.T ~uasnrnu , a d a l a h yang melayzrkan k a n a l - k e a a l d i l a u t a n untukxu,
k a ~ u menca-i s e b z h a ~ i a i ~ d a r i icaruniail~re, sesungguhnya D i a a 2 a l a . h 3Iaha 2en;raya.n~ t e r h a d a ? . ? ~ . (.%L-I53L
'
5 6 jN e g e r i B k b i r a t ( k e b a h a g i a a n d a n k e n i k m a t z ) i t u , Sami j e d i k a n untuk orang-orang yang .,. bidak i n g i n menyomhngkan d i r i &an b e r b u a t k e r u s a k a n d i ( n u k a ) bumi. Dan kesudahan
(.janS b a i k ) iCu a d a l a h ba:ri 3rang-orang yz?~.: b e r t a g ~ a . (BL-;A~E$s?
83)
Untuk
...
Ea3ak dan I b u yang T e r c i n t a , 3 a t u k Zarun dan Xdikku
.7 3
PEXELITIAN BESARNYA EROSI TANAH DEITGAN KZNGGUHAKAN FO?.I.IULA ZOSE PADA
T I G A MACAM KZADAAN PENUTUPAN TANAH DENGAN MULSA
Oleh S U P O L O
F 20.0752
SXRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r
SAR JANA 'PEKNOLOGI PZRTANIAN
pada J u r u s a n IQXANISASI FERTANIAN F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1987
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN INSFITUT PERTAWIAN BOGOR
INSTITUT PERTAIJIAN R G O R FAKULTAS TEKNOLOGI PE3TANIAN
DENELITIAN SESAaNYA EROSI TANAB S21U'GAN :5!3NGG UNAKAI\' FORMlJLA 30SZ ?ADA
T I G A :.:ACA!4 ETSADAAN PENUTUPAN TANA!l D2lJi;A!l :.';'fl,SA
SK!?IPSI
S e ' b a g a i ~ a i a i : -.st11 s y a r a t untilk -nernnerol.nh z e l a r
.;A:< JIiNk. TSrikiGI,C>I i'9? rA!'::;IAN n a d a J l r r i i s a n MEKAI"SASI PZRT.41JItZN
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
O l e h
S u u o l o
F
2 0 . 0 7 5 23 l l a h i r k a n o a d a tanxiccal 1 7 J a n u a r i 1965 d i J a k a r t a
? ~ n c ~ ~ ~ a l l u l u s 1 2 O k t o b e r 1987
.
.Supolo.
P
20.3752. ? e e n e l i t i a n b e s a r n g a e r o s r s a n a h denqan ,.
mengguna!can f o r z s l a 3.0soada T;lga xacarn kzadaan =.enutu7z,n A
ana ah dengan mulsa. Diba-:!ah ' ~ i ! g b i n g a n
I?.
Dedi Kusnadi Xalsim,.-.-.
I;!. Eng d a n Ir
.
S u k a n d i S u k a r t a a t m a j a , !?!a.* . . ., ; ; , . . . . . , .
.
. . . 3 :.:'.
.. ' ,. . % ,. . .
Untuk n e n g e t a h u i b e s b n g a e r o s i danat d i l a k u k a n denqan . . . b e r b a g a i metoda yeng d a o a t d i k a t a g ' b r i k a n m e n j a d i .,: .;c:,. I,. dl&
.
k e l o m ~ o k, . 7
y a i t u metoda l a n ~ s u n g dan metod2, % ' ; a k i l a n ~ s u n g . . . (ncfid.u,iaan). .
. ,. , . " .
-
Metoda l a n g s u n g d i t e n t u k a n dengan . ~ e n g u k w a n langsun.5 d i l a p a - ngan yang r e l a t i f a e m e r l u k a n waktu d a n S i a g a yacg cl.~kun b e s a r , sedangkan metoda t i d a k l a r i g s u n s r e l a t i f l e b i h c e p a t dan mura.h. Pendugaan b e s a r n y a e r o s i denq2.n men,?-zunakan r a i n f a l l s i - 3 u l a t o r x e n i l i k i kelmtungan, y a i t u i a m t d i l s k u k a n pada musirn
*,
k e m a a u . heru.%iannya, y a i t u m.embutu~kan te n a q a :rang caku? ba- ~ n t i J ! q
ef
ek+ii.r?:ra ?elcer 5aan; adar?pa k e z a l . i t a n "a1a.m men- s i m u l a s i a n g i n , c a h a y a , s u h u , kelernbaban, oengaruh v e ~ e t a s i , dan kelernbaban t a n a h ( S a b r i e l s , 1975 dalam E a r u s , I 9 E i O ) .-- .
.
. . ., . .
' a s i l e a r i ~ e n e l i t i a n i n 1 di!1era7:s:an danat cljaalk:an s e b a z a i mas ukan b a , % i ? e n ? a x b i l .* k e ? u t u s a n k o n v n r s i l a h a n .
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n d i l e a a n ? d e z z a n . , m e n e ~ u n z k a n .. .
q l o t - ? l o t yang m e n ~ u n y a i ~ k : l r a n 1.15
x
1.15x
Q.7
z dengan l c e a i r i n g a n l a k n 11 . l l 26 ( k e m i r i n S a n l i h a n a l a m i pan% a d a d i l o k a s i ? e n e l i t i a n ) . j e l e i n i t u d i p u n a k a n r a i n f a l l s i s u l a t o r denqan besarn;?a i n t e n s i t a s h u j a n 11.5 c a / j a m .l u n - o f f yang t e r j a d i ditamaung oada b o t o l samael s e l a n a 70 d e t i k pada s e l a n g ~:iaktu nengambilan s a n g e l
5,
1'7, 1 5 , 2 5 , 7 5 , 45, 5 5 ,65
m e n i t s e t e l a h t e r j a d i n y a r u n - o f f .D i s e r o l e h basil bah!.Ja h a s i l gendusaan e r o s i de.?gan h a s i l
.
. .
.
.k7mulatif ti:<aIc aaun oerbe:la, dimana d a r i a n a l i s a r e . T r e s i ax- d a p a t k a n n i l a i k o e f i s i e n k o r e l a s i b e r k i s a r a n t a r a
0.09947
sampai 0.99999.
P e s a n g r a e r o s i h a s i l ?enr?.ur?aan dencan ru-us 3 o s e t e r g a n - t!mg nada n i l a i e f i s i e n s i p e n s a n c k u t a n ( n ) , j a r a k 2nban.g ke c l o v e yang lebi:? bawah s e t s l a ; i nengangkutan sedirnen d i m u l a i
(x-)
dan f r a k c i pernulcaan t a n a h g a n 5 t i d a k t e r l i n d u n g i ( C r ) . Dixana e r o s i akan senaki.1 k e c i l d e n s a n sema!cin :r;es~trn;.ra n i l a i-.
+
.i dail semakin k e c i l n y a n i l a i . n d3n C r . Hilai C r Tian% k n c i l
menunjukkan bahwa o e r s e n t a s e nenutunannpa b e s a r .
.-.
P u j i dan syulcur o e n u l i s g a n j a t k a n ke h a d i r a t A l l a h S':JT,
.
.k a r e n a hanya dengan rakhmat d m k a r u n i a L y a maka s k r i p s i i n i d a p a t p e n u l i s s e l e s a i k a n .
3asa t e r i m a k a s i h gang s e t u l u s n y a n e n u l i s sam2aikan ke- oada :
1 . Ir
.
Dedi Icusnadi Xalsi:n, ;q.Eng.,
d o s e n pexbim'cing m e n u l i s d i J u r u s a n filekanisasi F e r t a n i a n , ? a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n 3 o g o r ,2 . I r . S u k a n d i S u k a r t a a t m a j a , MS., dosen penbimbing kedua o e n u l i s d i J m u s a n M e k a n i s a s i P e r t a n i a n , P a k u l t a s
T e k n o l o g i P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n S o g o r ,
3.
I r . Frans..YusuT Dagwin,XSc.,
atas s e g a l a b a n t u a n ,. .
s a r a n d a n bimbingan yang t e l a h d l a e r i k a n ,
4.
D r . Ir. Naik S i n u k a b a n b e s e r t a staf k o n s e r v a s i t a n a h &;a a i r , j'G'&zn ?a;;&, Fa:.:-&tas zert;fii&n, I z s t i t u l ; mr e r t a n i a n Sogog, a t a s s e g a l a b a n t u a n n y a ,
5.
Baaak, I 5 u d a n a d i k p e n u l i s g a n t e l a h banyak memberi- kan dorongan dan b a n t u a n s e l a m a p e n u l i s b e l a 2 a r d iI n s t i t u t P e r t a n i a n 3 o g o r ,
6 . 3ekan-rekan d a n semua o i h a k yang t i d z k d a p a t o e n u l i s s e b u t k a n s a t u - ? e r s a t u d i s i n i .
Bogor, Oktober
1987
U-TA
131T"S;iiiT.i7
. . .
.
.
. .
. .
.
. . . .
iiiDAZ'TA3
TA33L.
.
. . . . .
. .
. . .
.
. . .
v1
3A?ThRGARBAR
.
. . .
.
.
.
.
. . . . .
. . .
.
v i i3.iJTBR M?dlPII1jI
. .
. . .
.
. . . . . . . . . .
i xI.
F3Zi3Ai-iL%Uk.N
.
.
.
.
. . . .
.
. . . . .
I8.
LAT.La
SXLA&\!TG.
. .
.
. . . .
. .
. .
. . .
.
15 . ?UJ!JAi,T P3HZLiTI-ilT
.
. . .
.
.
. .
. .
. .
.
.
d;-,-.---
II
.
L 1::j:.,UAK
PPuSTAjQI.
.
. .
.
.
.
. . . .
.
. . . .
5
7
,
h 7>-?-
- % T , > 0-1 f? ?1
3 5:
.
5
1 . T i o e D r i ? S i 3 ~ 1 l a t o r
.
.
. .
.
.
. .
.
.
.
