMPELAJARI PENAKBAHAN GU-

a.

DA?: PENGGUNAAN NATRIUILI BEZZOAT DALAM PEXBUATAN SELA.1

BELIEBING \RTLUH ( b e r r h o a b i l i m b i L. ) " merupakan h a s i l pe-

n e l i f i a n y a w d i s u s u n dalam rangka memenuhi p e r s y a r a t a n

untuk mendapatkan g e l a r S a r j a n a P e r t a n i a n J u r u s a n G i z i Ma-

s y a r a k a t d a n Sumberdaya Keluarga

,

F a k u l t a s P e r t a n i a n ,

I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.

Dalam kesempatan i n i p e n u l i s mengucapkan r a s a t e r i m a

k a s i h yang t a k t e r h i n g g a kepada Bapak Sudjana S i b a r s n i dan

I b u S r i Anna M a r l i y a t i s e l a k u dosen pembimbing, yang t e l a h

memberikan s a r a n dan bimbingan kepada p e n u l i s d a r i awal

hingga berairhirnya p e n e l i t i a n dan penyusunan Ka-ya I l m i a h

i n i . P e n u l i s juga mengucapkan t e r i m a k a s i h kepada Bapak

Budi Setyawan s e l a k u d o s e n p e n g u j i yang t e l a h menguji dan .

.

memberikan s a r a n - s a r a n u n t u k kesempurnaan Karya I l m i a h i n i .

Rasa t e r i m a k a s i h yang t u l u s p e n u l i s ucspkan juga kepada

bapak, i b u , kakak dan a d i y k u yang t e l a h memberikan dorong-

s n dan semangat selama p e n u l i s menempuh s t u d i d i I n s t i t u t

P e r t a n i a n Bogor i n i , juga t e r i m a k a s i h mtu.k s a h a b a t k u

&r% yang t e l a h banyak membantu dalam mewujudkan Karya 11-

, .

biiah i n i . Tak lupa p e n u l i s ucapkan r a s a t e r i m a k a s i h yang

s e b e s a r - b e s a r n y a kepada semua f i h a k yang t e l a h memberikan

(8)

b a n t u a n selama i n i , yang t i d e k d a p a t p e n u l i s s e b u t k a n s a -

i;u p e r s a t u .

Akhir k a t a , p e n u l i s b e r h a r a p semoga Karya I l m i s h i n i

d a p a t rnemberikan banyak manfaat b a g i r e k a n - r e k a n muhcsis

wa pada khususnya d a n pembaca pada miunnya.

(9)

RAWA

IS1

halaman

DAPICAE(.

TABEL

...

x i i

...

D A F W R G W A R x i i i

...

DP..WB L.4MPEU.N

m i

...

& t a r Belakang 1

Tujuan P e n e l i t i a n

...

2 7

...

Kegmaan P e n e l i t i a n 4

. . .

...

T I N J A U A N PUSTAYA

5

...

Belimbing Viuluh

5

. S e l a i

...

6

Gula

...

11

...

Natrium Benzoat 13

...

BAHAN DAB NEXCODE 1 7

...

Tempat dan Waktu P e n e l i t i a n 17

...

Bahan dao Alat

1 7

...

Metode P e n e l i t i a n 18

P e n e l i t i a n Pendahuluan

...

18

...

P e n e l i t i a n Lanjutan

1 9

...

b o s e d u r Analisa 20

Analisa Data

...

26

...

EiaSIL DAN P.i!X!UKiSAN 29

...

P e n e l i t i a n ~ e n d a h u l u a n 29

...

Daya Terims S e l a i & l h S i n g iTuluh 3 1

h s a

...

3 1

Warns

...

35
(10)

Ha

laman

Aroma

...

38

T e k s t w

...

4 1

...

S i f a t Oles 44

E a s i l A n a l i s a Kimia d e n F i s i k

...

4 8

...

V i t a m i n C 4 8

...

T o t a l Asam 5 2

Kadar A i r

...

57

...

T o t a l P a d a t a n T e r l a r u t 6 1

...

N i l a i pH 65

...

JSESIUPUL4N DAN SARAN

69

...

Kesimpulan

69

S a r a n

...

70 DAPTAR PUSTAU

...

7 2

...

(11)

Nomo

r

Hal

a m a n I.. K o m ~ ~ o s i s i Zat Gizi Belimbing Y+&ul~.

...

5

2. Kul&mgan Asam Askorbat cialam Selimbing i V u - 2ih C a n Beberapa Bu& Yang Umum Dibuat P r o - .

duk Olahm

...

6

3 .

IConpc s i s i Kixia 3elimbing YiuI-~l

f

kcerrhoa

b i i i m b i L . ) Segsr

...

29
(12)

Nomo r

1. Pembentukan S e l a i t ergantung pada KondisF

...

Y e k t i n , G u l a d m A s a m 9

&2KmiSmC EembenZukaz. .Nat rim .zsnzo

at

d a r i

A s a m Benzoat

...

1 4

Skema P r o s e d u r Pembuatan S e l a i Belimbing

...

Wuluh ( ~ v e r r h o a

5ilim5i

L.) 2 1

Histogram . n i l a i modus s k o r kesukaan p a n e l i s t e r h a d a p ?+as2 s e l a i i p a d a t i a p p e r l & u = se- lama penyimpanan 0 minggu (Ci), 2 minggu ( C )

dan

4

minggu

( ~ 5 )

...

32 Histogram p e r s e n t a s e penerimzan p a n e l i s t e r -

hadap rrasa s e l a i : pada t i 2 p p e r l a k u a n s e l a ~ a penyimpanm 0 minggu ( c ~ ) , 2 mixggu ( C ) dar5

4 m i n g m ( C

5)

..

...

3

34

H i s t o g r a n riilai modus s k o r k e s u k a a n - p a n e l i s t e r h a d a p warna s e l a i pada t i a p ~ e r l a k u a n

s e l a n a penyimpanm 0 minggu (

Cl

-

3,

2 minggu

( C ) d m 4 mingzd ( C 5 )

...

3

36

Histogram p e r s e n t a s e p e n e r i m a a ~ p n e l i s t e r - hadap warna s a l a i pada t i a p p e r l a k u a n s e l a - ma penyimpanm 0 minggu (C,)

,

2 minggu f C )

3

...

dan

4

minggu ( C - )

3 37

--.

1 0 . nxstogram n i l a i modus s k o r kesakaz? p m e l i s t e r h a d z p aroma s e l a i pad2 t i a p e r l a h t a q selama penyimpa-ian 0 iriiigga !C,

-

7,

2 mingga

( C

3

) d m

4

minggu ( C 5 )

...

38

il

.

Eistogram persen-i.ase penerimaan p a n e l i s t e r - L

.,au, a^.. aroma s e l a i pada t i z p pperlakuaq s e i a -

ma penyimpanan 0 minggu ( c ~ ) , 2 minggu ( C 3 )

(13)

Nomo r H a l e m a

Zistogram n i i a i modus s k o r kesukaan p = e l i s teriladap t e k s t u r s e l a i pad2 t i a p p e r l a h a ? selarna penyimpaian 0 m i n g y

( c ~ ) ,

2 minggu

( C j ) dan

4

minggu ( C - )

>

...

-.

-- .

fixstograz 9 e r s e n t a s e penerimaan p a n e l i s t e r - hasap t e k s t - a r s e i a i pada t i a p p e r l a h a se-

1

A , ' A L ~

-...

oenyimpanan 0 minggu

(el),

2 m i n g y (C3) dm 4 m i n g g ~ ( f l )

...

"5

Histogram n i l a i modus s k o r kesukaan p a n e l i s t e r h a d a p s i f a t o l e s s e l a i pada t i a p e r l a -

h a n selama peogimpanan 0 rninggu

(c,

-

7,

2

mingg; ( C 3 j dm 4 minggu ( C )

...

5

Histogram p e r s e n t a s e penerimaan p a n e l i s t e r - hadap s i f a t o l e s s e l a i pada t i a p e r l a k u a n

selama penyirnpanan 0 minggu (C1

?

,

2 minggu ( C 3 ) d m

4

minggu (C5)

...

Histogram p e r s e n t a s e r a t a - r a t a penerimaan p a n e l i s t e r h a d a p k e s e l u n i n a n mutu inderawi yang d i u j i d a r i s e l a i pada t i a p p e r l a h e n

...

selama penyimpanan

Grzf i k p e n g a d penyimpanm t erhadap rata- r a t a kandungm v i t a m i n C s e l a i belimbing

ii'istogrm r a t z - r a t a kandungan v i t a ~ i n C s e l a i belimbing wul*

?ads

t i z p p e r l a ' m m penmbehzn &a

...

:.

...

Ilistogram r a t z - r a t a kandungaz v i t a m i n C s e l a i pada t i s p p e r l a h a a c penggunaan n a t r i - urn benzoat

...

Graf i k pengaruh p e n y i m p ~ q z r t erhadap r a t a -

~ a t z k u l ~ % ~ ~ g a ? t c t a l asam s e l a i belirrrhing

...

n-2-GIh

20. H i s t o g r a n rat.tz-mta kandungan t o t a l asam s e l a i belimbing w u l ~ h pzda t i a p p e r l a ! a m

penmbah..n g d a

...

