i../
0 a-L,q-z,t-t*
./0j.j>',i4
Ln'/^
9L*'h*;-44*
"-4];^<'
t/#. z. nP+
A'* . e c.d
(*t*
'rf,-'ae)
PANCASILA,
DAN
PEMBANGUNAN,
NASIONALISMEl
T \ L . . a J . , ' . . t a a \ | \ \ r ' . i n k , , I . t h r ' \
.1v,.",...
. . .,.".
",....,.
1 , a " r l t . . . - . 1 . " \ " r 4 r
a I o . t " . t ; . t . r ' . . i a . m h ; tn!, d.. d. rhs !"atia' has br b
" i4 af nn lutus al ndn55 -a relhs. tr.i! 'rr;d al th! frsibttity ol tunul diskbl'dion some radrl .n.!J he9in k nrk r rcIrtiaL ud 'zthinkins 0f "lrtat E unts tuithnsl iJitb rrr trcn alur stdtt to n.skd o,r 3ritilq pnn.iPk Pan sitnT ]s th. n t.lapuat pd4, rhnh hE been idaptud so JaL or tttr risht trck, Da's th. yoffig Stnttrtiin knd ta fot:la ut spnit ot
ItortsW to that qu(tions. Th. otho. shad th. apinior unt ttu mntn .rn! al i1l thd? Gtial, Potitnat, (ont"tr, rrd n.hnat)'1i56k's tj's'' tht'tlniry poinr .l pliql uht h r.tn!1 k teti7, t trun'th tI 1*;5 Mhovt hqa!
r a d a r u l i s a n in i , m c s k i p u n dalam bcb.hpa hrl ierdapd j"3a rujukaFrurukan FU*ab. namun iuhsan in, sama r.k:li r i d a h m e n s i n d u n B p r a r e n s i sebaBai tulkan ilmiah, mclain. kan sckcdir hisil pengamrian sehirihari rhupun iangBapan
Pa,6lh, Pemb&$Mn, dm N6londlc
kriift ying tel.h beaitu lina rerpre!ng selami ord? Baru.
Snli. dibaniah b.hwa kondisi bang$ dan n$rn ldh d.wat. ini s.dens carlt-n'rut d,n b.h*.n terpuruk b.r.r. Prlins t i d r k , i n i l a h o p i n i s e b r B i , n besrr n,syarrkrt kih, lhusu* ny' lrphan b.wah. s€me.t'r. iru n!3ibah berrn€t! r.aan m e n i m p a b e ! r u b i ' t r b i , b a i k y a n B n r r n i b e n c a n r r l l m , ma!Pun benca.i.kjbai llah n d n u n a y ! n 3 n e r u s a k unghngan. Konf lit sosi!l p!a b.il horizonrrl m.upun vedi kal relih b€n.hrniahun mere-bak di mana-nsna. Semlanya iruhh y,ng n ninbulkln kcc sahrn nasyrrlk.t n.n8.Pa
S e h . A i a n d a r i k i r a l . l u r d . yrng h€renu.g, dan nemPer rany!kin apak!h semu!nya iru butrn L!En. kara blah m.lu-par l.lsrflh yang neni.di da3!r n?g.rd kii: Pa.c.3ila? Aprhfi penbrn8unrn y.n8 dengrn men$ebu€cbu relah dihkanak.n sejak Orde Saru n lellh bcnrFb€nrr hense-i.hr.hka. r.tttt? Ap.krh smur iru sebagi:n jug0 dire, brblrn oleh lrnrurnya se6a-nSrr nasion.lish€ *hususnya
d i i n r r r . g e n € r a t i n u d . ? Inilih antrra lain, p€iinyarn-P..tanyft n trng be'renb..8 di reba8i.n lalrnlrn
nrsy.-Tulisrn p.nd€k ini 3ek€d:r u!.ha unruk men.n$aPi p.r t.nyaan'pertanyaan rersebu( ri3: kd. kunci,yaiE t.renin d.rrm judlr reBebut di rrr! rebenarnyr meruprk.n ioPtk b . ! . r y . n g b i s ! d i b r h ! s $ndiri-s.ndiri sec.rr r€rphih densan pinjus lebai Nanln s € b , g 1 i ! . b u : h r . n g g a P r n , ruli'an inl retedlr fr€ncob. mencarj kriran rnrrrr *.ti8.' nya fiu, wahupun ini bukan hll yrn8 nua:n d.n krenanya
D e n g r n d e n i r i . n , u r , i r . b.rikur ina nanya r..dki drri
1) Menc.riarrrn,,al,h,rPa s . b r b n y r r . r e . p u r u k
2) Dasrr Penbansunrn' dan 3) Nasionrlisn. dan Revil.'