212 . T i p e !Jozsl 5 i m u l a t o r
. . .
.
. . .
.
. . .
221 . P e n e t a o a n P e r s e n t a s e F e n u t u o a n Derrnilkaan
-
3 . "etoda Per:qituncan ! ? e s s r ? y a "snduga2.n
-.
4.
Cara a e r t a 3ainiall Simulator. . . .
IJ'.
IL
3BN T)31.13AA-;14SAI':. . .
4. 2L:L; V(jLLT<YTYIK
$IF:
pY2S.BTI1.41; LT;i3A?5
.
I<CpTSziiTRaSI ST~IT>~)T y-&Ai-TG TZ?.A:\Tt>?,YGT. . .
7
C . 3 3 ( r S )
. . .
" 1 ?-'in
3. ?A%TOR-P-iK?Oi2. Y:li,TG ? ~ b i l j . ;!;i;S3L?s_I M033L
.
? n
A .
P~'!~DG$AAI.T
~ 3 c s I
~ ~ ~ f3LIyi;S 3 0 ~ 3 ~ ~ j \ j. . .
V.
:BSIXP'Jrl>.iT 3AW SARBII. . .
A.
K33I:.!PbTA17. . .
3. 3X?A.i?
. . .
LA:-l2ISA!,T. . .
DAP'TAR PUSTAF-4
. . .
DAFTAR TABZL
Walaman 3
T a b e l 1 . A l i r a n permukaan (m / h a ) permusim tanam
.
.
12T a b e l 2. Jumlah e r o s i ( t o n / h a )
. . . - .
12T a b e l 3. Pengaruh ~ e n g e r j a a n t a n a h , x u l s a dan d o s i s pupuk N t e r h a d a o gulma, t i n g g i tanaman umur
. . .
s a t u b u l a n dan p r o d u k s i kacang t a n a h 1 3
Tabel
4.
K o n s e n t r a s i sedimen y a n g - d i d a p a t d a r i h a s i lpendugaan dan pengukuran pada t a n a h t e r b u k a I 9
3+
.
Pa'3el5.
S e s a r n y a n i l a i n , C r d a n X oada t a n a h t e r -buka dan t e r t u t u o rnulsa
. . .
43
Tabel 6. Besarnya n i l a i ambang d a r i s t r e a m Bower yangt e r j a d i pada t a n a h t e r b u k a dan t e r t u t u p m u l -
s a
. . . . . .
50Tabel
7,
Besarnya e r o s i y a n s t e r j a d i m d a empat macam keadaan penutupan t a n a h denzan t i g a macam [image:9.513.19.491.120.764.2]3SFTAR GAMBAR
G a q b a r 1 . Hubungan a n t a r a d i a m e t e r b u t i r h ~ l j a n d a n
k e c e n a t a n a k h i r l a r i \ , n t , i r h u j a n van,? j a t u h
6
?ambar 2 . P r i n s i n k e r j a d a r i b e h e r a n a s i m u l a t o r vanp:men,ygunakan n o z e l
.
.
.
.
.
.
.
2 6G?mb?r :. 7
.
B e n t u k r a n c a n , y a n b l o k l e n u k a n a c a k ..ant d i -t e r a n k a n d i l o k a s i g e n e l i t i a n
. . .
3 0 Gaqbax 4 . ? a n , q k a i a n a l a t r a i n f a l l s i . ~ i l l a t o r. . .
? 1 Garnbar5 .
T a n g k i a i r v a n p a d a d i t r a i l e r d a n t a n m k ivakum .,ran? a d a d i 1 . a t a r b e l a k a n p t r a i l e r .
.
32(;ambar
6.
Xozel d a n b a t u du.:a, 1~?!1,~,ukiir t e k a n a n a i r. . .
d a n h e s i n e n - h i s a n r a n - o f f 7 3 [image:10.513.21.451.132.680.2]. . . .
G a m b a7 .
3 e s i n e n p h i s a n d a n w t a k n e r c o h a a n 74 Gambar. ' 8 . Mesin ~ e n r . q e r a k ? e n y ; i l u r a n a i r ? ~ r i tanmki.35
. . .
d a n m e s i n n e n y h i s a n r u n - o f f *
S a r ~ b a r 9 . Riesin n e n s n i s a n r u n - o f f h a v n a u d a r a
.
36 G 1 0 . A l a t ~ e n g a t u r t e l a n a n p a d a m e s i n n e n , ? h i s a ?d a n n a d a q e s i n ~ e n y u n l a i a i r
.
77. Gaqbar 11
.
G r a f i k h e s a r n y a n i l l a i c nada t i g a j e n i s ? i u l - . sa d a n b e r b a g a i n a c a n n e r s e n t a s ~ n e n u t u p a nt a n a h ( u l a n g a n
1)
. . .
40G a q b a r 1 2 . ' ; r a f i k b e s a r n , v a n i l a i c nada t i ? a , ' e n i s mu1.-
sa d a n b e r b a z a i macam q e r s e n t a s e n e n u t u p a n
t a n a h ( u l a n g a n 2 )
. . .
41 Garnhar 1 3.
Graf i k hubunp;an a l t a r a r, d a n C r ~ a d a t a n a ht e r b u k a d a n t e r t u t u p m u l s a j e r a m i
.
.
45
Gakbar .. 1 4
,
: ? 3 f i k !zubun,can a n t a r a n d a n 'Jr n a d a t a n a nt e r b u k a <dan t e r t u t u r r v u l s a j a ~ u n u
.
46 Gambar 1 5 . S r a f i k h u b u n g a n a n t a r a q d a n2r
n a d a t a n a h. .
Gambar 1
6
a. Graf i k hubuncan a n t a r a h a s il oendupaan dengan metoda Rose dengan metoda ku-iula-tifo a d a p e r l a k u a n m u l s a j e r a m i ~ a d i
. .
.
. .
5
3
~ i - ~ b x 1 6 b. G r a f i k h u b m e a n antara h a s i l pendugaan b e s a r n g s e r o s i dengan rumus ? o s e d e n s a n h a s i l ku-
2 u l a t i f o a d a a e r l a k u a n mulsa ja.yung
. . . .
- 5 ~ .
!>ambe I 6 c.
Graf i k :2u>un,-an a n t a r a h a s i l oenducaan b e s a r -Larnniran 1 . 3 e s a r n y a n i l a i volumt. r u n - o f ? , q d a n 2
ran.: t e r j a d i 7 a d a t a n a h te--Puka t a n t e r - s u t u p m l s a j e r a ~ i q a d i
. . .
6 2 . I t ~ m o i r a n 2. 3 e s a r n y z n i l a i vo1m.e r u n - o f f , o_ ?anQ
y a n s t e r j a d i paria t a n a h t e r b u k a d a n t e r -
t u C u ~ m u l s a j a < u n g
. . .
54-
i a m n i r a n
3.
S e s a r n ~ y a n i l a i ~ r o l u r e r u n - 0 3 , q d a n 2yang t e r j a d i n a d a t a n a h t e r S u k a d a n t e r -
. . .
t i l t u p mul-sa d a u n ? i s a n ? 67
L a m o i r a n 4. B e s a r n y a k o n s e n t r a s i s e d i s e n :ran? t e r s n q - k u t o l e 3 r u n - o f f , d a n qs , n a d a t a n a h t e r -
3 ~ k a .'.an t e r t u t u n rnulsa j e r a m i 7 a d i
. .
7 0.,.
L a ~ p i r a n
. 5 .
B e s a r n y z k o n s e n t r a s i sedimen :rail@ cera:.iq- k u t o l e h r u n - o f f , dar! cis q a . 3 ~ t a n a h t e r -. .
buka & a n t e r t u t u p m l s a ?aun n i s a n z . 73l a m g i r a n 6. S e s a r n g s k o n s e n t r a s i s e d i s e n :Tang t e r a n . ~ - k u t o l e h r u n - o f f , d a n % ?ad& t a n a h t e r -
. . .
buka d a n t e r t u t u r , -n.ulsaSjlffv_n..?
76
L a n p i r a n 75. 3 e s a r n y a s t r e a s ?03wer yan.? t e r i z d i pada
L
banah t e r t u t u n ~ u l s a jagung
.
81L a m p i r a n 7 c . B e s a r n y a s t r e a m nower y R r s t a r i a d i q a d a
. . . .
t a n a h t e r t u t u p n u i s a d a u n . n i s a n g 82
T
u a m p i r a n 8. U j i k o n p a s u n t u k x e n g e t a h u i p e r s e n t a s e
?enutu?an :.ran? b a i k pada x u l s a j l r a ~ i .
.
83
L a , j p i r a n 9. U j i k o n t r a s u n t u k m e n ~ e t a h u i p o r ? e . ? t a s eae9utupa.n g a n g b a i k o a d a m u l s a jaquny.
.
86 -- ..
L a m o i r a n 10.
u j l
k o n t r a s u n t u k rnengetzhui ? e r s e n t ? . s e 3 e n u t u o a n yang b a i k md.a v u l s a b a n n i -T e l a h lama d i k e t a h u i bahwa usaha p e n i n g k a t a n p r o d u k s i p e r t a n i a n t e r u t a m a u n t u k p r o d u k s i bahan makanan d u n i a s e l a - l u t i d a k d a p a t mengejar k e c e p a t a n pertumbuhan penduduk du- n i a . H a l i n i a n t a r a l a i n k a r e n a k o n d i s i t a n a h dan a i r s e - b a g a i sumber daya alam a a d a umumnya sudah mengalami d e g r a - d a s i sedemikian r u p a s e h i n g g a memerlukan usaha-usaha kon- s e r v a s i yang sun,~guh-sungguh.
Pengaretan t a n a h dan a i r a d a l a h usaha-usaha untuli men- j a g a dan meningkatkan p r o d u k t i v i t a s t a n a h , k u a n t i t a s J a n k u a l i t a s a i r . A p a b i l a t i n g k a t p r o d u k t i v i t a s t a n a h menurun maka akan menurunkan h a s i l t a n a n a n yang d i u s a h a k a n pada l a -
han t e r s e b u t , sedangkan a p a b i l a a i r s u n y s i t e r c e m a r aka a i r b e r s i h untuk k e n e r l u a n manus i a akan s e n a k i n her:<-mang .