- 57
(14)

--.

f i x s t o g r m r a t a - r a t 2 kznd-ur~gzn t o t a l aszm s e L a i b e l i m b i n g wuluh pada t i a p perlL%an

.

penggwnam nztrium benzoat

...

Histogram r a t a - = t a k a d a r a i r s e l a i be)irn- S i n g ~ u l u h pad2 t i 2 9 t z r a f perl&u%?- pe- n m b z h m g u l a

...

Histogram

rats-rat2

kadrtr a i r s e l a i belim- S i n g v;uluh. pada t i a p ttaaaf p e f i a k u a n peng- w a a n n a t r i x n kenzoat

...

Grafik pengarah penyiinpanan t e r n a d - t o t a l padatan t e r l a - t s e l a i belimbing nv1u.h

..

Histogram r a t e - r a t 2 t o t d prtd2tzn t e r l a r u t s e l a i belirnbing wu1~1Ih pada t i a p tarsf per- lalmm p enambahzn @a

...

. Histogram r a t a - r a t a t o t a l padatan t e r l a r u t

s e l a i belimbing ~ u l u l h pada t i a p t a r a f per-

...

l a k u a n pezggx?aa? n a t r i 3 m benzoat

Grafik p engaruh penyimpanm

t

erhaladap r a t a - r a t a n i l a i pI! s e l a i belirnbing v,uluh

...

Histogram r a t a - r a t a n i l a i pH s e l a i pada p e rlalkum p enanbahm g u l a

...

Histogram r a t a - r a t 2 n i l a i pH s e l a i belim- b i n g wuluh pada p e r l a k u a n ppenggunaan na- [image:14.582.65.556.60.683.2]
(15)

Koaor Eelamen

1 . U j i F r i e k e n P e n g a m h ? e r l a L u e n Penambehan

-

Gule d s n Penggunhec M e t r i ~ m a e n z o a t T e r i e -

...

d e p Zase S e l a i Sebelum Disimpen 7'7

. .

2, ??:I Friedmen P e n g a r S - Per1c:kunn Penembshen Guia d a n Penggunean Xetrium E e n z o a t Terhe-

...

.Sap Werna S e l z i Sebelum: Disimpen 78

3 .

ijji -?rieh.zn Fenge-mlh F e r l e k u e n Penrmbehan Gula d e n Penggunean Netrium Eenzoet Terhs-

dap Aroma S e l e i S e b e l u n Disimpen

...

79

4. U j i F r i e d ~ a n PengsF'eh P e r l n k u a n Penembnhen Gula den Penggunaen N s t r i u m E e n z o a t Terhe-

dep T e k s t u r S e l e i Sebelum Disimpan

...

80

5.

U j i Friedman ?engaruh P e r l e l m e n Fenembehen Gule d a n Pensgunenn Netrium E e n z o e t Terhz-

dep S i f z t Oles S e l a i Sebelum Disimpan

....

81

6 . . U j i Friedmen Pengarzlh P e r l a k u s n P e n e m b ~ h a n Gula den Penggunsan E e t r i u m Benzoat Terhe-

dap 3 ~ . s a S e l n i S e t e l a h Disimpen 2 Xinggu 84

7 . U j i F r i e d m b Pengeruh Perleiruen Penambehe-n

Gula Sen Penggunaan Z a t r i u m E e n z o e t Terha-

dap ijarna S e l a i S e t e l a h Disin!psn 2 Minggu &5

4

8. U j i Friedman P e n g a m h F e r l a k u a n Penambehan Gula dnn Peng,%ria~n ? : a t r i v x S e n z o s t Terhe-

dep Aroma S e l a i S e t e l e h Disimpan 2 i4inggu

86

-

9 . U j i P r i e L x a n Pengervh P e r l z k u e n renambahan Gule d a n P e n g g ~ n e a n Xztrium Benzost Terhe-

r 7

.

dep l e ~ s t u r S e l e i S e t e l a h D i s i n p a n 2 >:inggu

87

10. TJji Friedman P e n g ~ m h P e r l e h a n Fensmbehan Gula d e n ?engb?masn >?atrium 2 e r z o a t Terhe- i s p S i f a t G l s s S e l e i S e t e l e h Pisimpen 2

P ' i n g ~

...

88

1 1 . 'LTji B i e d m a n F e n g r m h l e r l a k u a n Fenarnbahen C-uls dan P e n ~ ~ n s e n Xetrium Eerizoet Terhe-

(16)

F.ji F r i e&%an F e n g ~ m h P e r l c l c ~ e n Tenanbehen Gula dan Penggunaan Xatrium S e n z o a t Terha-

dep i l s m a S e l a i S e t e l e h Disimpnn

4

Y5.ngss 9 0

U j i Friedman Pengeruh P e r l e - h e n Penambehrn . Gula den P e l ? ~ r J n a a n f \ ; a t r i w Benzoat Te?hE-

Aroma e l a i S e t e l & D i s i m c o c

4

y ~ z r + - - -

- 5 5 - 9 1

U j i F ~ i e r h a n Pengaruh P e r l a ' m e n Penembahan Guia dan F e n ~ g u n a e n Il a t r i u r i Benzoat Terha-

dap T e k s t u r S e l s i S e t e l a h Diskmpan

d

Ydngm 9 2

U j i i'riedman Pengaruh Ferlahwan Penambehen Guia den ' e n g p n a a n i k t r i u m E e n z o e t Terna- Sap S i f a t O l e s S e l a i S e t e l a h Disimpan

4

B l i n g ~ u

...

94

K i l a i 'iodus Skor Kesukaan F e n e l i s Terhzdep

Nutu I n d e r a w i S e l e i S e l a a s Penginpanen

..

9 6

P e r s e n t e s e Jumlah P ~ n e l i s B e r d a s a r k e n Pe- ngelompokan Skor Kesukaen Terh'adap ldIutu

I n d e r e w i S e l a i Sebelurn Disimpan ( C 1 )

....

98

P e r s e n t a s e ,Jum.lah F a n e l i s E e r d a s a r k a n Fe- ngelompokan Skor Kesukaan Terhadap ?Tutu Inderawi. S e l a i S e t a l a h Ilisimpen 2 Xinggu

( C 7 ) ...a 99

? e r s e n t a s e Jumlah P e n e l i s B e r d a s e r k e n Pe- ngelompokan Skor I<esuksan Terhhdap 14utu

I n d e r a w i S e l n i S e t r l e h Disimpsn

4

l.Tin&gu 2 0 0

Jumlah Ptingkat Bkor Xesukean P a n a l i s Ter- hadep Kutu I n d e r e w i S e l a i Pada T i e p s e r -

...

l a k u e n Selsma Penyimpannn 101

i J r u t a n F e r l e k u a n S e r d e s a r k a n F e r s e n t a s e ' Penerimaen Fen61,is T ' e r h ~ d ~ p K e s e l u r u h a n

I<utu Indereui.-.Selai Selem. henyimpenan -.e.

-i v C

-

Kendungan Vit&~;iin C S e l a i ~ e l l n 3 i r i g \;uluh

(17)

SFdlk Z e ~ ~ s r r . Pengzruh ?eris.kdilen ?enembahan Gula dan Penggunaan B e t r i u m S e n z o e t S e r t a im-e ";nyimpe.nan Terhedep k ~ n d u r ~ g z n Vita;r,in

...

C S e l a i Belimbing Viuluh

H a s i l I i j i Seda Wyeta ' i ' e r k e c i l P e n g e r ~ h Pe- nembehan ULLIc " - - 7

-

c*:: 2.-- 7reng@nhan . !:&trim Sen-

z o e t S e r t a Lams F e n y i n p o n ~ n T e r h ~ l a p Ken-

...

dungen Vitamin C S e l a i

Ksndungen T o t a l S e l e i Belimbing i k l u h

...

pede Tiap P e r l e k u a n Selema Pengiinpanan

S i d i k Zagam P e n c a ~ L ? P e r l e h a n Penembehen Gula den Pengpnean I.iatrium Eenzoe t S e r t e L~me Penyinpanan Terhadsp K s n d u n g ~ n T o t a l -

...

Asem S e l h i s e l i m b i n g kliluh

2 2 s i l STji Eeda ITgata T e r k e c i l Pengaxuh: Pe- nembahan Gule den P e n g ~ n s a n Icatrium Ben- z o a t S e r t a Lama Penyimpanan Terhadap Knn-

...

dungan T o t a l Asam S e l a i

Kansungan L i r S e l a i Belimbing kluluh Pada Tiap P e r l a h u a n Selama Penyiriipanan

...

S i d i k Ragam Pengsrmh P e r l a k u e n Penembehan Gul: dan Penggunaen E e t r i u m E e n z o a t S e r t a Lena Penyimpsnan Terhadap Kedar A i r S e l a i

E a s i l U j i Be62 ityata T e r k e c i l Pengaruh Pe- nambahan Gula den Penggunaan 3 a t r i u m Ben- z o e t S e r t a Lama;iPenyimpanan Ternedap Kader A i r S e l a i

...