Terns r.ran8, nun8ki. brai .ebagian Penb.c. lulis,n ini rkan ter.$ bukan lrja rid.k
mcnd.r,n, nel'inr.n jus! ku'
lndonBlan
JournrL
Forsustainable
Future
vol z No t
rana rarten:rir. Namun *kali lagi, !ebrgai l.nggap.. reF h.dap opini yrna b.rr.mban8 dalam n:sy.!.k.r, 4udrh' mud:han sombr.San r!lis,n
TERPUIUK 8ERAT DAN
s a y . t a k i n t . n . a 3 . P a x . t baha, 3'ar ini BrnEr. Indo n€sl RenanS e€o4.3 meng-.l.ni k..€rp!r!lon y'nB rnr menPriharintrn. cnn.tinya anal lelrs: (r) "Phy!i.0, E.o syd.'- rus.r b.r,! (b) "ssiar trd'syrr.'- pln ru3.k b€raii G ) H ! k u m * m d a w u r , b k seked.i trhp,hBrindilu (d) Kanllik so3i.l m.rcbak .ti m'n!-hana dalrn "bln3tus-y a n B b e r t n e k i i i s r h i ( e ) K€s€njrnsrn .kononi nlkin meng.n34 (0 Budaya "hedo-nnft" nerijorera, G) Pendi d i r a . d i k o m e r s i a l r ! n , ( h ) K e r . h . n a m a t m r h r l ; ( i ) Monlnas drn E(ik r.rg!s!r o l e h k c n u n a r i k a n ; ( j ) c r r i s
poriri* ridrk j.ras; (k)
uuD-r 9 4 5 d i a m a n d e n e n
s e c r r .
Difrar k€nerGorrn u bis.
s a j a d i p e r p a n j r n s .
N , m u n
semu.
nu iidat be.diri
sendni
scndni, n.hinkan sdlinA i.F k a i t . K r t € . t i t u s . Y a t i d r k mengEnn:krn i3til.h "Kritl6 M ! l t i d i m . n s i " , m e l a i n k r n "Krieis Tor.l" (KRISTAL), Bln8sa Indonesia ee.ari rot!-lit:s sedlnA nen8,l:ni krhh,
M . n g r p r i r u b i i ! t € r j . d i ? S.b€lun m.n aw:b ped.ny.tn ini, ada r!ru hal t.na penu d i p l h a n l l e b i h d ! l ! , y r i i u brhw, "pot€r rbulh na3y.-rrkrt pldr h'k€kirny' her!-p!kin produk dari bekedanya . n P a t t ! l l o i y , n a s r l i n a b . t a n t € r . k 3 i : ( a ) d i n a a i l . inrenal n.,y!rakat, (b) I(ebi-jarrn peBerinrah; (c) warl!!n drdrraudimm3j r.j.rah I d.n (d) inerv€.,i asi.g, Pada su.l! 3!rr, salah eit! fi*tor resebur m.nj,di doninar d:n di 3..t l a i n l . k t o r y a n A I 6 i n y r n S
Patrdlta' Pefr bangunai, dan agoalkme
yans scri'rskati jrsrru henim . n a p a 6 F e n d n i b r n g s a . r n i t a h b u l k a n n a s a t ! h b a . u
r * u r a m a s j a k o r d e B a r u , iusa sanpai 3ekarans? kebija kan-kPbijakan Pe6erinrah ba nyak diPeng:ruhi fakror kelu. rran luar. s.raPak deni sah Pak sePak re.j3n3 PemerinGh rereebur berdanPak tuas rer h a d a P p e r i r a k u n i s y a r a k a r secaG *e,eruruhan. Akhnnya
nsun sikaP dan Perilaku yanS oreh (arm.) Maharma cindhi dis€bur sebagai "s"c, rr.;al s d r " . r r j l h m a c a n " d s a sosiar itu adal:h: (!) ,,or,i.3 ulthotl P,in.irttj \b) tu.atth tutthont uotk; (.) .ontn.kl wrhor. fldatityt (d) rdkdkt uthort thttdu) le) Pttnsrte utha{ a,tnrc() \r) tnnu turthout hrnnnity) aan ls)
A k a r m a s a r a h y a n s m e n j a d i *bab LeielPuruk:n re6ebur di a r a s F e d u d i P a h a m i . " r d ' ! , n3 to t Ptobk"l E ,h. tnr !.p Iatuut lindn3tsatnrot t)ohr P.rrins, 200a Ibid hlm xlv) TanPr henyadari h,t tru, aPa /ang m!n8kin dian33ap scba S a i " e o l u s i " s i l a r n y a h i n y a sesaat dan seporong,sePorong,