Tanah s e b a g a i t e x p a t tumbuh tanaman, merunaka.n s a l a h s a t u unsur alam. Adapun f a k t o r - f a k t o r yanc vempenyarxhi pem:?en';ukkan t a n a h a d a l a h bahan i n d u k , i k l i m , t o p o ~ r a l i , j a s a d renil-; dan waktu ( S o e p a r d i ,
1979).
a o s e s p e i ~ b e n t u k - kan t a n a h mexpunyai c o r a k t o r s e n d i r i . S i f a t - s i f a t y a n s d i - r n i l i k i t a n a h menjadikan t a n a h s e b s y a i 1ingkun.yan tempat tumbuh s e s u a i unt~7.k tumbuhnga e u a t u tanaman a t a u b e r b a g a ij e n i s tanaman.
F u n g s i t a n a h d a l a m o e n i n g k a t a n produlcsi a d a l a h :
J.
'0. s e b a g i ath;rik tempat akar +zna?lan b e r j a n g k a r , ernp pat
air ta:zah t e r s i m p a n da-? t e n r a t unsm-ursTm h a r a dan a i r ditambahkan.
Kedua f ~ n g s . i t a n a h t e r s e b u t d a n a t h a b i s . Hilangn:ja f u n g s i kedua d a r i t a n a h o l e h e r o s i akan menyebabkan h i l a n g n y a t e n - p a t b e r j a n g k a r yang b a i k b a g i tuinbuhan ?an t e m p t t e r s i m - pannga air, dirnana h i l a n g n y a l u n g s i i n i t i d a k mudah d i p e r - b a i k i (.;uk:ard jo,
I978
dalam S a r i e f , 1.985).S a h a y a e r o s i banyak t e r j a d i d i daerah-deerah l a h a n k e r i n g , t e r u t a m a p n e :
-
q e r n i l i k i k e q b i n g a n i e r e n g 1 5 5; a t a u l e b i h . 'Xeadaan i n i s e b a g a i a k i b a t d a r i o e n g e l o l a a n t a n a h dan a i r yang k e l i r u dan a k i b a t a o l a ? e r t s n i a n yang S e r n i n - dah-pineah. 3 e t i a p tahunnya usaha n e r t a n i a n t a n a a a n Fang- a n dan t a n a n a n semusix ~ a d a t a n a h k e r i n g t e l a h merunakan s a l a h s a t u s m b e r kerusakan-kerusakan t a n a h d i I n d o n e s i a , d i n a n a nanggunaan t e k n o l o g i gang r e n d a h dan o e l a n g g a r a n kaidah-kaic'ah k o n s e r r a s i t a n a h cneru_ca1:<an genyebzbnya.Usaha t a n i t a n a n a n semusim a a d a t a n a h k e r i n q - s e r i n g
m,.
"oye- babkan t a n a h menjadi t e r b u k a d i s e b a b k a n t i n d a k a n pengolah- a n t a n z h dan penyiangan. Sehingga a ~ a b i l a llxjan tuz~l:1 ma- ka b u t i r - b u t i r hu jan yang j a t d ~ akan langsuni: men.:enai o e r ~ u k a a n t a n a h .r a h h u j a n dan makin r e n d a k penguaaannya, s e h i n g g a menaer- b e s z r s e l i s i h c u r a h h u j a n dencan nenTuaoannya (?.!oilr lian Van Varen, 1954 dalam S a r i e f , 1 9 8 5 ) .
Silt i r - b u t i r :?u jan ;rang l a n g s u n g nenumbuk n e r ~ u k a a n t a n a h akan menqakibatkan o a r t i k e l - ? e r t i l r . e l t a n a h t e r l e r n n a r !.:e udara dan jatuil d i tempat yang l e b i l z r e n d a h , ha1 ili
t e r u t a n a t e r j a d i a a d a t a n a h - t a n a h t e r b u k a dan b e r l e r e n g . X r o s i ;rang t e r j a d i d i s u a t u d a z r a h akan mengakibatkan x a s a l a h yang p e r l u aenanganan s e c a r a s e r i u s . A d a ~ u n masa- lah-masal.ah gang t i m b u l a k i b a t adanpa e r c s i a d a l a h :
1 . Ivlenurunnya a r o d u k t i v i t z s t a n a h .
2 . Xendangkalkan s u n g a i - s u n ~ a i , s a l u r a n - 3 a l - m a n ?eng- a i r a n dan d r a i n a s e .
3 . S a n j i r pada musin h u j z n Zan kekmangan a i r n a a a musim k e r i n g .
Denqan adanya masalah t e r s e b u t maka g e r l u d i a d a k a n o e n e l i t i a n - p e n e l i t i a n untuk menduga b e s a r n y a e r o s i dan a l i - r a n permukaain yang t e r j a d i d i s u a t u d a e r a h , t e r u t a m a d a e r - ah-daerah yang m e m i l i k i l e r e n % pan% cukuo tajam.
Untuk menghitung besarnya e r o s i t a n a h t e r d a p a t dua me-
,.
bod2 y a i t u ; ~ e n g u k u r a n l a n g s u n g dan metode oendugaan.. -
3. TUJUAN PEIIXLITIAIT
T e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n untuic menduga 'oesarnya e r o s i yang t e r j a d i oada t i g a macam keadaan penutiloan t a n a h deng- a n mulsa ( 3 0 i i , 60 :6, 90 36) dengan m e n g ~ l m a k a n rumus 3 o s e , yang k e z u d i a n h a s i l n y a d i b a n d i n g k a n clenzan
-
h a s i l k u m u l a t i f u n t u k m e l i h a t k e a b s a h a n d a r l rumus Yose. Disan;nin: it::juga b e r t u j u a n u n t u k mengetahui n e r s e n t a s e ~ e n u t u p a n .Tang b a i k d a r i masing-masing q e r l a k u a n ~ u l s a . H a s i l d a r i oene-
-
11.
T I N J A U A N PUSTAKAA . PAKTOX-F'AKTOR YANG T-B74?3NGAR
W I
ZXOSI TANAX7
I;r o s i t a n a n merilpakan h a s i l d a r i i n t e r a k s i d i a n t a r a bermacaz-macam r ' a k t o r yang din:yatakan s e b a g a i b e r i k u t :
2 = f
( c ,
s ,
r,
v,
M )
dimana 3 a d a l a h e r o s i t a n a h , C a ? a l a h i k l i r n , S a d a l a h ta- nah, T a d a l a h t o n o g r a f i, V a 2 a l a h v e q e t a s i a t a u a e n u t u n a n t a n a h o l e h mulsa d a n fi a d a l a h a e n q e l o l ~ a n t e n a h . "ktor- f a k t o r i k l i m dan t a n a h a d a l a h f a k t o r - f a k t o r t e t a g , sedang- kan f a k t o r - f a k t o r d i n a n i s a d a l a h f a k t o r v e g e t a s i , o e n q e l o - l a a n t a n a h dan t o p o g r a f i (Schwab, 1981).
1. I k l i m
3 ' a k t o r - f a k t o r i k l i x y a n s m?rncen~;ar?ulli e r o s i . t a n a h a?a- l a h c u r a h h u j a n , s d l u , a n g i n , ksl.embaban c a n r a d i a s i s i n a r m a t a h a r i . Suhu 5:an a n g i n ?engaruhn:~a t e r l i h a t ngata a e l a - l u i e v a n o r a s i dan t r a n s o i r a s i . Angin juua d a o a t merubah k e c e p a t a n J a n s u d u t tw.bukan. Eelembaban d a n r a d i a s i s i - n a r m a t a h a r i t i d a k t e r l a m o a u b e r o e i l s a r u h (5c!li.iab, 1981 ) .
6
R e c e p a t v l akhir (cm/ j a m )
G a g b a r
1,
' abung2i'rl a n t a z a d i a m e t e r - d u t i r h u j a n t i a n ' k e c e p t a n a k n i r d a r i b u t i r h u j a n y a n g . j a t u h . ( a e r d a s k r k a n d a t a d a r i&ws (134;) dan Gan dan K i n z e r
(1949)
~ a d a h a b a r 1 . L a w s dan P a r s o n s ( 1 9 4 9 ) dalam T i r t o ' n a d i - s u r j o ( 1 3 8 5 ) mendapatkzn bahwa c u r a h h u j a n a l a m i nemnunyai d i a m e t e r b u t i r a n d a r i l e b i h k e c i l
5.5
samaai 6.9 nm memou-n y a i s i f a t yang t i d a k s t a b i l , h a 1 i n i d i s e b a b k a n adanya t u r b u l e n s i udara dan t e r j ' a d i n p a gerubahan b e n t u k sebelum menumbuk permukaan t a n a h .
Wischmeier ( 1 9 5 9 ) dalam Troeh e t a1 ( 1 9 8 0 ) mendaoatkan
- -
bahwa pengukuran k a r a k t e r i s t i k hu jan yang d a g a t menyebabkan e r o s i a d a l a h h a s i l perkralian a n t a r a e n e r g i t o t a l ( 3 ) dan i n t e n s i t a s hujan s e i a m a70
menit ( I.
I n d e k s e r o s i v i t a s3 0
h u j a n ( 3 ) a d a l a h kemamousn o o t e n s i i l h u j a n untuk rnengerosi 7-
t a n a h . d d a ~ u n oersamsan untuk- n e n g h i t u n . hl39 a d a l a h :
E = 118.9
+
87.3 l o g I...
( 1 )EI
30
= Ex
IjO
. . .