Kendungan T o t a l F e d a t a n T e r l s r u t S e l ~ i Be- l i m b i n g kluluh pada T i a p P e r l e k u e n Seleme

...

Pengimpenen

-

S i d i k Zagem Fengsruli ? e r l a i r u e n renexbahan

-

Gula den F e n ~ p 2 . l ~ ~ X a t r i u i b e ~ z o a t S e r t a Lsxe Pen:iimpsnen Terhadap Eandungcn T o t a l
(18)

--

.

.

77.

E e s i l ujl 5e2a ::gsta T e r k e c f l P a n g ~ r d h

-

Fe-

nsm'oahan Gule dan Fenggdnaan i;ntrium aen- z o a t S e r t a Leme Penyimpanan Terhsdap Kan-

dungsn T o t z l Padstsri T e r l e m t S e l a i

...

12 4

34.

N i l a i pH S e l a i Belirnbing k ~ b l u h pade Tiap

U e r l a ' r . - - -ucrl S e l ~ m z ?en-;+ d moanen

...

XI

5

s;

"

35.

~ ~ Rseam Pengeruh Perlalcuen Penaxbrhan i k

--

Gule den Penggunzen i 3 e t r i u m S s n z o a t S e r t e

Lzme ?enyimp~.nan ? e r h a d a p K i l n i p a S e l e i 116

36. H a s i l U j i Eede Xyate T e r k e c i l P s n g a n i h PP-

nambehan Gula d ~ n f s n g g u n z e n Natrium Ben- z o a t S e r t n Lam Penyimpanan Terhedap X i l e i

p H S e l a i

...

li7

(19)

Lat a r B e l a k ~ ~ g

Belimbing wuluh ( ~ v e r r h o a b i l i m b i L . ) merupakan s a l a h

s s t u t a ~ ~ a r l buz'1 y ~

t

~e m a s & f m i l y Oxalidaceae; yang g

juga rcezxpakan tanam jzngka p a n j a g d m b e m h r a n sedang

( ~ i n g g a , 1962

3 .

Pohon belimbing wul-ah banyak ditanam sebagai t a n m a n

pekerangan, b ~ i k d i pedesaan maupun d i perkotaan. Pohon

i n i mudah d i t a ~ z n derl t i d e 4 menerlukan peravratan yang ber-

s i f a t khusus. Hal l a i n yang rnenggembirakan adalah kenya-

t a a n bahwa buahnya dapat d i p a ~ e n hvnpir sepanjang tahun.

Menurut FA0

(1972)

bush belirn'oing w l u h yang berben-

.tuk ionjong d m daging buahnya b a y & rnengandung a i i n i ~

rcemiliki kandunga? asam askorbat sebanyak

35

~ ~ / 1 0 0 g r m buah, sehingga dapat dimanfaatkan sebagai penambah.. kOnsm-

si vitamin C bagi keluarga. N a m u r l karena rasanya yang sa-

ngat asam, buah i n i jarang dikonsumsi l a n g s m g sebagai

buah segar

,

rnelainkeL hanya digunakan sebagai bumbu, saq-

b a l ataupun pemanfaatai l a i n n y a s e p e r t i obat gosok dan se-

bzgai b e h a pembersih alat-a1aC rtmah t angga.

irura~gnya v a r i a s i pemanf a a t m bu&i belimbing wuluh

men;rebabka? J renda???;.a c i k i elrcnomi buz? i n i , sehingga se-

r i n g k d i ditemukan adanya pohon belimbing wuiuh yzzrlg s a r a t

buah

t

e t a p i h r a n g men6apat p e r h a t i a n yang besar d a r i pe=
(20)

2

&an d i m z r f e a t k a n , sedairg s e b a g i a n b e s a r l a i n n y a d i b i a r k m

begitu s a j a mat-w&g 6-zn &:nirnya membusuk diponon.

Su&-buahar, sebagaimana h a l n y a sz;rur-sayuran dan

h a s i l pertzzziarr l a i r i - y a , masih melaic~kan r e s p i r a s i ' s e h a

- --

. * - .

p L v s e s nezaaoiisme lairinya s e t e l a h dipanen. Selaxa ha1

t e r s e b u t

t

e r j a d i , d ~ . p a t d i k a t a k a n masih hidup. Keadaazz

t e r s eb-at menyebabka? t e r j a d i n y a perubahan-perubahan yang

pada a k h i r n y a mengalribatkcin rusaknya basil p e r t m i a n

-

( W i -

narno, dm- Aaar, 1 9 8 1 ) . D e m i k i a ~ p u l a belimbing wuluh,.

b a h k a r nasal-ahnya bertambah k a r e n a k a d z r a i r yang c u h p

t i ~ g g i d z r i buah i n i , sebagaimana pensapat Subard jo (1985)

dalarn S e p t y a n i n g s i h (1988) bahwa p r o s e s kerusakan ditun-

jang p u l a o l e h t i n g g i n y a k a d a r a i r buah.

Ada beberap& ;'te,matif pemanfaatan belimbing w?rl¶uh

misalnya pembuatan manisan, s e l a i dan s a r i buah. Dalam!

p e n e l i t i a n i n i d i h i l i h pembuatan s e l a i s e b a g a i a l t e r n a t i f

pemanfaatan belimbing wuluh yang akan d i t e l i t i , k a r e n a se-

l e i merupakax produk makanan s e t e n g a h basah ( i n t e r m e d i a t e

m o i s t u r e food) yang memparyei dnya t a k a s i n p a n yarrg cu-

b p p z z j a n g (Winzrno, dl&., ~ 9 8 4 ) .

TJ;lpa penbuat&q s e l a i , .aiLrnSya 7roporsF bu& .dz:

,--

is.

yang digunakan a&al&

45

:

55

( D e s r o s i e r , 1988). %e- n g i n g a t r a s e s e l a i ymg sariget as=, maka d i l a k u k a n p e r -

l e k u e n penmba- &a d a r i perbandingan s t m d a r t e r s e -

(21)

3

konsumen dan keadaan kimia s e r t a f i s i k s e l a i yang d i p e r -

o l e n .

B a h p pangan aengan k a d a r - & a yang t i n g g i dan juga

keasaman yang t i n g g i d i h a r a p k a n t a h a n t e r h a d a p k e k s a k a n

s e l v a ~ e n y i m p z ~ e ? , nzTm m e ~ u r u t D e s r o s i e r (1988) penam-

b ~ i z c - b a h a n pengawet kirniav~i merupakaz kombinasi yang l e y .

b i h b a i k dan d i h a r a p k a n d a p a t mempeqanjang daya t a h a n

s i ~ , ? . bzk;a.c pangz? t e r s e 2 u t . Slzckle

-

e t

&.,

(1987) me- n y a t a k a n bahwa bahan pw-gan b e r k a d a r g u l a t i n g g i cende-

rmg r u s a k o l e h khamir dan kapang, o l e h k a r e n a i t u bahan

pengawet gang d i p i l i h untuk d i g v ~ l a k a n dalam p e n e i i t i a n

i n i

a d a l a h n a t r i u m benzoat yang e f s k t i S ' . t e r h a d a p khamir dan

kzpang.

'i'ujuan P e n e l i t i a n

P e n e l i t i a n i n 5 b e r t u j u a n untuk mempelajari pengar&

pen=zmbahzc g u l a dan penggunaul natrium benzoat dalam pem-

b u a t a n s e l a i belimbing urjl~& ( ~ - ~ ~ r r h o a b i l i m b i

L

.

)

t

erha-

dap daya t e r i m a konsumen d a ~ keadaaz k i x i a dan f i s i k se-

(22)

Tujuan Khusus

Bebefapa t u j u a r ~ khusus yang i n g i n d i c a p a i d d z a pene-

l i t i a n

i n i a d a l z h :

1. Mengetahui pengaruh penambakiz~ g11a d z l m penbuat-

s e l a i belimSizg N ~ L & , t e r h a d a y daya -terima

konsumen y a g m e l i p u t i r a s a , WaMa, axma, t e k s -

t u r dan s i f a t o l e s , selama s e l a n g waktu penyim-

panan 0 , 2 dan

4

minggu.

2. Nengetahui pengaruh pezggunaan n a t r i u q benzoat

pada b e r b a g a i t a r e f penambahan gula t e r h a d a p daya

t e r i m a konsumen yang meliput i r a s e , warna, aroma,

t e k s t u r dan s i f a t o l e s n y a

,,

selama s e l a n g waktu

penyimpanan 0, 2 dan 4 minggd.

3.

Mengetahui p e n g a m h p enambahan gula, penggcnaan n a t r i u m benzoat ddz? penyimpzcan t e r h a d a p k a d a r

v i t a m i n C, t o t a l as=?, k a d a r a i r , t o t a l padatan

t e r l a r u t s e l a i b e l i x b i n g Muh selama penyimpanan-

0 , 1, 2 ,

3

dan

4

minggu.