! A N C A S I L A D A N D A S A R
B a S i a n i n r r i d r k m e n b a h a s r a n c a s i l a i r u s e n d i r i s e c a r : d e r a i l , m e l a i . k a n s e k e d a r ( e m b e i i b e b e r a P a c a r a r a n mensenar aspek arPek renenru u n r u k m e t i h a r k , r r a n n t a denSan masrlah PenbanSunan (.iaran selanjuinya, tihar basi
sasi P,ncisla" di bdtakanS), ) u 3 r b k a k a n d i u l a s P i n J r n s
banyak tribah,s omng walau Pun dengan P:ndang yang
ierakhiIn" berbaSai nesrra berkcmbans (rermtruk rnda n e s i a ) m e n s a l a m i " t i ; r r l . s4tr'€21, jePiian dari iisa abh
( s 3 o r t a s ,
2 0 0 s ) D a r i a r a s
b u u P a d e s a l < a n
s r o b a l i s s ,
ekonomi, dari s:mPrn! dcsa kan Prjv*;asi, din dari bawahn o n ' d : e . a h . s c k i t i p u n d a n arah bcrb€da, sumber ickrnan
Indon6ia. JournaL For SustainabLe Futurc vdt.2 No. {
{1) seberpr calahn T€n12ns
Kna senua khu bahwa rndo nesia nu rerdiri dari berbagd daerah yang sanSar bebSam, L o n d n i a l r n y a n g b e r b € d a . beda, dan bldat, masyarakar yanSb€rlain rajnan. K,lena u diPerrukan 5uaiu Perek* yans d a P a r m e n P e r s a r u k a n n y a ,
rnny ar onl)/ b. prt!tutt a4 thl bn* aJ thi4 uhnh n k'stt thns ,r. a,io, r yrr. Pand3ih
sudah disePakari, PalinS ridrk se.ara Io.mal bahwa Pincasila menjadi dasar Nesara RePu. blik indonesia. Pancasira me.u. Paka " |ritli,t P.incipLr", atar kdakanrah "idPoroSf nesarr. rni sudah fjnal. Aninya, das:r n e g a r a i n i r a k : k a n d i u b : h ( t e r b u k r i d a r i k e s e p a k a r a n b a h s a , l r l a m a n a n d e n e n u u D - 1 9 4 s , M u k a d i n . h n y r rdak diubah). Menurur rrya, inr sikaP ya.3 posftif k,reni m e n c e r n i n k a n k o n s i s i e n s i denBan cira.ciia para pendi!i banSsa krr.TeiaPi menSapa di d.pan disebur*an brhwa rerah ierjadi PenSingkaEn terhadaP . i b , c i r a r e r s e b u r ? D a k n
hubungin inilrh, ada bebarapa
G ) s e r a n a * a o r d e E a r u , P a n a s j r a d i F d * a i n & t u n g S a r . A i i n y a , s e m u a kekuahn Poriiik (Parrai, orntr, dsb.), diwajibkan
samPai babs ini, menurur s a y a , , d a l a h P o s i i i I d a n wajai Larena meiuP:ran k o n s e r u e i s i r o E i s d a r i
3aia. Aninya, Pinru relah d i t r i r P b a g i m a s u * n y a ideoloSi lain (aPrkah itu
r e n S a h , d a i a h s , d a r i baw ! {audaiinanaPunj,
( b ) ^ 3 a r i i d a k d i r e . e h k a n ,
P a n . a s i r a s e o l a h . o t a h
cel!kanya, Pancasila Orde Baru iiu rdarah Pan.asila yanA hikikd jsinya sudah diubah, dibelokkan, dan
PatBrL, hnb.ilmn, tu dro$lrft
( c ) s e l : m : e r i o . d . B a I o ,
r e t i a p
l i m . r . h u n !. I r t i
dnum!srancBHN
(caris-3arir
BeJi!