( 2 )dimana : 3 = e n e r g i t o t a l ( j o u l e ha-')
I = i n t e n s i t a s c u r a h h u j a n (mm jam-') Z17') = i n d e k s e r o s i v i t a s h u j a n ( j o u l e ha-')
I j O = i n t e n s i t a s h u j a n maksimum selama 30 m e n i t (mm jam-')
P r o s e s e r o s i t a n a h g a n s d i s e b a b k a n o l e h a i r m e l i p u t i t i g a t a h a n ganq t e r j a d i dalam keadaan normal d i l a p a n s a n y a i t u t a h a p nertama nemecahan bongkah-bongkah a t a u a g r e g a t t a n a h ke dalam b e n t u k b u t i r - b u t i r yang l e b i h k e c i l , talian kedua pemindahan a t a u pengangkutan b u t i r - b u t i r :rang k e c i l
2
s a ~ n a i s a n g a t h a l u s , bahap k e t i g a o e q e n d a p a n p a r t i k e l -
n a t i k e l t e r s e b u t 6 i ternoat :rang l e b i h r e n d a h (Schwab, 1981)
Ada dua ha1 oenyebab utama oada t a h a ? a e r t e m a d a r i ? r o s e s e r o s i t a n a h ?an t a h a a kedua, y a i t u t e t e s a n S u t i r - b u t i r a i r
rn
h u j a n dan a l i r a ? ? permukaan. i e t e s a n - t e t e s a n b u t i r - b u t i r a i r h u j a n jrang j a t u h d i a t a s t a n a h mennakibatkan o e c a h n y a a g r e : ~ a t - a g r e g a t t a n a h t e r s e b u t , seba'; t e t e s a n b n t i r h u j e n t w s s b u t m e m i l i k i e n e r g i k i n e t i k yang cukup b e s a r . I n t e n - s i t a s hu jail gang l e b i " S e s a r d a p a t membentuk b u t i r - b u t i r t e t e s a n h u j a n jranc l e b i h b e s a r l a g i dan mengakibatkan a l i r - a n a i r d i permukaan l e b i h banyak.
s i f a t f i s i k t a n a h memnengaruhi - k a a a s i t a s i n f i l t r a s i d a n k e t a h a n a n z y a t e r h a d a p p r o s e s d i s q e r s i dan pengangkutan o l e h a i r . S i f a t - s i f a t :fang rnemuengaruhi e r o s i m e l i p u t i s t r u k t u v t a n a h , t e k s t m , bahan o r z a n i k , k e l e z b a b a n d a n ke-
7,-
p a d a t a n t a n a h . r e p e k a a n e r o s i tanall ~ e r u p a k a n f u n s s i d a r i n i f a t - s i f a t f i s i k t a n a h dan o e n g e l o l a a n n y a (Hudson, 1 9 7 6 ) .
Kenekaan t a n a h t e r h a d a p e r o s i d i t e n t u k a n o l e h mudah t i d a k n y a b u t i r - b u t i r t a n a h a t a u a c r e g a t - a g r e g a t t a n a h d i -
d a n ukuran b u t i r - b u t i r t a n a h gang akan menentukan qudah a t a u t i d a k n y a terang1xv.t o l e h a i r . IIarena i t u t a n a h d e ? ~ a n
- ,
a g r e g a t yang rnudah d i d i s n e r s i k a n o i e n a i z ,$an m e z i l i k i da- g a i n f i l t r a s i k e c i l s e r t a ukurail S u t i r - 3 u t i r a g r e g a t Fans h a l u s akan pe%a t e r h a d a o e r o s i a t a u e r o d i b i l i t a s n j r a ‘:;tsar
( S a v e r - _ > e t
a1
1 9 7 2 ) .s v a n s ( 1 9 ~ 0 ) dalam T i r t o h a d i s l ~ r ; ~ (IPFJ;), ~ e n d a n a t k a n bahwa tanail-tanah dengan kan?ungan l i a t l e b i : l b e s a r ? z i
30
s a n p a i 352
cmumnya k o h e r e n dan rnemounyai s t s b i l i t a s a e r e , ? a t g a n s t i n g g i yang %amnu menahan turnbukan ' z i l t i r - b u t i r h u j a n dan e r o s i n e r c i k a n .- . A
VLsckneier ( 1 9 5 9 ) dalam alt,orus
- -
e t a l ( 1 9 8 0 ) d a ? a t i n e n g h i t u n ~ b e s a r n y a k e ~ e k a a n e r o s i va?F t s r j a d i ~ a d a t a z a h dengan k e n i r i n g a n l e r e n g 9 i< dan r ~ a n j a n g le r e n g 22 m e t e r , pada keadaa? t a n s h d i o l a ht s t a a i
t i d a k d i t a n a m i . Pada ke- a d a a ~ l i n i 5 , 3 , C , CanT
diangg?.n sama de?gan s a t u . ?.Tila; R d i h i t u n g dengan yersamaan b e r i k u t :dimana :
X
= kenekaan e r o s i t a n a h ( m t ;oulz-' )-1 \
A = b e s a r n y a e r o s i ,yanF t e r : a d i (mt h a i 3 = i n d e k s e r o s i v i t a s h u ; a : ~ ( 2 o u l e ha-' )
( ~ c h v a b , 1 9 2 1 ) . ? a l j a n g l e r e n g a d a l a h s a l a h s a t u v a r i a b e ? 'ran% memnengaruhi alirail perllukaan dan e r o s i . 31-:5waif;r .,
e t a 1 ( 1 3 2 2 ) dalarn i r t o h a d i s u r > o ( 1 9 ~ 5 ) mendaaatkan bah-
- -
w a k e h i i a n g a n t a n a h a k i b a t a l i r a n aernukazn ? e r s a t u a n l u a s umumnya l e b i h b e s a r aada l e r e n z yaile 7endek den ?er!<urany pada l e r e n g yanq pan j a n s . ?sertambahnya gan iang l o r e n g na-
t
d a b e b e r a p a t a n a h t i d a k memnenzaruhi l a j u r u n - o f f . 3 u l e y d a i ~ Achernan ( 7934) dalam T i r t o h a c i s w j o ( 1925 ) menyatakan ba5t1a s l o o e gang ~ a n j a n g -.e~iaik!tan e r o s i ~ a d a saat i n t e n s i - tas c u r a n h u j a n t i n g g i <an pada keadaan r m x n e z h i l i t a s t a - nah rendah.
F a k t o r kerniringan l e r e n g a d a l a h n e r b a n d i n g a n banyak- nya t a n a h yang h i l a n g pada s u a t u l e r e n g t e r t e n t u t e r h a d a o e r o s i yang t e r j a d i pada l e r e n g
9
% ( l i s i e h 't1e.n.Sheni
1971)Penggunaan sisa-sisa tanaman s e b a g a i mulsa penutup tanaman d a p a t mencegah t e r j a d i n y a e r o s i dengan menghindar- kan oengaruh-oengar uh l a n g s u n g d a r i
t
wnbukan b u t i r - b u t i r h u j a n t e r h a d a a t a n a h . S e l a i n i t u d a o a t meningkatkan ke- g i a t a n jasad h i d u p d a l a a t a n a h yang d a p a t menyebabkan t e r - bentuknya p o r i - p o r i makro d i d a l a n t a n a h ( S a r i e f , 19'35).R
Xramer dan % e y e r (1969) menyatakan bahwa mulsa yang menutuai permukaan l e b i h b a i k d a r i o a d a mengurangi tumcuk- a n a i r h u j a n . S e l a n j u t n y a S i n g e r dail 2 l a c k h a r d ( 1 9 7 8 ) menyatakan bahwa b e n t u k penutugan t a n a h dengan d i s t r i b u s i r u a n g a n t a r a o e n u t u o m e n j a d i o e n t i n g l a l a m memoengaruhi
k e h i l a n g a n sedimen. Dar i h a s i l p e n e l i t i a n n y a d i d a a a t k a n hubungan a n t z r a p e r s e n t a s e penutuoan &an b e r a t s e d i m e n s e - b a g a i k u r v a l i n i e r dengan o e r s a n a a n :
dimana : Y a d a l a h sedimen o a d a a l i r a n o e r ~ u k a a n (t o n ha-' )
Xi a d a l a h o e r s e n t a s e o e n u t u g a n t a n a h ( $ )
Team K o n s e r v a s i Tanah d a n A i r , Lembaga F e n e i i t i a n Tanah Bogor ( 1 9 7 8 ) t e l a h melakukan o e n e l i t i a n n e n ~ a r u h n u l - s a s i s a tanaman d a n pengolahan t a n z h t e r h a d a o e r o s i .
Rasil yang d i d a o a t a d a l a h s e b a q a i b e r i k u t :
PerlaXuan : 2 3 = t a n a h t e r b u k a , 6 i r a t a k a n s e t e l a l i h u j a n TI = d i o l a h b i a s a dan d i t a n a m i J a f u w , S i l y k o n g T 2 = t a n a h t i d a k d i o l a i ? dalz menggunakan mulsa
J e r a n i , P a d i Jaqung
1 3 = t a n a h t i % k d i o l a h dan mensgunakan ~ u l s a S a t a n g ; a g u n ~ , jaqun.; d a n s i n ~ k o n ~ . 7
14
= t a n a h t i d a k d i o l a h da- menggunakan n u l s aC a l o ~ a g o n i u m d a r i vnur
7
minsgum 15
12
z
T a b e l 1. l l i r a n P e r n u k a a n
(m'/ha)
p e r n u s i m Tanam ")P e r l a k u a n J a g u n g S i n q k o n g J a . u u n . ~
(7@/79)
(79)
(77/.20)
\ ")
T a b e l
2.
Jumlah E r o s i ( t o n / h a jE e r l a k u a n
T
o250.34
222.49
124.29
T
1129.96
18.90
129.4E
T
2
23.43
. .3.20
1.21
Tj
23.52
4.63
3.45
4
14.20
10.113
'
.59
T
5
22-74
16.55
2.54
"
-)-
..~Surnber ;,a-~oran P r o g r e s P e n e l i t i a n K o n s e r v a s i Tanah d a n A i r
(1 978/1979)
Lenbaga P e n e l i t i a n Tanah,1978.