Diharapkan h a s i l p e n e l i t i a z z ini dapat memberi i n f o r -

masi mengenei c a r a pembuataxi s e l a i belimbing ~ 1 1 u h y e g

disulkai o l e h konsumen

,

s e b a g a i salaki satti a l t e r n a t i f pe-
(23)

TINJAUAN PUSTAKA

Van

S t e e n i s (1984) menyatakan bahwa belimbing vmlulh ( ~ v e r r ' n o a b i i i m b i L. )

t

e m a s u ~ family Oxelidaceae Cieiuar-

ga belimbing]. Menurat Lingga (1982) bu& pang benyek me-

ngandung a i r da? rasanya sangat a s v a i n i jarang dimalcm

1s-gsung sebagai bualh segar, nainun memiliki banyak k h a s i a t

sebagai obat d m b i a s a pula digunzlcan sebagai bw[nbu.3apur.

Kandungan z a t g i z i buah belimbing wuluh dapat d i l i h a t

pada Tabel 1, sedangkan Tabel 2 menyajikan perbandingan

kandu~gan asam askorbat belimbing v . v l ~ & dengan asam a s k o r

bat yang

t

erkandung d a l a beberapa buah yang umuni dibuat

Tabel 1. Komposisi Zat G i z i Belimbing 'A'uluh " (PAO, 1972)

Zat Gizi Kandungan dalzn 100 g r Bad

Energi (Kkal) P r o t e i n ( r )

Lemak ( g r

--

xarbohidrat

7

( g r )

Serat ( g r ) K a l k i u r n ( m ) Rosfor (mg? Besi (m-)

Sodium Pmg)

Asam askorbat (mg)

Diantaiia jenis-jeriis juai-~ y a g Cersebut dalam Tabel 2

[image:23.576.42.525.104.669.2]
(24)

y a i t u bash a r b s i dan nenas. Dibandingiran dengan a r b e i

,

k&?d&?gan asam a s k o r b a t beiim'oing wiiiuh lebi'n rendah, na-

nun

b i l a d i b m d i n g k a n dengan n e n a s malca kandungan asam as-

k o r b a t daiam b&& b e l i m b i n g w u l u l ~ l e b i h t i n g g i .

Tabel 2. Eandungan ksam Askorbat daiam Belimbing

Wuluh

dan Beberapa Buah Yang Umum Dibuat ?rod& C1ahzri

J e n i s Buah

Jambu B i j i ( b ) 87

Manggil Kruda ( b ) 65

Arbei ( b ) 60

B e l i m b a g Muh( a )

3

5

J e w Garut (b)

31

Nenas ( b ) 24

S i r s a k ( b ) 20

Ape1 (b3 5

Sumber : a. PAC (1972)

Sk- D i r e k t o r a t G i z i (1979)

S e l a i

Psrohuatm s e l a i dan awetan bud--buahan r n e m p a a n sa-

1al-h ssatu i n d u s t r i h a s i l bud-buahan yang p e n t i n g dan &i-

d a s a r k a n pada p r i n s i p k a d a r z a t p a d a t t i n g g i dan k a d a r

a s z ~ t i n g g i ( D e s r o s i e r ,

1988).

Food a i d D r u g A d r A n i s t r a t i o n (FDA) dalam Y?oodroof dan

Luh

(1975) m e n d e f i n i s i k a n s e l a i s e b a g z i prod& h a s i l o l a h -

an

buah-buakxn, b a i k b e ~ r l p a buah s e g a r , buzh b e h , buzh [image:24.582.55.519.38.697.2]
(25)

7

t e r h a d a p guLa ( s u k m s a ) d e n ~ n a t a u t a q p a penanbahan a i r .

D a l m h a l i n i , p r o p o r s i bu&-buahan yan$ digunzkan a d a l a k

45 b a g i a r darr sala

55

b a g i a n .

D e s r o s i e r (1988) menyatdcan bal-sia p e n d i d i h a n 3uah da-

lain p r o s e s pembuatan s e l a i b e r t u j u a n untuk mengekstrrzksi

p e H i n , rnemperoleh s a r i buzh yang optimum dan mengekstrak-

s i s u b s t a n s i c i t a - r a s a yang k a r a k t e r i s t i k d a r i buah-buah-

en. Sed=gkan menurut hluchtadi, d k k . , ( l 9 7 9 ) pemasakan

juga d i p e r l u l r a n untuk memekatkan, s e h i n g g a d i p e r o l eh s-trnk-

t u r g e l .

A i r d z p a t ditambahlczn p a d a buah selama e k s t r d s i de-

ngan jumlah t e r g a n t u n g pada kandu-ngan a i r buah. Untuk

mencegah kegosongan dan u n t u k e k s t r a k s i p e k t i n , jumlah a i r

-

yang ditambahkan Garus d i p e r h i t u n g k a n , k a r e n a a i r , yang

b e r l e b i h a n h a r u s diiipakan selama p e n g e n t a l a n dan p e r l u pu-

l a . .iimbangi dengan s a r i b u a l yzng 5 a i k yaivj. t i d a k t e r

l a l u k e n t a l dan p u l a t e r l a l u e n c e r . ( D e s r o s i e r , 1 9 8 8 ) .

Pemasakan s e l a i d i h o n t i k v l pada suhu 1 0 6 ' ~ dan s e t e -

lah d i c a p a i t o t a l pada.tan t e r l a r u t 60 p e r s e l l yang d i t e t a p - k a n dengan r e f r a k t o m e t e r ( E e r t e z , 1 9 5 1 dalam .Santoso, 1 9 8 4 ) .

P r o s e s pembuatan s e l a i memerlukan k o n t r o l yang b a i k ,

s e b a b pemasakzn yzzg b e r l e b i h a ? ? &.%n menyebabkan s e l a i

menjadi " e r a s dan k e n t a l , sedangkan b i l e pemasalkm kurang

&ari menghasilkan s e l a i yang e n c e r . Deimikizn juga d e n a m

(26)

8

g e l e ? i b u ~ ~ g u d a r a yang akan merusak t e k s t u r dan penampakzn

a1-rhi.r (Crdess, 1 9 5 8 ) . Xenumt Campbell (1950)

---

dala-m San-

i

boso (1984) busa yang t e ~ b e n t u k Ilarus d i h i l a ~ g k a n

s e l a i y x ~ g d i h a s i l k s , c - d r ~ p b z r s i l i , s e l a i n i t u pengdapan

h a r u s dila1"cL~si 6 d . m

viri;tu

yaiiig s i n g k a t untuk mencegah

h i l a n @ i y a arorna, warna dan t e r j a d i n y a h i d r o l i s a p e k t i n .

I<elnlatai s e l a i yang a n t a r a l a i n d a p a t d i n i l a i m e l d l u i

kont i n u i t a s s t r u k t x r d a p a t d i p s n g a r v h i o l e h k a d a r p e k t i n ,

a s i d i t a s dan k a d a r @a. Oleh k a r e n a

itu

p e r l u d i l a M < a . n

a n n l i s a u n t d c mengetahui k e t i g a koiaponen t e r s e b u t , dan ke-

kurang:zrx?ya dapat ditambah2xan d a r i l u a r (Desro s i e r , 1988)

.

Gambar 1 memperiihatkan penga-ru?? k e t i g a komponen t e r s e b a t

pada !cekuKban s e l a i .

Nengenai buah-buahan p embentuk s e l a i , Ibkxchtadi, dirlr

.

,

(1

97

9)

mcnyat akan bahva untulc mendapatkan s e l a i ya??g b a i k

dengaii f l a v o r y m g h z n i x , d i g u n ~ eanpuran bv.d~ se-tengat.,

m z t a ~ g d;..11 buah yang matang penuh. D a l a m h a l ifii biiaLn

y m g s e t e n g a h matang akzn memberikazn p e k t i n

&-an

asam y x i g cuku.p sedz_ngl<m- buah yzng matzng penul? akan membe-rikzn

f l a - r o r yalig b a i k .

Su2I1-.3uG:9~- a$rArd sa1_& s a t - b&=n p e:iti:~rr a 3 _C1_... -1 n n

pe!::b~-1.:~tr.1l s e i a i d m meIXpakEZl s-amber v i t a m i n C yang p o t en-

sic1. NaR%?.1n v i t a a i n C b e r s i f a t t i d a k s t a b i l !niiid~+h r u s & ) .

Furria (19772) menyatakzi bin'n'a kerds$caz vFt3niin. C padz

(27)

Kekuatan S e l u i

I

r

_1

K o ~ i t l n u i t a s S t r u k t u r

I

Kadar l ? e k t i n

( % )

0 , s

1 0

1 , 5

__-._I_.----

optimum

1 ,

A s i d i t a s Kadar g u l a ,I ( % )

6 7 , 5

6 1 , O

--.-

7'1

-

,o

s e l a i lemah

f

l c r i s t u l o p t in~um

I

Harga pH

297

.---, 2 , ~ 2

,P

3 , o

, 3 , 1

-

?,2

---

3 , 3

3,4.--

3 , 5

3~

s e l a i . iceras optimum t a k a d a s e l n i

Galnbur 1. Pelnbentukan S e l a i t e r g a n t u n g pada ICombin~si P e k t i n , Gula d a n Asam

( D e s r o s i e r , 1.988 ).