Hil!.n Ne3arr)
b . r u y ! n B d i d a l . h n y a me.gindung "Kridrh ?e n u . t u n ' , y ! n g b e r i s i a s a $ a r a e P a n c a . l l ! . T . l i p i , m e s k i p u n p c n u n t u n u rumurannt! lnd.h-indrh, n r h u n r e b i j r k r n y r n e d j r u n B k r n d r l r h p r o ' 3r.m Pcliro (Pcml:nS!n:n Lj6i I'hrn) ny' re.nt.r. b:ry:r b.dentang d€ .ga. "P..unrun" iru sen' dirj. Tid:r 3rrunyr anrara t.lt dan p.rburt (con. roh-conroh konkr.rny' lih.r, G. tlriradi, r995).
(d) "srrr![s8i" Prnc$ila sela-nrOtdeBituh'n/ahh.lat P.n3ur6. !nl!k menekn bwannr'!i. poliliknyi,Sid' P a P u n y r n S m € n e n r a n S krbij.kinnya
diluduheba-( e ) S e h m ! 3 0 l a h ! i P a n c a s i l r : r r o r d . 3 , r u i t u r e l d h d i
m$yrGkrr m.hlui i.dok tinrti P. (P.dom:n, P€na h.trhn, drn P€ngamalan Prncsih). D.n8an d.ni-ki.n, brsrihin,Pln j!Ba, d r r r h b e n r k s e b a g i a n
ruk cira teienru r€.ran3
dirn Orde Bdru lengs€r, d r n p r a k t i k - p r a k r i k b u -luknya nulai r€rbongkdn maka rerciPtalih 6emacam kesinpulan: "kdl.u begi ru, Pancs i iiu Frekr. l n i l a h y a l s 3 a . g d r b e F bah'ya. ridrk hdrn i*a dalan trllnsan sebrgi:n nasyrra*atada yrnS men3. araran brh,, P,n.arit.
c.sila untul< n.nburuh
sekedrr b€beraPr RI.r.n-Tdtu tuih b,nyar h+h.l l r i n y r n g i u g a p e n r i n B
anSa yang rerbrras rid:k nemun8kinlcn un.uk nc. nulirkin senuanya, Lrnlat a P a . e l e v a n 6 i c a l a r d n -.arar,n resebut t.rhad6p n a s a l a h p e m b l n S ! n r n ?
untoknenj,w,bpelllnyr-coba ncnclarhnya d!l.n
(l) Prn..eil. d.n L.nd.r.n
Bedicrra so.l P.nc.rila lenlu tid.* l€pas d.ri nasil,h PoU-r i k , b a : k PoU-r e o PoU-r j PoU-r c n PoU-r u p u n
Indon6i.nJd.nal For 9u*il..blc furur€ vol.2 No,,l
palirjk pr.kri5. Mel.lui rulis,n, r u l i s a n ( a r m . ) P r o f . D r .