3ari T a b e l 1
,
t e r l i h a t bahwa a l i r a n ~ e r m u k a a n t z r b e s b - t e r - j a d i n a d a t a n a h t e r 5 u l t a ~ m t u k g e r i o d e d a r i t r i h r ~ ?1978
s a n -T
oai
1979
y a i t u s e b e s a r 4355.26
mJ
(sama d e n , ~ a n2 6q7.11
+
1
778.15). Sedangkan a ? - i r a n 3er:nukaanclan
e r o s i y a n g tw- k e c i l t e r d a p a t o a d a p e r l a k u z n rnulsa j e r a m i s a d i a t a u b a t a n gi a f f u n g ~ a d a tana'? y a n . t i d a k d i o l a h ( (erlalcuan
T2
d a n~ 7 ) .
[image:24.513.40.463.62.534.2]2 e l a n j u t n i . a leain K o n s e r v a s i Tanah dan A i r , Li7T 30gOr (1960) t e l a h m e l ~ k u k a n n e n e l i t i a n t e n t a n g penqaruh o e n g e r - j a a n t a n a h dan m u l s a t e r l l a d a o gulma dan qrof+.uksi ICacang t a n a l l , J a ~ u n g (:an I b c a n g hi j a u . E a s i l yane d i d a p a t menun- jukkan bahwa mulsa c e n d e r u n g u c t u k menekan gulma d a n mening- k a t k a n produlrsi, sedangkan p e n g e r j a a n t a n a h b i a s a b e k a s n e n ~ e r j a a n t a n z h dalam dapar; memnsrtinggi y o d u k s i ( T a b e l
Tabei
3.
Pengaruh i x n g e r j a a n t a n & , n i ~ L s a dan d o s i s ?u?iiki T L
berhadap g u l n a , t i n q g i tanaman unur sa-ku b u l a n <an p r o d u k s i k a c a n ~ t a n a h
i
b,
: , u l s a Penger jaan 3ulma( :<;?/ha) T i n g g i (cm) -3;.odu!:si
taiiah
50N
1 OOlT50R
100N
50N
I O O NTan p a 1 3 i a s a
I 3 8
243
5 . e
5.1
1.72
1 . 8 ~2 Sekas qeng-
olahan dalam
173
I A?6.5
5.7
1.56
1.65
1 S i a s a
157
130 0.97.3
I1.91
,P
l..Ul s 2. 2 3ekns peng-
olahan dalam
7 5
7 3
0.77.1
1.87
1.8:;C
D a l a m s a t u a n ton/:ia
S a r i e f (1985) rnembagi o r o s e s e r o s i menjadi 2 g a i t u :
l a j u i n f i l t r a s i t a n a n , s e h i n g g a t e r j a d i a!<m,ulasi a i r &an kemut,ian b e r g e r a k ke l e r e n g b a y i a n Sawsh s e b a g a i a l i r e n permukaan.
T e r j a d i n y a sedimen s e p e r t i yang "kemukakan o l e h 3 o s e ( 1 9 8 5 ) a d a l a h s e b u a h n r o s e s d i n a n a a l i r a n na3.a t a n a h d i '32- g i a n atas me-ngangkut eedirnen d a r i neraukaan t a n a h . Xoss e t a 1 ( 1 980) dalam T i r t o h a d i s u r : ~ (1 C 6 5 ) mendapatkan Sahwa
- -
l a j u qengangkutan s e c i m e n rneruwakan s u a t u hubun+n l i e i e r t e r h a d a p s t r e a m power k e t i k a s e d i n e n t r a n s g o r t mencaaai t a h a p a l i r a r e r o s i a l u r . 3 t r e a m ?owe? d i d e f i - i s i k a n s a b a - g a i :
n
=.p
g 3a
L
...
( 5 )
diinana : f& = a d a l a h strearn power r u n - o f f
(N
m-' d e t - I1
f = a d a l a h rnassa J e n i s a i r a l i r a n perrnukaan (kg rn-3)
-2 \ g = a d a l a h 2 e r c e n a t a n g r a v i t a s i bumi ( m 3 e t 1
3 = a d a l a h k e m i r i n q a n l s r e n g ( f r a k s i p e r s e n )
Q
= a d z l a h f l u x v o l u a e a i r n e r s a t u a n Luas ( 9 d e t - l )L = a d a l a h p a n j a n g l e r e n g (rn)
-5elanju:ng;.^ 2ose ( 1907 ) q e n y e r l i h a t k a n hubungan a n t a r a f l u r r > .
s e a l a o n ( q s ) dan s t r e a s power (Q) s e S a g a i S e r i k u t :
-
1 dimana : fi, = a d a l a h n i l a i ambans d a r i str5am Fewer ( 3 m0
2
K = a d a l a h k o e f i s i e n aembanding ( d e t T - I )
n = a d a i a h e f i s i e n s i pengangkutan
'1, = a d a l a h f l u x sedimen ( k g m-' d e t - ' )
'dendat, e t
- -
a1 ( 1 9 8 6 ) melakuksn o e n e l i t i a n t e n t a c g ke- ragaman run-off c a n k l h i i z n g a n t a n a h d a r i t a n a h t e r b s k a dengan inenggunakan p l o t - p l o t ( ?eta:< 9 e r c o b a a n ) . P l o t yaog di;v.naka~? ::er J u q l a h4')
bush yang masins-masing b e r u k u r z n 2 7 . 4x
3.2 m d a n d i ? a s a n y p a r a l e l s a t u dengan l a i n n - a u oada -l a h a n dengan k a i r i n g a n
3
-
3.5
%.
S l i r a n oermukaan ( r u n - o f f ) d a n s e d i x e n :rang t s r j a d i & i t a n ? u n g 7 z d a k o t a k - k o t a i i penampucg.xn d a n t a n s k i yang d i 2 a s a n z s e r i . %da t a n a h gan: d i o l a h t e r j a d i g u l u d a n dan alur-a1.m iceci?. yanp d i h = s i l ! < a n o i e h n e r a l a t a n i?engolz:iaii t z n a h . Yendt m e l i h a t bahwa =urn- p a l a n t a n a h mempengarulli l a 5 u a l i r a i l ner-nukaan d a n k a o a s i -J .
k a s mengangkut s e a i n e n . P e r b e d a a n pada l a j u pen.yhancuran
g m p a l z n - g u q ~ c . l a n t a n a h
?ads
alur-alur n e r i m b u l k a n f l u k t u - a s i yang k e c i l nada g e o m e t r i alilr yang mana menyebabkan p e r b e d a a n pada run-of f d a n k e i i i l a n s a n t a n a h pada o l o t - ? l 3 ts e t e l a h d i o l a h .
Z r o s i t a n a h d a p a t d i n y a t a k a n d e n ~ a n meneranlian metoda metoda yane b e r b e d a oada b e r b a g a i s k a l a . 3angaknpa metode yang d i g u n a k a n u n t u k menyatakan e r o s i t a n s h d a n a t d i k a t a q o - r i k a n men j a d i dua k e l o m - ~ o k g a i t u metods iangsun!? d ? ~ t s k
."
r a n d i l a p a n s (Yiudson, 1971 ) . ?J!etoda t a k l a n , ~ s u n . ; &-at d i - k l a s i f i k a s i k a n men j a d i t i q a kelompok utama y a i t u ; qenduga- a n s e d i m e n yang t e r j a d i , n e r s a m a a a k e h i l a n ~ a n t a n a h , d a n -?enduqaan e r o s i t a n a h .
--
Untuk menduga b e s a r n y a e r o s i dzn j u q a n e n e n t ukan t i n - d a k a n u e z g e l o l a a n t - n a h s e l i i n q g a b e s a r n ~ r a e r o s i yang t e r ,;a- d i t i . 5 a k melamoaui b a t a s :ran. . . n a s i ! ~ d a o a t d i b i a r k a n , maka
S m i t h d a n ';iischmeier ( 1 9 6 0 ) d a l r m T r o e h : e t
- -
31. ( 1 9 8 0 ) 9 e n z e - .nuka!can rumus s e b a g a i b e r i k u t :dimana : B = j u d a h t x n a h t z r e r c s i ( m e t r i k t o n ha-' )
3 = i n d e k s e r o s i v i t a s h u j a n , l r a i t u jurnlah s a t u a n
.
.
i n d s k s e r o s i '?u j a n ,
-
merunaicar o e r k a l i a n a n t a r a e n e r s i h u > a i l t o t a l (3) de:lgan i n t e n s i --1.
tas h u j a n n a k s i m u a
30
m e n i t ( I ? ~ ) d a l a ~ ( J h a j ..3- = T a k t o r e r o d i b i l i t a s kana:?, g a i t i l i a j u e r o s i
t a n a h o e r i n d z k s e r o s i h u j a n ( 3 ) u n t u k s u a t u t a n a h d a l a m p e t a k p e r c o b a a n S a k u d e n c a n ?an- j a n g 22.1 m d a n t e r l e t a k ? a d z k e a i r i n g a n 9
76
t a n p a tetum'ouhzn ( m e t r i k t o n j o u l e - ' )
L = f a k t o r n a n j a n g l e r e n g , y a i t u n i s b a h a n t a r a b e s a r n y a e r o s i d a r i t a n a h d e n g a n s u a t u m n j a n g l e r e n g t e r t e n t u t e r ! ~ e d ? p b e s a r e r o s i ta- n a n d e n g a n p a n j a n g l-ersng; 22.1 -o d i 'oawzh ke- a d a a n t e r t e n t u y a a g i d e n t i k .