(28)

I 0

atau p e l a y u a n b2har1 pi?-ngan. K e s t a b i l a z z v i t a m i n C j u g a

dipengsnil'ii o l e h kea22%? p x , a d ~ ~ y a l o g 6 3 s e p e T t i b e s i

dan

t

embaga d a n u d a r a . Pemasakazz i s e l a i dengan pengguna-

----s pcL-= y a c g c-spjp t i n g g i d d c q .-v:aktu y a ~ g ci2mp L a n a

mezyebabkazz t a k

t

e r e l a k k a n n y a t e r j a d i z y a k e r u s a k m v i t a -

min

C. Kexvsakan t n r s e b u t t e r j a d i p u l a d i s e b a b k a n o l e h

perlahuxcz p a d a b u a h s e l a m a ?ersiap;m.:

.

V i t a m i n C mudah d i o k s i d a s i m e n j a d i b e n t u k d e h i d r o .

Gaqbar 2 m e m p e r l i h a t k z n r e a k s i p e r u b a h a n asam a s k o r b a t

d a n r e a k s i m e t a b o l i s m e s e l a n j u t , y a n g p a d a a k h i r n y a mem-

b e n t u k senyawa y a n g t i d a l mempunyai k e a k t i f z z s e b a g a l

v i t a m i n C. Hanya asam L - a s k o r b a t d a n asam L-dehidroas-

k o r b a t - y a n g m e m i l i k i k e a k s t i f a n s e b a g a i v i t a m i n C.

7003 HCOE COOH + I

HOCH

I

I

CH209

H T H

CHLOH CH I

OB

2

A s . L-askorbai; ASam L- A s a m L-

d i l k e t o g u l o n ~ t . t r e o n a t

Asm L- A s z Q

--.

(29)

-

Bebera7a @a m i s a l n y a giulvosa, f m k t o s a , m a l t o s a ,

s u k r o s a dan l a l c t o s a mempunyai s i f a t f i s i k dan k i m i a yang

berbedz-beda. Misalnya dalam h a 1 r a s a m a ~ i s n y a , k e l s r u t -

ai-nyz, z i i e r g i yang d i h a s i l k a n n y a , mud& t i d a k n y a difermen-

t a s i o l e h mikroba

t

e r t e n t u , daya pembentukan k a r a ~ e l j i-

k a dipanask@ dan pembentukan k r i s t a l n y a . G u l a - m a t e r -

sebiit d a l m k o n s e n t r a n i gang t i n g g i d a p a t meneegay p e r -

t m b u h a n mikroba s e h i n ~ n a d a a a t digundkzn s e b a g a i penga-

wet (Tiinarno, d k k * , 1 9 8 4 ) .

Sukrosa a d a i a h o l i g o s a k a r i d a yang mempunyai p e r a n a n

p e n t i n g dalam pengolahan makanan dan bcnyak t e r d a p a t pa-

d a t e b u . b i t , s i w a l a n dan k e l a p a kopyor. Untuk i n d u s t r i -

i n d u s t r i malraiian b i a s z . digunakan sulrro sa dalam b e n t u k

k r i s t d h d u s a t a u k a s a r dan dalam j W z b yccng banyak d i -

p e r w a l k a n dalam bentuk c a i r a n s u k r o s a ( s i r u p

1.

h s a ma-

n i s s u k r o s a d i g m a k m s e b a g a i s t a n d a r kemanisan b e r b a g a i

j e n i s ,*a ( ~ i n a r n o , 1 9 8 8 ) . GamSar

3

menunjukkan s t r u k -

tur

kimia s v k r o s a ' n '"12 H 22 0 11

1.

(30)

1 2

Jurnlah yang t e p a t d a r i g u l a yang p e r l u ditambahkan

pada pembuatan s e l a i t e r g a n t u n g pada bany,dk f & o r ,

an-

t a r a l a i n a s i d i t a s b u s 3 yang digunzkan, Icaiidungan ,wla

b u d yang digunakan dan juea kematangan buah-(wood-

reof d&

Lq~h~

1975) Mer-irrzt Fan-kin dnn XiXdretk: (1975) d a l a Santoso (1984) perbandingan gula dengan bush Yang

dipnzka-?. u n t u k . b u a h ' - b w a n asaii a d a l a h 1 : 1. Pada b u a l

dengan kandungan p e k t i n yang rendah, bagian g u l a l e b i h

k e c i l d i b a n d i 2 g bagian bidah yang digunakan . d m s e b a l i k -

nya untxk b u d dengan kandu-ngan p e k t i n t i n g g i . M e n u ~ ~ t

D e s r o s i e r (1988) penambahan g u l a akan mempengaruhi kese-

imbangan a i r darn p e k t i ? yang ada dan meniadakan kemantap-

an p e k t i n .

wzlaupun @a s e r i d i r i mampu untuk memberikan s t a b i -

l i t a s mikroorganisme pada s u a t u produk makanan j i k a d i -

b e r i k a n dalam k o n s e n t r a s i yang c u h p , g u l a juga d i p a k a i

s e b a g a i s a l a h s a t u kombinasi d a r i t e k n i k pengawetan bahan

pangan. Kadar &a yang t i n g g i b e r s a n a dengan k a d a r asam

y m g juga t i n g g i , p e r l d m x n dengan p a s t e u r i s a s i s e c a r a

pemenasan, _oenyimpanm pada suhu rendah

,

d e h i d r a s i d m

p s n g g u n a a b~3-~5n-bs.?han c engawet kimia merupdsan t elcnik ,

(31)

N a t rim Benzoat

Ymg dimaksud d e n g a i baha-1 pengawet menurut Sulaeman

(1989) add.& bzhan tanballan makanan y m g d a p a t mencegah

z t a u menghaabat f e m e n t a s i , pengasaamm a t a u p e-ruraian l a -

i n Cerhadzp ,m&---- ,l,L y a ~ g disebabkzii o l e 5 jasac? r e n i k .

9aherL pengawet d a p a t nencegzb t Cerjadinga perkembangan m i -

k m b a pada masa simpan yang d i i n g i n k a n .

...

??xnarno (1988) menbedaka1 z a t penga7:et k e d d a x iiiia

golongan, y a i t u z a t ym-g t e r d i r i d e r i senyzva-senyawa air-

o r g a n i k dan yang t e r d i r i d a r i senyawa o r g a n i k . Zat peng-

w e t orgaxiik l e b i h banyak dip&:ai, d d a n belltuk asam man-

pun g a r m y a . Yang b i a s a digwnakan a d a l a h asam benzoat,

asam a s e t a t , asam s o r b a t , asam p r o p i o n a t dan senyawa e t i l

dan p r o p i l o k s i d a .

A s a m benzoat ( C6H5COOH) mex-upakan bpban p engawet

yang l u a e penggwqaa-ya dan s e r i n g d i g m a k a n pada makan-

en

y m g asam (Winamo da Lzksmi, 1974) d m s e c a r a

alami

t e r d a p a t pada cengkih a t a u kayu m a n i s .

Penggunaan asam benzoat s e b a g a i pengawet sudzh ber-

l a n g s u n g dzlam waktu yang larna dan umumnya digwnakm da-

-

1 a ~ belztdi garamxnya y a i t u n a t r i u q benzoat

.

.t+r+l-'

.

-< garam i n i l e b i h disulkai u~ntulk d i p e r g ~ ? a k % n k a r e n z l e b i h m d a l L

l a m t ( f i r i a , 1 9 7 2 ) . Nenu,qt ?!inam0 (1988) didalzm ba-

han n a t r i w n benzoat t e r - u r s i menjadi bentuk e f e i c t i f , y a i -

(32)

jukkul s t r a k t u r k i m i a asam benzoat dan n a t r i u m benzoat

dzlmi r e a k s i pexb2ri-L-dcarr nai;'iai kienzoat yang Wim diga-

nakran s e b a g a i pengawet

.

Asam

benzoat n a t r i u m benzoat

Gambar

4.

Ifiekanisme Pembentukan Natriwn Benzoat da- r i A s a m Benzoat ( ~ u r i a , 1972)

Menurut D e s r o s i e r (1988) benzoat .t~u'iLnya e f e k t i f t e r -

hadap khamir dan jzmur d a r i p a d a b a l t e r i , pada k a d a r 0 , l

p e r s e n .

Sebagaimana

-

bahan p engawet k i n i a w i l a i r n y a , p engguna-

n a t r i w n benzoat memer1uli.an pengawasan k a r e n a dikiiawa-

t i r k e n d z p a t rnembzhayzkzn jiwa konsuxen b i l a dlkonsumsi

s e c a r a b e r l e b i h a n . Deuel, e t a l . , (1960) d a l m F u r i a .

(1972) menyatakan bahiva h a s i l t e s t kemampuan meracun d a r i

n a t r i m benzo a t n e ~ u n j ~ k k a n bahwa n a t rium benzoat l e b i h

b e r s i f a t meracun b i l a dibaadingkan n a t r i u m s o r b a t . D a l a m

t e s t t erse-but

,

t i > : - a s - t i h s yaqg mendapatkm n z t r i u n ben- zoat sebanyak

8

p e r s e n d e r i lions-aisi mereka menunjukkan_

g e j a l a penurAqan b e r a t bzdan daii p e m b s h a a f i s i o l o g i s l a -

i r n y a y l n g t i d a l diju;ncai pada t i h s - t i k u s i a i n n y a yang

(33)

nurut T a y l o r (1980) b e n z o a t d m t u r a n u m y a d a p a t n c n i n b ~ f i -

k a l s u a t i r r e s p o n a l e r g i , . p a d a konsumen y a n g s e n s i t i f .