s i r a d i r a f s i r k a n s e c a r a t ! i n ,
i n S k d r i P e n g S a l i . y a 3 u n 3 K a r n o , d a n P a d r g i l i r a n n y o Pemerint.hm Orde Baru nela r a n s s e b a e l a n b e s a r a i a r r n -.jarannya (dc sock.rnokasi). a P a r u j u a n . y a ? r i d a r l . i n u n r u k m e n b e r i p c m b c n r r a n kePdda k€bijakan baru, rer. misu* *€bijakrn pembrnen nrn €kononi, yrng berb€da brhkan benenhngrn se.atus delaP,n Puruh derijar d€4.. kebij.k.npenerinrah sebe-rn6nya. Akhnoya rdrr rul.a n u ncu I pengaku in-penArkua n n.nsenai h.l itu, serehh ode
dalam *onteks Perang Dingin, I n d o n e s i i n e n g a m b i l s i k . p non-blor dii ",0, ariaidarr. Ini 3iklp p€nerinrahm BunA Karno. Ini rak beraii nening. Srlkan senangat tevolrsionei tustu hal i.i konsi.ten densan sem.nsar re4s, semua
rebjja-jlkrn peobansunrn €konomi, ( € r . P d i r i P r r j o l e h n u a . r t r€volusion€i O.de Ban ridal h€nahendaki hal irr. Dilan
k o n r e k '
p e r . n g d ' n s i n i . ! ,
s e p € n i d i r : r l r a n H a b i b i e ,
" P l r H r i o r c ! u n g B B u h n y a
sudih srnga(
mehihar
k€pen-n k€pen-n 8 . k€pen-n A m . i i k r S e t i k a r
d l n
D u n i a 0 , c r . . . " 0 i h a r , B . J .
Habihic,
2006,
hln. 209).
Orde
Ba.u
dari awal
memdng
s€ng:-jr, nrmun denAan
hiti hatiddn
p e n u h p e r h i i u n S . n
b e r n i . r
"ncngh.nrikin
sitursj
Evolusi
onc4
nclaiin3 rujukrn{ujukrn
i<leol%Enyr
<lan
renbub,rl<an
s€f u. orgrnis.si
PendukunS-nya-. (ljhrr, M@.dionq dalam
T.ufik Abdulhb 1997;
hlh.s).
L.ndo.n Evolusioner
dB:nri
dena.n d,sr yan3 "Galisri3 dan
Pa(6 a, Pembangunan, dan Ndonarfle
Ji*r kembau keprda nsalah Pembrngunan, ndka di sam-ping banyak soal'soal hinnla, ad, dua hal poko* saja yans p e r l u d i c a t a r . P e n a ' n a , d i z a n a n P e n e n n i a h a n s u n E K a r n o , y a n s d e n g a n r e r u s nenerus di.ananskan adar.h
t!irdi,g , yaiiu pembangunan warak brnSsa, warak Fan.a silai5. Pancaeilais sejati tidak
o r a n a b a n s s a n y a s . n d i r i -sPkalipun mereka beG:l:h r a n p a p r o s e s p e n s a d i l a n , krrena hal iru bedentangan
Kedua, sebelum Ortlc Brru, pembaneunrnekonomi diberi dua landasan Pokok, yaitu (r) p r i n s i p b c r d i * a r i , s e s u a i denSan sedboyan "Eerdaurar d r l a n p o l i r i k , b e r d j k a r i d i bidang ekononi, dan bcr*epri-badian di bidang kebud,yaan". (b) sebasai nesan asraris yang nayoritas pendudukn)a ada-rah Pebni d:n nerayrn, m*r n a s a l a h p e n a l a a n u l r n g *rlklur Penilikan, PenSua-saani d:n p€n33una,n sumber rsmria (M{i ,4or,, pbasai i n r i d a r i R e r o r m a A s r a i i a ) , dijadikan basis PenbrnSunan.