-,
C = f a k t o r t e t u m b u k a n p e n u t u ~ , d a n n e n g e l o l ~ a n ta:- narnan, y a i t u n i s b a h a n t a r a b e s a r n y a e r o s i d a - r i s u a t u l u a a a n d e n r a n t e t m b u h a n ~ e n u t u u ,clan
w n g e l o l a a n tanaman t e r t e n t l ~ t e r h a d a o b e s a r n y a e r o s i d a r i s u ~ . t u i u a s a n terken", t a n ? a t e t u m -
3 uhan
= f a k t o r k h u s u s gengawetan t a n a h , y a 4 t 1 i n i s b a i l
a n t s c s 'oesarnya e r o s i d a s i t a n a h :rang d i b e r i o e r l a k u a n t i n d a k a n a e n y a w e t a n t a n a h k h u s u s
s e p e r t i ? e n g o l s k w ! menurut g a r i s t i n g g i , pe- nanaman dalam g a r i s , p e n t e r a s a n t e r h a d a p be-
s a r n y a e r o s i t a n a h g a n g d i o l s h s e a r a h l e r e n g . 2
.
3 o s e .
(19e5)
t e l a h membuat s u a t u model f i s i k un t u k %e?duqa k e h i l a n g a n t a n a h d a n n e n e n t u k z c ~ e r u b a h a n k o n s e - v a s i massa d a r i s e d i m e n nada s u a t u u n i t a l i r a n permukaan, dikom'cinasi- k a n d e n g a n t e o r i endtipzn sediinen dan. k i d r 01 o g i . P e r s a ~ z a n k o n s e r v a s i rnassa t e r s e b u t a d a l a h s e b a g e i b e r i k u t :7 .
dimana : q = f l u x volume a i r p e r s a t i l ~ n l e b a r s t r i p (m-
set-')
O i = k o n s e n t r a s i s e d i m e n ( k q rn-3)D = t e b a l n y a o v e r l a n d f l o w ~ a d a s e l a n g i-taktu (rn)
x
= 9an:ang b i d a n g (m) t = wzkfu ( d e t i k )el,
d , , . r . masinc-masing s d a l a h l a j u p o l e n a s a n 2- 1 .t a n a h o l e h b u t i r I l u j a n , lz,;'u ?eneendam:!n s e d t m e n ,
Ilenentukan k o n s e n t r a s i s e d i -en s e b a g a i b e r i k u t :
-
-,
h
c ( L , I ; ) = n ,o
s
F: C r (I-
-L-), (kg m ' 3 )....
( 1 0 )xX
C ( i , t ) = 2 700 S n % ( ?
-
,
( k g nl-9
..
( 1 1 )dimana : Cir a d e l a h f r ~ k s i i a r i nermukaan t a n a h yang talc
C b e r l i n d u n g i o l e h tanaman a t a u mulsa.
s
X
adala'nnc/
~ g S 5.
.
a
a d a l a h r a t a - r a t 2 f l u k s a i r volu%etrr?.;: persa-lu- an l u z s p l o t .--
'i YA n a b i l a Ak tter?Lam?a~~ k e c i l b i l a d i b a n d i n f f l ~ a n
L ,
makaX
/L
d a n a t d i a b a i k a n , s e l i i n g g a nerssmaan ( 1 1 ) menjadi :
7
* l u x sedimen p e r s a t u a n l e h a r c l o t (a.,) a d a l a h :
7 . . - I dimana : o_ a d a l a h f l u x volume a i r ( m- aeT
C a d a l a h k o n s e n t r a s i sediemen ( k c m-')
T a b e l d. K o n s e n t r a s i sedimen yang d i d a ~ a t d a r i h a s i l ?en- dugaan dan oengukuran pada t a n a h t e r b u k a
"
'-)
S l o ~ e I n t e n s i t a s c u r a h h u j a n k o n s e n t r a s i sedirnen
($1
(cm/ jam) o e ~ g u k ~ a n nendugaan3 12.95
3 -
6 3 - 5 28 12.95
3.7
3 . A 01 5 12.95 23.8 2 0 . E9
.
* ) ~ u m b e r I ! i r t o h a d i s u r j o ( 1 9 8 5 )
X" )
dalam s a t u a n K g / m 2
D. FACAM
-
1QICA.M RAINFALL SIMULATORP e n e l i t i a n e r o s l dan r u n - o f f yang d i l a k u k a n denzan menggunakan h u j a n alami oada n e t a k - n e t a k ~ e r c o b a s n yang S e r b e n t u k empat n e r s e g i p a n j a n g , oada u!numn:ia ~ e m b u t u h k a n waktu gang cukuo lama dan b i a y a yanq cukun b e s a r (Xe;rer,
1360 dala-i S a r u s , 19EO).
Sermacam-macam r a i n f a l l s i m u l a t o r t e l a h d i b u a t &an digunakan untuk o e n e l i t i a n e r o s i dan run-oft'.
gang d i p i l i h u n t u k d i u j i d a n a t memberikan i n f o r m a s i yang l e b i h c e p a t
,
sedangkan o e n e l i t i a n e r o s i dengan melggunakan h u j a n alami akan membutuhkan viaktu b e b e r a o a t a h u n untulc mendaoatkan h a s i l . Dengan r a i n f a l l s i m u l a t o r d a o a t d i a t u ri n t e n s i t a s , keadaan ~ e r l a k u a n s e s u a i dengan yang d i i n g i n k a n . \
3 e b e r a n a f a k t o r yang s u l i t u n t u k d i t i r u ( d i s i - n u l a s i l r a n ~ a d a l a h ; a n g i n , c a h a y a , s u h u , kelembaban u d a r a , 'ielernbab- a n t a n a h , dan b e n t u k p e r z u k a a n t a n a h ( ~ a b r i e l s , 1975 dalam B a r u s , 1960).
Xeyer (1,365) dalam B a r u s ( ? 980) rner?.gernukakan bahwa k a r a k t ? r i s t i k ilu j a n yanq nemnengaruhi e r o s i h a r u s d i k e t a - h u i sebelum s e b u a h r a i n f a l l s i m u l a t o r dii-ancang. Karakte- r i s t i k c v r a h h u j a n t e r s e b u t h a r u s d i u s a h a k a n m e n l e k a t i k a r a k t e r i s t i k 5ar i hu j a n alami
.
3 e b e r a o a k a r a k t e r i s t i k yang y e n t i n e a d a l a h :1 . D i s t r i b u s i ukuran b u t i r a n dan k e c e o a t a n j a t u h gang m e n d e k a t i keadaan c u r a h h u j a n a l a m i .
2 . I n t e n s i t a s nada s e l a n g h u j a n l e b z t menqhasilkan l a j u r u n - o f f d a n e r o s i d a r i yang s e d a n g samoai t i n g g i
A. Xeseragaman d a r i i n t e n s i t a s dan k a r a k t e r i s t i k da-
r i b u t i r h u j a n yang t e r j a d i oada d a e r e h o e n e l i t i a n .
5.
Curah, hujan yang digunakan mendekati keadaan a l a m icurah hujan.
6. Xeakuratan dalam membuat h u j a n l e b a t .
Ada dua t i p e d a r i r a i n f a l l s i m u l a t o r yang b i a s a d i - gunakan y a i t u t i n e d r i o dan n o z z l e . Pembaqian i n i berda- s a r k a n oada oembentuk t e t e s a n .
1. T i p e D r i - p S i m u l a t o r
D r i u s i m u l a t o r t e r d i r i d a r i tabung p e n g e l u a r a n b u t i r - b u t i r h u j a n dan s e l a n g oenghubung d a r i t a n g k i a i r ke tabung p e n g e l u a r a n . A i r d i a l i r k a n d a r i t a n g k i oenamoungan a i r ke t a b u n g pen,qelu=an yan? d i ~ a n t u n g d i a t a s a e t a k , 32n a i r j a t u h s e b a g a i b u t i r - b u t i r h u j a n . Tabung l e n g e l u a r a n b u t i r - b u t i r h u j a n b i a s a n g a t ~ r b u a t d a r i jarum s u n t i k .
B u t i r - b u t i r hu jan d a r i d r i o s i m u l a t o r cenderung j a t u h berulang-ulang
?ads
temoat yang sama. D i s t r i b u - s i yang seragam d i d e k a t i densan c a r a mengqerakkan lem-pengan o e n g a t u r ( S t e i h a r d t dan S i l l e l , 1956 dalam B a r u s , 1980).
itCorin
- -
s t a l ( 1 9 6 7 ) menyatakan bahwa k e ! ~ n t u n q z n i ~ t a m a d a r i &Fin s i m u l a t o r aSa72ah ' o a h ~ a d r i p s i m u l a t o r ~ e m b e r i k a n kombinasi b u t i r - b u t i r h u j a n --anq r e l a t i f b e s a r nada i n t e n s i t a s yang r e n d a h . S e d a n q k a l k e r u g i a n - ny?. a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t , b u c i r - b u - k i r h u j a n merr,bui;uh- kan k e t i n g g i a n k i r a - k i r a 10 m e t e r u n t u k mencapai kece- o a t a n a k h i r . :~lembutuhkan n e l i n d u n g a n g i n u n t u k mence- ?en:rimnangan a r a i l b u t i r - b u t i r 3u.jan. 'Pabung s i n u - l a t o r itvzang da-yat d i n a k a i u n t u k ? e n e l i t i a n d i l a 8 o r a -Corium yarg membut~~hkan k e t e l i t i a n dalam z z n ~ e n d a l i k a n ulwran b u t i r - b u t i r h l ~ j z n .
2 . l i n e 2iozel S i m u l a t o r
Terrnasuk ketialarn t i p e s i ~ n u l a t o r i n i a r i a l a b siwd- l a t o r n o z s l k l a s i k dan s i x u l a t o r n o z s l t e r b a r u (luie.ysr, 1960 dala:n Z a r u s , 1 9EO)
.
Pa.da s i m u l a t o r :rang menno;u?akan 2 o z s l k l a s i k r e n - n u n g a i k a ~ a k t e k i s t i k y z i t u none1 d i p a s a n g aeng:?ada.n ke a t a s , d i a a n a p a n j a g j a r a k yai23- 6itkmnuh o i e h Su-:ir h u j a n s e h i n g g a t u r b u l e n s i u d a r a akan nencam?ur 'outir8.n &an dihtirapkan akan n e n g h a s i l k a n d i s t r i ' o u s i h u j a n ya.ng
s e r a g a - 1 ?&a. ? l o t :rang berada. dm?-x.rci:?nga. rIozel ?enyo-m- g r o t t i d a k mensimulasi d i s t r i b u s i . ukuran b u t i r a n dan
A L e r j a d i nembelokan o l s h a n g i n t e r h z d a p a r a h b u t i r h u j a n .