S e b e n a r n y a t u b a m a ~ d s i a nempunyai a k t i v i t a s mtU1~

t o l e r a n s i t e r h a d a p

asam

b e n z o a t i n i . D i d d v n tubtih t e r -

j a d i melca~zfsme p e n g h i i a n g a n r a c u n d a r i asam b e n z o a t de-

n g a n t e r j a d i n y a penggabungan b e n z o a t d e n g m g l i s i n d a n

membentuk asam h i p u r a t y z n g zlc=l t e r e k s k r e s i k a n b e r s a ~ a

v.rine. IkTenurut G r i f i t h d a n B a l l (1938)

--

d a i m l F u r i a ( 1 9 7 2 )

!ce:~~ungkinzn p e r a c u n a n da-Jat

t

e r j a d i b i l a a s a m b e n z o a t da-

l a m bei1tv.k asan h i p u r a t t i d a k i e r e k s k r e s i k a n d a n b e r g a -

bung d e n g a l a s u g l u k o r m a t ..

Bagaimanzpun, p e r l u . a d a n y a . kewaspadaan -t eriladap .- ke-

mungkinan meracun - d a r i b e n z o a t d m tunman-turv.na:n'i1'ya7

s e h i n g g a p e n g g u x a ' h i y a d a l am pangan d i b z ' t e s i

.

Winarno d a n Lalcsnj. ( 1 9 7 4 ) m e n y a t d f m bahwa aszm b e n z o a t digmiaJ~:lran.

ditlzin b a t a s 0 , 1 p e r s e n .

Bentzr?g pH y a n g o p t i m w i d a l a m d c t i v i t a s mikrobiel.

d n r i asmi b c i ~ ~ o a t adalal! p a d a pH 2 , 5

-

4 , O ( P u ~ i a , 19'72)-

C r u e s s ( 1 9 3 2 ) d a l a m F u r i a ( 1 9 7 2 ) menyatakez bahwa p a d a pH

2,3-294 n.triu.m b e n z o a t s e b a n y & 0 , 0 6 - 0 , l p e r s e n , :

*

.

-

F$el?urxt ; ; ~ p r a - J t l ( ~ 9 8 2 ) p er?gg.znzFLl ' ~ i l ~ t r i . ? ~ b e n z o a t

c e n d e r i m g m e n ~ i x w k ~ k e s u l c a m k o n s ~ ~ q e n p x 2 z rasa prod-dX

s e l ~ r n a p e u ? g i . r n ; ) ~ ~ ~ ~ i , me skip.&?

t

i d & s e e art;. d r a s . l ' i s . Se-
(34)

p a d e k o n s e n t r a s i t e r k e n t u p e n g w a a n n a t r i u m b e n z o a t t i -

d d c mempenga-mhi rasa d a n barn.

P r a z i e r d a n 'Nesthoff ( 1 9 7 8 ) menyataEran bahwa mekanis-

n e k e r i a asax b e r ~ z o a t k i d & d i k e t a h u i s e c e r a p a s t i ; na-

- .

!?:a?

Y!inarno Ezn ~ ~ < ~ i i i i

(1974)

inempericirakm rnekm-isme k e r -

j a d a r i asp- b e n z o a t a d a l a h b e r d a s a r k a n p e n e a b i l i t a s da-

ri membraq s e l m i k r o b a t e r h a d a p moleLxiL-molelml asam y a n g

t i d a k t e r d i s o s i a s i . I s l s e l inikroba mempunyai pH n e t r a l ,

j i k a s e l m i k r o b a m e n j a d i asam z t a u b a s e , a k a t e r j a d i l a h

gzngguan organ-orga? s e l s e h i n g g a m e t a b o l i s m e t erhambst

(35)

BAH-kii DAN METODE

Ternat dzq Waktu P e n e l i t i a q

P e n e l i t i a n i n i d i i a k s a n a k a n d i L a b o r a t o r i ~ n -4nalisa

Zat g i z i ci=q Labsr&.?;-,r2: Per,golshac P & z g z ~ Jurusan. G i z i

?%c?ilr&:at

-.--

.,

-

dGq S - ~ ~ : . b e r d ~ x ~ >Eelaarga, Fg.cultas P e ~ a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor. 'Naktu p e n e l i t i a n a d a l a h s e j d c

m i n g g ~ ke-3 'th11ul J u n i 1990 s a q a i dengan minggu pertama

b u l a z Desember 1990.

B&an d2n List

Bahan utama yang d i g m a k a n d a l a a pene1.itia.n i n i ada-

I a h buah Belimbing m u - h yang s e b a g i a n d i p e r o l e h d a r i pa-

sar Bogdr d m sebagian l a g i d i p e r o l e h d a r i pohon-pohon yang

ditanam penduduk d i Darmaga, Kabupaten Bogor dan s e k i t a r -

nya

Eahan kimia yezg d i m z a k a n a d d a h H a t r i u ~ benzoat cian

bahen-bahan yang biasa; rl?;-svakan d a l a m . a ~ k l d ~ ; kimia pada

penetapan v i t a m i n C , t o t a l zsam dan k a d a r p g k t i n . Bahaz-

bahan t e r s e b u t d i & a s d i p e r o l e h d a r i laboratori-am .Lnali-

s a % a t G i z i Zuruszz G i z i Nasgar&at du? Suqberdaya Kelua-r-

ga, F a k u l t a s P e r t m i a n , I n s t i t u t Pertaniai? Bogor dan P.D.

" F r i s c o n i n a " j l . Fkya P a j a j a r z n , aogor.

D e r a l a t a n yang d i p a k a i dalam pembuatan s e l a i beliinbing

~ , K i u h ~ 7 % a r a l a i n a d d & h p i s a c dapur, b i e n d e r , t i m b z n g a ,

pengad-dk keyu, p a n c i email, 'Kompor, dan b o t o l s e l a i untuk

wadah s e l a i jang t e l a h mesak. Peralatz-9 l a i n yang diguna-

(36)

18

kan dalam p e n e l i t i z n i n i a d a l a h a l a t - a l a t yang digunakan

A .

untuk penetapa7 k a d a ~ v i t a m i n C, d t a l asai, k a d a r p e k t i n ,

k a d a r a i r , t o t a l padatan t e r l z v u t dan penetapan pH. Se-

dangkLc 1.i.ck-2~ m e n g s t & - ~ i t i n g k a t penerimaan kons-&=en d i -

m

- .

. .

.

sL?a I O ir .Gji 9es.7---- ,&,, {Laapiran

37).

P e n e l i t i a n Tendahuluzn

P e n e l i t i a n i n i berkujuan untuk menetapkan p e r l a k u a n

pada p e n e i i t i a n l a n ju t a n . Pada taizap i n i dilalcukan perco-

baan dengan lkm2. t a r a f p e r l a h a penambahan gula d a r i per-

bandingan s t a n d a r , y a i t u 0,.

5 ,

1 0 ,

1 5

dan 20 p e r s e n . Se-

l a i h a s i l percobaan masing-masing t a r s f t e r a e b u t rliperban-

dingkan satu sama , l a i n ,

ne1ipuSi

r a s a , w a r n a , aroma, t e k s c

t u r

&an

s i f a t olesnya. D a r i h a s i l penilaizx? t e r s e b u t , d i -

p e r o l e h t i g a t a r a f ym~g akan d i p e r g m - a k a d a l a i p e n e l i t i a n

l a n j u t a n , y a i t u pemmbah= gula 0 p e r s e n (A,

-

f

,

1 0 p e r s e n

( A , )

-

dan 20 p e r s e n ( A - ) d a r i perbandingan s t m d a r . 'Figa

3

t a r a f

t

e r s e b u t d i t e t a p k u l untuk digunzkan dalam p e n e l i t i a n

l a n j u t a n s e t e l a h d a r i h a s i l p e n g a i a t a n menunjukkan a d m y a

perbedaan s a t u sznla l a i n , t e r u t a m a d z r i r a s a do? t e k s t u r .

D i s m p i n g p e n e t a p m k e t i g a t a f a f penziibs'nm &a, d i t e t a p -

kan p u l a t a r a f p e r l a h a penggunam. natri*&a Senzoat

.