t s a r in i i u s a * s u , 1 d e n s a n seruan PBB (Persatuan Banssa b a n s s r ) d i r a h ! n 1 9 5 0 i n
Du, hil di atas diabaikan oleh orde Bru. Kebijakan dasarnya b€iubah nenFdi G) menssan-rungka. diri kepadaurang luar n€sed, (b) mdnsund'n3 nodal asin8, (c) beiullpu prda yans kuar (rar;ix o,i ,rr. srcrx); ser h ( d ) m e m p e r i e s k a n m a s l a h
DamPa* buru* d,i kcbijakan
becrma sekaranS ini. Aran kiia r!s,t be.ar, kehiduPan bermasyarakat penuh konni( dan 3ebrsrinya, sePedi yang
Dengrn paparan ringkrs teF s . b u r d i a h s , m a k a d a P a r d i s i n p r l r a n b a h w a s e p e d i r e l a h d i s i n S S u n S d i b a S i a n p e n a h a t u r r a n i n ' , a k r r m a s a h h a t a u s u m b e r s e b a b dari s€mua kenerosotan yang ada sPkaran8 ini pada haki katnya adalah warhan sejanh lahirnya Orde B,rtr. Ar,rnya r e r r e r a r P a d a r i r i k b a r i k kebiiakan dsar haluan nesara. Krrcna itu, narusdiakuibnhwa sGpapun yang nenjadi P.esi d€n s.i€lah l€ngsernya orde
nddneean
Joornal
For sunainable
Future
vol.2 No.4
B a r u , m e m a n g n . n s h a d a P i nasahh yans 'ut . ad' .rrn3 yang beceroroh bahwa wal:u P u r k i h m a s i h m e n e s a n g ieSuh Pan.,sira 'ebaSai iddd losi ne3am, namun kira ridak bi.aia lagi s.ar "3osiatisme a la hdonesn", mcrainran
"kaPiia-sebcn.rnva, seiala
nenud{-s u d a h d a p a r d i d e r e k ' nenud{-s e j a k laha Sinbol'simbol kebang s a a n 0 a s u k e b l n 8 s i a n , h r r i s u n P a h P c n u d a , d a n l a i n -liin), slasan srosan Pikioril,
m e n S S e r a k k a n s c n i n 3 a r n i s i o n a l , n a k i n l a m a m a k i n diaLraikan, bahkan dilecehkan: cenerasi nutra diPurus resa, daranseF.ahnyi.stosan "be! d a u r d d a l a m P o l i r i k , b e d i k i r i di bidanE ekonomi. dan b€rke Pribadiin dalan kebudayaan". diSusur oreh sl%an,,poJli, no, . . o , o n y y € 5 ! " A k i b a r n y a , g e n e r a s m u d a m e n r a d i m i s k i n akan cruasa politik, dan lc-nah dalim kesada.an sejamh. oians ridik sadar bahwa slo E a n it u s e n d i r i a d a l n h p o t i l i k s e L : r a n E i n i b a n l a k i n a k
hudayanSridakraSiharar tirik l a s u I n d o n e s i a R a y i ( l R ) . Padahrl ya.g b;sa kira n),a n y i k a n i i u b a r u l a h s r a n z a
nanza. Daran nlnza kc iiSa
y a n S f u n d a n e n b l , k a r e n a anbra rain riri*nya berbunyi " s e r a n a r k a n r a k y r r n y ! , s e t i , n a r k a n b n a h n y a , p u r a u n y a , r a u i n y a , . . . s € n ! a n y a , . " d a n sc(.rusnya. Aiinya, kiia wajib n e n y e r a m a i k a n r i n S k u n S a n rran kihjuiru uduk nsyc. bharkan rakyar dan banSsal ( u n r u k u h i a n y , n g r e n s k a P ,
Lunrurnya semanSar nisiora, l i s n e p a d a . w a l n y a m e r ! pa*an akibii dari PenginSka-ran rPrhadap .iia .na kencr. d e k r a n , te r h a d a p s € 6 a n g a i ran.,sira. MemanS Pada 3i1i-hnnya ia jusa nenjidi sllah s*u s€bab ierpu.ukn/a
masya-e h n r u h y a k masya-e 4 b r r i n . n j a d i 3 k i b a r , r € r u r a h : a k i b a r b c r , ranSsunSnya ' rriPPr, s4rra:."