S i m u l a t o r t i p e E (Zudson, 196a dalam B a r u s , 1989)
merunakan n e r a l & t a n y a n g c u k u n b e s s r se:ring=a rnembutuh- kan waktu y a n g cu'xun lama uni t u k menasangn:rn :j.an n l o t yang d i z u n a k m - b e r u k u r a n 72.5
x
6 f e e t .'dilm ( ?
543)
d a l ~ m 3 a r u s (1350; t e l s : ? n e r a n c a n g s i n u l a t o r t i p eF,
a i n a n a d i s t r i 3 u s i u k u r a n b u t i r hu j a n d a r i n o z e l n e n y e m y o t r e l a t i ? leki:? b e s a r d a . r i p a d aA .
yang d i h a s i l k a n n o z e l Line 2.
Pada s i m u l a t o r g a n g menggunskan n o z ? l n o d e l baru,
r o z e l %efighasilk$+n u k u r a n b u t i x - b u t i . ~ . hu;aq y a n z b e r c a - r i a s i s e ~ e r t i p a d a h u j a n alami. Lkuran d a r i l u b a n g n o z e l d a n b e s a r n y a t e k a n a n menentukan l a j u q e n g e l u a r a n dan 2 i s t r i b u s i ukwan ' 2 u t i r - b u t i r h j a n y a n g d i s e m c r o t - k a n
.
i,
,,!eyer ( 1
958)
d a l m S a r u s ( 1 980) menciapatIran bahwa nn o z e l v e e g e t l e b i r l b a i k d a r i n s d a n o z e l l u l l j e t , k e t i k a
--
d i s e m n r o t k a n kebawah d a r i ke t i a g g i a n 2 . 4 m d i a t a s n e r - mukaan t a n a h o a j a t e k a c l n 6 p s i . R o z e l v e e j e t t i d a k b e r v a r i a s i o a d a d i s i r i b u s i u k u r a n b u t i r - b u t i r h u j a n d e n g a n i n t e n s i t a s g a n g sama d e n g a n h u j a n alami.
P i o a b e r n o z e l yanq b e r q s r a k b u l a k b a l i k
l'ozel yang b e r o u t a r
Soom yang S e r v u t a r
Nozel yang mei1:remnrot t e r u s menerus
r
i',
.
,
- _
1 1;s, _,-
P i r i n ~ a n yang b e r o u t a r
[image:36.505.21.457.57.769.2]3 e b e r a n a inasalah gang p e n t i n ? k e t i k a rnenggunakan n o z e l u n t u k merrsinulasikan ':lujan d i a n t a r a n g a i a l a h ; banyakn~ra n o z e l menentukan c i i s t r i b u s i xkilran h u t i r a n ya!?g rnirio dengan yang d i h a s i l k a i l c w a h hujan a l a m i , t e ' s a a i
pad2 b a g i a n t e n g a h c u r a h a n m ~ m i l i k i , i i s t r i b u s i y a ~ g r e n d a h . Sebuah n o z e l denyan semprotan :fang s e r a g a z x x l a n o l a dan d i s c r i j u s i u i - w a n b u t i r a n n y a t i d a k d a n a t d i q u n a k a n (Yutch- I e r dan Iierqsmeier
,
1963 d a l m ? a r c s 1981;). 3 i s r t i b u s i& -;lxl<T LT D!i:T Tz;.l.pAT F,z;TxL iTI-h;<
- .
P e n e l i t i a n i n i t e r d i r i d a r i 3 e r c o b a a n d i l a q a n g $an a n a l i s a d i 1 a b o r a t o r i v . m . F e r c o b a a n d i l a l i u l r a n d i !cel?un o e r c o b a a n IEB D a n a q a , 3 0 , ~ o r . Wrktu q e n e l i t i a n d i l r k s a - n a k a n s e l a m a s a t u b u l a n ( J u l i - B g u s t u s ) . A n a l i s a konsen- t r a s i s e d i m e n yang t e r a n g k u t r u n - o f f d i l z k s a n a k a n d i l a b o - r a t o r i u n 7 i s i k a d a n ?+lekanika T a n a h , JUT US^^ iYleka.nisasi P e r t a n i a n , 1 3 .
S a h a n dan a l a t yang digunalcan d i d a l a l n n e n e l i t i a n i n i m e l i n u t i : I ) n u l s a , 2 ) t a n a h l a t o s o l Darmaga, 3 ) r a i n f a l l s i m u l a t o r , A ) g e l a s u k w , p e n ~ z a r i s , e - b e r , E:anton,a-!can-
. .
t o n g p l a s t i k , l a b e l , t i m b a n q a n , oven d a n c a u a n a l n e l n l u m .
Tanah yang d i g u n a k a n a d a l a h t a n a h L a t o s o l Dar~asa.. Pada t a n a h i n i d i l e t a k k a n o e t a k p e r c o b a a n Tang b e r b e n t u k empat 3 e r s e g i ~ a n j a n q ::an% b e r u k u r a n 1 . 1 5
x
1 . I5
x
0.3 9.S e t e l a h i t u t a n a h d i b e r i p e r l a k u a n m u l s a d e n q a n o e r s e n t a s e 0 , 30, 6 0 , 90 o e r s e n . Adanun mulsa yang d i q u n a k a n a d a l a h mulsa j e r a m i , c l u l s a j a g , u ~ g d a n inulsa d a u n o i s a n q .
S e b e r a o a d a t a :rang d i ~ u n a k a n dalarn o e n e l i t i a n t s r d i r i a t a s : 1 . Tanah :rang d i t a m p u n q h e r d a s a r k a n metoda !cxniala-
L"..
2 . ?olume run-OLL yanq d i t a m i m q dan t a n a h yanE t e r a n 5 k u t .
3. E o n s e n t r a s i sedimen.
Dalarn melakukan o e n e l i t i a n i n i o l o t - o l o t ganq d i g u - nakan mem?unyai ukuran o a n j a n g , l e b a r d a n t i n g g i ? i a s i n s - masing 1 . I 5 m , 1.75rn, 0.3 m. E o t - ? l o t t e r s e h u t d i l s t a k - kan nade t a n a h denqan j a l a n meaasukkannga sedalam 1 5 cm.
3 a i n f a l l s i m u l a t o r d i l e t a k k a n t e o a t d i atas n e t a k 3 e r c o b a - a n , d i n a n a l u b a n g n o z e l diarra:l!ian ke";n~s;ah-te-..ga!~ o l o t .
.,
.
> ! u l s a .gang akan d i a m a t i 3engaruhn:ra t e r h a d a ? e r o s i d i t z k a r d i ? t a s ner-nukaan t a n a h :fang a d a d i dalam n l o t . Adal;iln mulsa >rang d i g u n a k a n d a l a n a e n e l i t i a r i n i a d a l a h j e r a r , i o a d i , jagung d a n daun o i s a n g .
1 . Penetaoan P e r s e n t a s e P e ~ u t u p a n Fernukaan Tanah D e n ~ a n i~! u l s a
S e t e l a h i t u 2 u l s a d i s e b a r d i a t a s q e t a k - p e t a k g e r c o b a - a n yang memgunyai k e m i r i n c a n 1 1 . 1 1 '6 ( s e s u a i d e n ~ a n k e m i r i n g a n l a n a n alami pan,z aaa d i l o k a s i o e n e l i t i - a n ) .
S e t e l a h semua n e t a k s e s u 2 . i d e n g a n p e r l a k u a n y a n z d i i n q i n k a n , makz r a i n f a l l s i m u k a t o r d i h i d u p k a n d e n s a n i n t e n s i t a s s e b e s a r q l . 5 cmljam.
Gambar t a t a letal.: . ? l o t 7 e r c o S a a n ,?ail r a i n f a l l s i m u l a t o r t e r t e r a pada Gamb= 2 d a n
3.
2. ? $ e t o d a P e n g a m b i l a n Sarnpel Run-of _f Yang T e r j a d i D i e t a k
m .zercobaan
Sampel d a r i r u n - o f f y a n g t e r j a d i d i o e t a k o e r c o - b a a n d i a m b i l d e n q a n j a l a n memasukkan h a s i l h i s a a a n d a - r i mesin vakum ke dalaril S o t o l s a m p e l . Pen_aambilan sam-
o e l d i l a k u k a n n a d a waktu
5 ,
1 0 , 1 5 , 2 5 ,35,
4 5 ,55, 65
- . e n i t s e t e l a h t e r ja.dinya r i m - o f f , dimana s a l p e l d i a m b i l selaina70
d e t i k .3.
?le t o d a P e r h i t u n g a n Y e s a r n y a Pendugaan 2 r o e iAdaoun u r u t - w u t a n 7ieto;ia v e r h i t u n ~ a n bespxnya qenduq3an e r o s i a d a l a n s e b a y a i b e r i k u t ;
h. P e n e t a v a n f l u x v o l l m e t r i k r-ir o e r s a t u a n l : ~ a s a l o t , d i s i - . b o l k a n d e n x a n
.
? a r a m e t e r i n i d i t z t a a k a n -la.-r i r u n - o f f yang t e r j a d i d i b a q i !.uas o l o t o e r s a t u a n
-
1a e n g a m b i l a n s e x o e l (m d e t
1 .
\c
.
F l u x s e d i n e n (Os / , n a r a m e t e r i n i d i d a o a t k a n d & ~ ih a s i l n e r k a l i a n a n t a r a a_ den-an ! c o n s e n t r a s i s e d i n e n
( c ) 6 a l a m s a t u a n Xg m-? d e t - ' .
s 3,
d
.
i z o n s e l t r a s i s e d i n e n p r i g t e r a n z k u t r u n - o ~ L ( c ).