F'u- r i a ( i 9 7 2 ) m e o y a t d ~ z n bahwa peng&-iu?aan n a t r i u ! benzaat
(37)

s i e r (1963) d a l a Laksmi (19721, dalam t i n g k a t k o n t a m i n a s i

gang rendah,. riatrim benzoat masih t e t a p a s ' e k t i f meskipun

p a d 3 k o n s e n t r a s i 0 , 0 5 p e r s e n . Dalam p e n e l i t i v l i n i d i g u -

n a k a i dua t a r a T ps&s p e r l a k u m p e n g y n a a n n e t rim b'enzoat

y z i t u t a n p a n a t r i m benzoat ( E ~ ) d a z dengan 0 , 0 5 p e r s e n

natrium benzoat ( 3 )

,

u n t u k menperendah tingkai;: koqtzin-i-. 2

0

nesi lwal d i l a k u k m p e r e b u s a n b o t o l s e l a i pada 100 C se-

lama 30 m e n i t . Hal l a i n y a ~ g dild.rul~zn dalam p e n e l i t i m

pendahuluzn i n i adalzl? p e n e n t u a n lama pemasairan yang t e p a t

u n t d c mendapatkan s e l a i yang b a i k d i t i n j a u d e r i s e g i rasa,

wa-%a, aroma, t e i c s t a r dz-n s i T a t n y a . Psnenkuzn &nir pe-

masakazz d i l d c u k m - dengan p e n g h r a n t o t a l p e d a t a n t e r l a r c t

dengan mengganakan r e f r a k t omet e r

.

. . T e n e l i t i a n

anj jut&

Berdasarkan h a s i l p e n e l i t i a i i p e n d a h u l u ~ n , digunakan

t i g a t a r a f pada p e r l a ' m a n penambahan g u l a d a r i perbanding- an s t a z d a r ( 4 5 : 5 5 ) , j i a i t u 0 p e r s e n (A1), 1.0 p e r s e n (A2)

Czin 20 p e r s e n (A3), sedangkan untuk p e r l & a n penggunaan

n a t r l - a S e n z c a t dil&mkz= dengan dua t a r a f , y a i t u t a n p a

n a t r i u m benzoat ( 3 ) den ~ e n m b a h a x 0 , 0 5 p e r s e n n a t r i m

S e n z c a t ( B 2 j , d i h i t u n g d a r i b e r a t s e l a i j a d i .

Pengamataii d i l a k a k z n selzma s a t u b u l m , y a i t u pad2

minggu ke-0, 1, 2, 3 daii

4

znt-2.c p e n s t a p s - k a d z r a i r , ka-

d a r v i t a m i n C , t o t a l asam, t o C a l pzda$an t e r 1 a r u t d a i pe-

(38)

men d i l a k u k a n u j i k e s u k a a n m e l i p u t i rasa, w a r n a , aroma,

t e k s t a r d m s i f a t o i e s p a d a mingga ke-0, 2 dan

4,

dengan

menggunakan 30 o r a n g p a e l i s . Pengamatan dile'kukan d e n g a n

s e l a n g ::'aictu d - ~ a zing-, denngan p e r t i i n b a n g a n w d l u 'dua ming-

i e b i h menu_rj-&km a d ~ ~ y a p e r b e d a a n d i b a n d i n g k a n

s a t u

minggu. P a n e l i s ymg d i g u n a k a n a d a l a h p a n e l i s t a k t e r l a -

t i h

,

d a l m p e n e l i t i z c c i n i d i w e k a n 30 o r a n g p a n e l i s , y a n g t e d i r i d a r i ma?iasisi.ta I n s t i t u t P e r t a n i a n 9 o g o r dz?

b e b e r e p a karj-ewan I n s t i t u t P e r t m i a n Bogor. U j i kesukam.

atau p e n i l a i e n i n d e r a w i i n i d i l a k u k a n d i L a b o r a t o r i u m Pe-

-

LASolahz? .-. Pangzn, Jurasm- G i z i ?tTbsyarakat da_? 3mberday.s.

K e l u a r g a , F z - I t a s P e r t a n i u l , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor pa-

d a t a n g g a l

9,

Piepc~3ljer 1 9 9 9 , 2 3 Nopember 1 9 9 0 d a n 8 Desem- S e r 1 9 9 0 .

P r o s z d a r g e r n b ~ z t a n s e l a i belirllbing v n i l u h s e c a r a l e n g -

k a p d i s a j i k m p a d a Gvnbar 5

.

Randungm V i t a m i n C ( S i b a r a n i , d'ak,, 1'986)- -Igetoc?e

y ~ q g d i g u n a k m a d a l ~ \ rcrootc&e t i t r i r n e t r i 2 , 6 - D i c N 3 r o p h e x o i

I n d o p h e n o l . Contoh b i ~ a n d i t i m b a ~ g sebanjrzk 10 g r d a n d i -

g e m s b e r s a m a 1 0 g r as= o k s e l a t d d a m m o ~ r t a r dengan meng-

gunakan a l a t p e n g g e m s , kemudian dimasukkan k e dalam l a b u

uhr 250 m l dar. d i i s i d e n g a s

z i r

s d i x n g h i n g g a mencapai
(39)

Eilah

3 e l i m b i n g 'fi.d.& s e g a r

I

? e n c u c i a n

4,-

S l e n d e r

2-3

m e n i t

Jc

Zahan

S e t e n g a h j a d i

P e n a n b a l ~ a n G u l a da.1 diad7uk sampai rata

i

.+

P a n a s k a n d a l m ;vad& e m i l

s a ~ p a i k a h r s o l - i b l e s o l i d menczpai

-

+

52

%

(t

-

45

m e z i t )

I

I

w

S e l a i s i a p dimasukkzn k e d a l a n wadaln_/ootol g e l a s

(40)

d i s a r i n g d m f i l t r a t n y a d i t a q u n g d a l a n e r l e n m e y e r yang

S e r s i i ; den k e r i n g . S e l a n j u t n y a d i p i p e t sebznyak 1 0 ml d a z

2inas&2lm ke dalam e r l e n m e y e r 50 m l , d i t i t r a s i dengan

lz-

r;tan dye iiingga t e r b e n t u k warna me& jam3u ym-g 'detap

selarna

3.5

d e t i k .

S e l z n j l r t n y a v i t a i i i n C s t z n d a r d i t e n t n k a n s e b a g a i be-

r i h t : sebanyak 0 , 0 2 g r v i t q k : C

m u m i - d i

. .- timbang, d=

d i k i r n b ~ ~ g pula 2 gr.

as=

o k s a l a t k r i s t e l , kedumya d i c a z ?

o u r k e d z l m l a b u ulrur 100 m l d a n diencerlcan dengan a i r au-

l i n g sampzi t a n d a t e r a . Kemudiaa d i p i p e t 1 0 ml L-ehlam

erler-roeyzr 50 nl B a e d i t i t r s s l d e n g s l dye szxipai t e r b e n t *

v2ma merah jambu yang t e t a p sellana 15 d e t i k . Jumlah

a.

l s m t z ~ dye i n i l a h yang d i g u _ ~ & a n untuk menentukan e k j j j d e n

v i t a m i n C.

(41)

2

3

?<aC?ar

---

a i r ( S i b a r a n i , dkk,,. 1926). ? ? n e x t u a ~ ~ l:a&?-r a i r

- ?

5 a a h b e l i m b i n g ~ului~1 s e g a r d i l a i h k ~ r dengz?? me-koda penyu-

l i n g a n , s e d ~ ~ g k z ? k e d a r a i r s e l a i d i t etaplrztl dengan meto-

d e p e n g e r i n g a n .

a .

Cara kel-ja, de:-,gan p e n w i n g a n

S e b e s a r 1 0 g r c o n t o h d i t i m b a ~ g d2n di.terqzt!razz

dalam l&u lernak 250

zl.

Ditambahlcan 100-150 ml j i y l o l kelrddia? d i h u b m g k a x d e 2 g a i Aat a-~fhaz.sel- ya?g d i l e n g -

ks.11i dengzii k o n d e n s o r . D i d i d i l i k z n seliuna

3

-

5 jam,

a i r yacg t e r s u l i n g kemudian d i b a c a p a d a slat aufnaxiser yzrig b c r s k a l a .

b. Cara B e r j a d e n g m p e n g e r i n g v l

C o l ~ t o h sebz2y& 2-3 g r d i l e t d c l c a i d a l m ~ cawail por-

s e i e n y a n g t e l a h d i k e r i n g k a n s ~ r i ~ p a i boboi; t e t a p , l a 1 u

dipmas!rz~? c i a l a m o v e n p a d a s u h u 100-,109 O C sc:lana

-.

.+

3

a i d i a g i l & e ~ l d d a m e k s i k a t o r ,

2

30 meni-i;, keri~:rd.iaxi d i -
(42)

% d a r

---

P e l i t i n (w-garma, 1 9 7 7 ) . Bush d i h ~ a c u r l i a n de- n g a b l e n d e r 622 ditimbaxg sebanyaic. 10-20

gr

dim dirnasdr- kan dzl-aa g e l a s p i a l a 1000 m l ,

l d u

d i h i d r o l i s i s dengavl iiC1 0,02

N

sebanyaic: 200 ml selama 30 nienit pzda suhu 60-

--

3.00

'c.

-%sll h i d r o l i s i s d i s a r i n g d m r e s i d u d k c u c i de-

ngaa a i r ?=-as. S e l m j u t n y a selurulc f ilti-3.1; di.rn2.s-ukka'l ke d a l w l l a b u a k u r 600 d, ditambeh d k o h o l 65 p e r s e n sebanyzk

?