P z r a n e t e r i n i d i d a n a t l r a n t a r i h e r a t k e r i n q s a m q e l t a n a h ;ran% t e r r n ~ i r u t r u z - o f f d i b a z i d e n g a n v o l : m e
-3
) r n n - o f f..
v a n e .. n e n q a n z k u t n y a( K ~
m.
e.. S t r e a m Dower d a r i r a n - o f f ((2). P a r a m e t e r i-i d i 3 a - n a t k a n d e w a n . - menfl.,zunakan p e r s a 3 a a n = ogSQL
,
d i -n a n a 3 a d a l a h s l o o e ( k e x i r i n ~ a n l e r e n g ! ,
L
a d a l a h ~ a n j a n g p l o t (m).f .
:Jilai arnbanc d a r i s t r e a m qower(a,)
d a n e r ^ i s i e n s i ~ e n q e n z k u t a n ( n ) d i t e n t u k a n n e l a l ~ i i a n a l isa r e s r e s i d a r t y e r r ; a a a a n : a = (-.$Zen+
n f i ) x (3.276'S
J a r a k ambang ke s l o p e y a n p l e b i h b a v a h s e t e l a h n e n z - X
a n g k u t a n s e d i m e n d i m u l a i
(X
) d i d a a a t k a n d a r i p e r s a - x i a n :*
7;
=no/
q gs
g
Gambar
3 .
Bentuk r a n c a n g a n b l o k l e n g k a n a c a k ya~qg d i t e r a ? - kan d i l o k a s i ~ e n e l i t i a n.
Keterangan gambar :
A 1 a d a l a h n e r l a k u a n mulsa j e r a m i
8 2 a d a l a h p e r l a k u a n mulsa jagung
A 7 a d a l a h rs?rlakuan n u l s a daun n i s a n g 31 a d a l a h nenutupan 0
%
3 2 . ' a d a l a h ~ e n u t u o a n 3 0 74
B3 a d a l a h penutupan 50 %
Pengulcur
t e k a n a n +---
T
i a n gpenyangga
s e l a n g 7.m.ghisa.a
lambar
4 .
Rangkaian a l a t r a i n f a l l s i m u l a t o rKeterangac gamjar :
1 ) a d a l a h mesin penghisao 2 ) a d a l a h b o t o l samoel
Cara %er ja ! l a i n f a l l S i m u l a t o r
S a i n f a l l s i m u l a t o r yang digunakan a d a l a h t i n e n o z e l yang b e r t e k a n a n dan run-off yang t e r j a d i d i h i s a p o l e h ne- s i n a e n g h i s a p .
[image:44.505.45.465.170.634.2]413% r a i n f a l l i n i t e r d i r i d a r i t r a i l e r ( t e r d i r i d a r i roesin vakum n e n g h i s a p run-off dan mesin pen2iuglai a i r ke n o z e l s e r t a t a n q k i a i r ) s e n e r t i t e r l i b a t oada Gamba
5 ,
Gambar
5.
Tangki a i r yang ada d i t r a i l e r dkn t a n q k i vakum yanE a d a d i l a t m belakan:? t r a i l e rb a j a s e b a g a i ? l o t - p l o t , s e r t a b e s i q z n g h i s a p .
Adapun
urut- ruta an
k e r j e d a r i a l a t r a i n f a l l s i m u l a t o r a d a l a h s e b e g a i b e r i k u t :1 . Tanglri a i r yan>y a d a j,i t r a i l e r d i i s i sempai ?en121 den%- ar? rnecggunaka2 ?ompa s e n t r i f u g a l gang n e c y a l u r k a n a i r d a r i sumber a i r (Genbar
5 ,
2. T i a n g - t i a n g penyanqga d i 3 a s a n g d i a t a s t a n a h gang zkan d i z a d i k a n o e t a k qercoSaan denqan j a l a n n e n ~ a t u r
S LIT-
b o b ( 5 a t u d u ~ a ) tens? ke ten,gah n e t a k . F o z e l , . pen$u!sn
3 . 3 e s i o e n g h i s a n d i l e t a k k a n pad8 u j u n e bawah d a r i o e t a k percobaan
amba bar
7 )
d a n dihubungkan ke t a n g k i vaklm d a n b o t o l sampel"anbar
7 .
S e s i q e n q h i s a n (ganz d i l e t a k k a x a a d a u:unq ba~t;a5 d a r i n e t & z e r c o b a a n ) dan p e t a k c e r c o b a a n ( t e r - b u a t d a r i o e l a t b a j a )"
A. a e l a n ~ ., yang mengalurkan a i r d a r i t a n q k i a i r ke n o z e l d i o a s a n g , b e g i t u a u l a s e l a n g yen: nenghubunqkan m e s i n ? e n g h i s a n dengan t a n ~ k i vakum d i 3 a s a n g .
5.
K e s i n pens,zerali o e n y a l u r a n a i r d a r i t z n k i .- ke n o z e l d z n mesig vakum d i h i 2 u p k a n (Gambare
&an9)
.7:ambar 8. Nesin ?enggere:r y e n g a l u r a n a i r d a r i t a n g k i a i r ?an mesin p e n g h i s a p r u n - o f f
juza. d i a t u r s e h e s a r 4 n s i , h a 1 i n i d i - s e s u a i k a n dencan k e k u a t a n d a r i h c a va.!:um :rang a d a ?a32 tanq!<i valcum y a i t u se'oesar
4
~ s i . Kaca v a k m i n i k e r h a a t d a r i mika, B l a t l e n g a t u r t e k a n a n n a d a mesin ? e n s h i s a p dan mesin -cen:.ru?lai a i r t e r l i h a t q a d a Gambar 10.Gambar
9.
:%sin oenghisay, run-of f baxna u d a r a (valrum)i
3 . Run-off gang ~ e r j a d i d i h i s a n n e l a l u i b e s i a e n ~ l l i s a p
?rang dihubungkan ke t a n g k i p e n g h i s a n dan x e s i n i2enghi- sa?. D e w n .nem.bllka. k l e ? :rang adz pada s e l a n c nenzhi- sar, maka r u n - o f f a k a ~ a a s u k ke b o t o l s a m p e l , s e s ~ ? a i dengan s e l a n g waktu nengambilan c o n t o h
( 5 ,
10, 15, 2 5 ,35,
65, 55, 65
n e n i t s e t e l a h t e r j a d i n y a r u n - o f f ).Sedangkzn d i l u a r s e l a n g waktu pensambilan c o n t o h t e r s e - bv,t naka a i r d i s a l u r k a n ke pellaxpunzan r u n - o f f .
9. S e t e l a h 0 5 menit t e r J a d i n g a r u n - o f f maka mesin aenyun- l a i a i r dim?.tikan, sedangkan a e s i i o e n g h i s a ? t e t a n $.i-
j a l a n k a n untuk x n q h i s a r , k e l e b l h a n a t a u r u n - o f f p a n s 3
Gdmbar 1 0 . A l a t s e n y a t u r t e k a n a n a a d a ~ e s i n p e n p h i s a g d a n pada n e s l n a e n p u q l a i a i r
3 a n c a n g a n a e r c o b a a n yang d i q u n a k a n a d a l e h r s n c n n a a n b l o k l e n g k a o a c a k d e n p a n d u a k a l i u l a n g a n . 3 e r s a m a a n n y a a d a l a h : Y . . = u + 3 .
+
T.
+ - .
. .
1 3 1 J - i j . .
d i 2 a n a :
P.
= v a r i a b e l g a n g ,Atiukur 1 ju = e f e k r a t a - r a t a ( u ~ u n ) 3 . = e f e k b l o k k e i
1
T.
J = e f e k o e r l a k u a n ke je .
.
= e f e k u n i t o e r c o b a a ? d a l a ~ b l o k 4- L k q r e ? al J nerlal.<uan ke j
B e s a r n y a q d a r i r u n - o f f g e r s a t u a n l e b z s oermukaan t a -
n a h y a n q a d a d i d a l a m o l o t a e r s a t u a n w a k t u d i d a o a t k a n deng- a n c a r a mengukur j e s a r n y a volume a i r >rang masuk ke d a l a m b o t o l s a m a e l s e l a m a 30 d e t i k . R a s i l y a n q d i d a n a t d a r i n e n z u k u r a n d i l a a a n g t e r t e r a a a d a L a m p i r a n 1
-
7 . P f i l a i qb e r t a a b a h d e n g a n b e r t a n b a h n y a w a k t u d a r i a e r a u l a a n sarnnai
35
a e n i t s e t ? l a h t e r j z d i n y a r u n - o f f , :ran? mana n a d a s e l a n g w a k t u t e r s e b u t f l u x a i r helum m a n t a p , d a n s e t e l a h i t u b e s a r - n g a f l u x a i r a k a n .xenurun. Xal i n i d i s e b a b k a n a d a n y a n u l s a yan.5 m e m ? e n ~ a r ! ~ h i keleinbaban t a n a h , dimana t a n a h d e g ~ a n ke- LexbaSan y a n z r e n d a h a k a n memerlukan w a k t u y a n q lama u n t u k m e n c a n a i k e a d a a h J e n u h d a n n_ :;an.? manta?, se?an-.-kan t a n a h d e n g a n kelembaban y a r g t i n g g i a k a n ~ e m e r l u k a n wantu g a n g r e l a t i f 1 e S i h n e n d e k u n t u k m e n c a n a i :?a1 t e r s e b u t . P l d a ta- n a h t e z b u k a waktu :ran<< d i p e r l u k a n n n t u k z e n c a ~ a i q yang mac- t a g d i d u g a s e k i t a r35
m e n i t , s e d a n ~ k a n q a d a t a n a h t e r t : l t u p n i i l s a a n t a r a25
-
35
m e r i t ( L a n ~ i r a n7-71
gann; mana h a 1t e r s e b u t d i k a n e n a k a n s a l a h s a t u f u n g s i m u l s a a d a l a h