- - 13

5

k d i j - ~ ~ l e h i i l t r a t t e r s e b u t d m d i d i 5 ~ 1 ~ 4 z n semS.am. Sclaliju-tnya

l z r ~ t m

d i s a r i n g d e n g m k e r t a s s a r i n g garvlg t e -

l a h dkiketahui bobot nya. Kerkas s a r i n g gang ? > e r i s i endap-

0

en aipsr?zzs:ian $=lam oiien aengm su,"I~ 100 C, kemzdia'l d i d i -

ngi.;llrm & = l a m elcsikatiir &an s e l a ~ j u t n g a &i"c.inban~ s a q a i

t e r c a p a i bobo-t t e t z p .

P e rhit~rngaxr : P e k t i n = B -

7

A ~ l O O %

dirnana : A = b e r a t k e r t a s s a r i n g

B = b e r e t ker-tas s a r i n g

+

~ % & z p w

T o t a l A s 2 . g ( J a c o b s , 1958 d a l a n h g g r a i r i i . , 1 9 8 7 ) .

-

+ielif;m sse'o~~ydc Lip gr ditininang irem6ia.n di.masu.~~km kedalam g e l e s p i - l a dzn dilan3bdG:an 100 m l a i r su.l.5.izg9 S e l z n j u t -

. . nga difilasulrlc~~a k e d d a i a l a b u dmr 250 z i i d m di-'--- ~,-y25;K.~n

S:LTI~P t z n d a t e r a denzas menunbahkcm a i r s ~ : l i n g , dan d i -

7 .

(43)

\

d i k a t o r p h e n o l p t a l e i n (pp]. S e l a n j u t n y a d i t i t r a s i dengan

X a O K 0 , l hT n i n g g a

t

erbsntulc warna meren m d a y g n g t e t a p

s e l a m a 1 5 d e t i k .

?!aQH x I.! Xa0H

x fo

x.BS Asaii;. s i t r a t

= --

x

1 0 0

%

b o b o t ban'nu (mgj

X e t e r v l g e n : f p = f a l l t o r p e n g e n c e r z ?

9s

= Bobot S e t a r a

?A = T o t a l A s a n

T n t a l P a d a t z r T e r l a n l + . Sel?%?gzlr 1 0 g r bahz". dima-

sulikan kedalam g e l a s p i a l a 50 m l , kennt&an ditambah dengan

10 ml a i r s u l i n g d a n d i a d u k h i n g g a rata. Dengan menggckna-

k a n p i p e t t e t e s , t e t e s k a n larutan aebanyak s a t u t e t e s pa-

d a a l a t r e f r a k t o m e t e r . N i l a i p a d a t a n t e r l a r u t (dalan! p e r -

s e n ) d a p a t d i b a c a d a r i s k a l a , s e t e l a h d i k a l i k m - dengan be-

s a r n y a p e n g e n c e r m y z r g d i l z h k z r .

P e n e t a u e n n i l a i uK. Behzr d i t i m b a n g sebangzk 1 0 g r

kemiidian dimasukkan kedalam g e l a s p i a l a 50 m l da?? d i t a m -

b& a i r s u l i n g sehanyd: 1 0 ml. S e t e l a h dilakullran pengadulr-

an s e c a r a m e r a t a , pH l a r u t a n t e r s e b u t d i u k u r dengan menggu-

(44)

P e n i l a i m fiktu I ~ d e r a ' f i i . U n t d c m e n g e t a h u i d a y a t e r i -

ir,a kons.~men, d i l a k u k m p e n i l a i z n mutu i n d e r z w i dengzm meng-

g u n a k a f o m u l i r u j i k e s d l a a n ( L a q i r u i

37)

d m k e s u k a a n

S i n j - a t & m d a l a ~

l5.m

s k a l a n u n e r i k d a n s k a l a nedonilc (Su-

7

-"-.

k a r t o , ~ y o ? j s e b a g a i b e r i k u t :

Ska7-'2 Hume r i k S k a l a I i e d o l i k

S a n g a t s u k a

Suka

Biasa

.Tid& s u k a

S a n g a t

ti&&

s ~ ~ 1 i a

J n a l i s a Data

Untuk menget a h u i p e n g a r u h p e r l a k u a n - p e r l d y a ~ g d i -

S e r i k a n t e r h a d z p k a r r d ~ ~ g a n v i t a i i n C , t o t a l asm, k a d a r

.

. - a i r , t o t a l p a d a t z n t e d a r u t d m n i l a i pH d a r i s e l a i , a l i a -

kukan p e n e l i t i m d e n c a n r a n c w - g a l s p l i t - p l o t ( Sud jono

,1985)

d e n g s n t i g a f a k t o r d z n 6ua k a l i u l m g - . nlodel razzczngazz

t e r s e b u t a d a l a h s e b e g a i b e r i l m t :

: . r

Ai s L z . .

= /tL+ Ai i B, i AS.

.

+

C

+

ACik i BC. + L B C .

..

i L m ( i j k ) J 1 2 k J k l J i c

Yi

;,,

= n i l a i p s d r p e r l r , ' m ~ ~ ~ n

A

k e - i , 3 k e - j

,

C ke-k &a?

u l ~ n g a q ke-n

= n i l a i t e n g d =~j_q

(45)

ck

.

.

= p e n g e r h periakilaz C ke-k

4 3 . . = pengarah i n t e r a k s i p e r l a k u a n 4 k e - i dan B ke-j I J

."

A , = p e n g a m i n t e r a k s i perlaikuan A ice-i dan C ke-k Lr.

A q C . 1 J k

.

= pengarah i n t e r a k s i p e d a k ~ a n A k e - i , B ke-j p e r l & ~ m C ke-k

z m ( i j k ) = e r r o r pada p e r l a h a A k e - i ,

B

k e - j

,

C ke-k dan ulangan ke-m

U j i l a n j u t yang digundcan a d a l a h Uji Beda Nyata Ter-

k e c i l ( B N T ) ( S t e e l dm T o r r i e ,

198.4).

2 r

BNT = t A

-

/2 n

I

--

Keterangan :

r = h a d r a t n i l a i t e n g a h g d a t

n = -alsngan

O( = t a r a f ufji

f

= n i l a i t e n g a h

t

pada t a r a f u j i

rii1t72.z mengetahui pengaruki p e r l a k u m l t erlladap kesukaan

(deya terima~); p a n e l i s digundcan u j i Friedman d m u j i l a n -

rl

J d i x y a ( GijSons

,

1975)

.

Lingkat kesd.1iazri ?:=elis t erhadap n a s i n g - a a s i n g s a n p e l ymg d i u j i diketekiui ?eri n i l a i modus

s k o r kesukam- ban ~ e r s e n t a s e j d a h ~ ~ n e l i s jrang menerima

(46)

2 . = j u ~ l z h pzns!<at ~erl3_1=~in lie-i

(47)

Pada a w d p e n e l i t i s a n

t

e l a h dil?-kukar~ beberapa pene-

I-,,,

.,

..C..lr -.,--*+ h..;

.

.

.

.

U;Lu,- : L I L I 1 6 T U ~ _ ~ ~ ~ D T ~ ~ X S L S I k i n l a auah belirnbing

t'nfi-d? s e g a r , g ~ r g e r a t k a i t a ~ z q a d a l z ~ p e n h a t a n s e i a i .

H a s i l a n a i i s a t e r s e b u t d a p a t d i l i h z t pada Tabel

3,

Tebel

3.

Komposisi Kimia Belimbing 'Xulu?

Gambar

Grafik pengarah penyiinpanan ternad-
Tabel 1. Komposisi Zat G i z i  Belimbing 'A'uluh
Tabel 2. Eandungan ksam Askorbat daiam Belimbing
Gambar 7 . Iiistagram persentase penerimaan p a n e l i s  t erhada5 rasa s e l a i  pada $Lap .perlakuul
+6

Referensi

Dokumen terkait

[r]

Namun, entah atas alasan apa yang masih perlu didalami lebih jauh, dalam rentang waktu yang hampir satu tahun itu kegiatan dimaksud hanya berkutat pada penyusunan anggaran dasar

Ritual ini merupakan fenomena sosio- kultural yang merupakan warisan turun-temurun tanpa melalui pembelajaran secara struktural dan menjadikan pentingnya al- Qur’an dalam

Bukti bahwa teknik akupresur memberikan pengaruh terhadap kemajuan persalinan kala 1 ditunjukkan dari hasil penelitian di KABER Puskesmas Singosari Kecamatan

berdampak pada: a) pemakaian anggaran belanja Dinas Kesehatan Kabupaten Sumbawa menjadi lebih besar baik itu anggaran langsung maupun anggaran tidak langsung. b) Unit cost

Subjek DK mendapat dukungan dari kedua orangtua sangat terpenuhi yang pertama adalah aspek penghargaan yaitu adanya pujian yang diberikan oleh orang tua DK terhadapnya

Penelitian ini bertujuan untuk melihat bentuk-bentuk perubahan sosial yang terjadi sehingga mengakibatkan peran perempuan Toraja tergeser bahkan dihilangkan dari salah

Persoalan: Pasal 444 memberikan nomenklatur baru lagi, yakni sengketa proses pemilu. Sengketa ini pada pemilu sebelumnya disebutkan juga dengan berbagai macam