Pal6 a, Pemhansunan, dan NasionaLisft
a p a r a n g r u r a n s d a r i U U D -r94s iru karena jlu irribhnYa " a m a n d e m e n " . N a n u n a P a yans l€iadi? Meskipun Muka dinahnya rak dirbah, ie(api babng iubuhnya dari 37 pasal rruD-l9r5 itu, hanyr5 pNlyans hk dn'bah. Yans I n didbrak abrik ssar anbumdul XaEna i(u tidak pada renpatiya jika d i s e b u r s e b a g a i a m a n d c n e n
N a s i o n a l i s m e a d a l a h r a h a n yana nelekkkan kepenringm nasionrl di aras kepentingan int€rnasional (dan bukan seba Ukny4. TetaPi di dalam kon' teks Indonesia, nasionalnfre iru bagian inregral dr.i ?an.a sila silr{ila d,lam Pan.asiir me!!pakin kcsrtuar AiinYa ntrionalisr€ kita juca mcn)ft iu dengan sila4ila yans bin, misalnya dengan sila keranu-siaan yaig silarnya univerear. lnilah yang oleh Buns Kaho disebur dengan kiilah sosio. nasionalisne, Yailu "nasionl lisme yang mencan schmatnyr peri kera.ushan" (soekrno, r e 3 2 ) A i i n y a , i a s b n r t m e k a bukan n,sionalisme 5em' pit, iidak.,,,,,tnitii., nalain kan nasionalisne yang meno-l a k * e r i m F a n g a n e meno-l o n o m i dalam masyarikat. Kira tidak boleh rorc.;,roti' Gerba anri
D c n i k i a n p u j : s i r a " k t r a k . y a r a n .. . . ( a t a u d e n o k r a s i ) tidrkhh berd;i s.ndni. Demo.
adalah dcmok.at, y:ng beiu-jurn demi "k€adilan sosial". Tehpi unruk mencapdi keadilan sosnl yang diperlukan bukan hanya dPnokrasi polftik tetaPi jusa denokrasi ekonami Jadi demo**i politikplusdemokGsi ekononi itulah yang dimak5ud dengan isiihh "denok#i sGial" aku "sosio demoknsi". (Soe a s i n s ) , t e t a P i j i k i P e n s a r u h asing iru rernyatr nelrhnkan ketinpangan mi3ya.akat G? jumhh ke.il elitamar*ayrray.
dan b€rkrasa. sebasi!n basar rakyat senssara), maka inihh yanS kiia tolak nelalui sena
D:lam dunia akademik, P€r bahas tent.ngransePdemo' krasi buk,nlah hal yang seder hana Masih banyak problem l.orith yang solur ilmiahnYa
m.muffikan (cr. Robei Dahr, re3s,lee2). Karenr itu, 5amPai s e k a r a n e , d i d u n i r i n i a t l a Dermrcam.macan dp€ deno. kesi dengan tutilah yang jug, b e r a n e k a r 3 : n . A d a i l m u , a n yang menSidenrilikasi i!mlah
rndon€sian
Journat
ForSu(alnabl€
Future
v0L.
2 No,4
i i p c d e n o k r a s i d , d u n i i i n i a n r a r a 7 6 1 u , r a p i : d a j u s a yanS mcnsatrLan jumlahnya lebih dari sso na.am. Sehua iiu tergantung dari kritcria apa yanS diPakaj untur hcnghi i u n s n y a ( l i h a r , L a i i y D i a -n o -n d , 1 9 9 6 ) . D , I n d o n e s i a sekadns ini konsep d€moklasi yais dianur ridak bcsitu jelffi. Dulu Bune Kamo merancark:n k o n s e p "d e n . k r a s i t c r p i m -pin", din Orde Ba.u "deno
knsi Pan.rsila" sekirang?
Adalah ruAas Fara intelekrual, dan bahkan rugas kiir senua uniuk se.arr krcatir frensk:ji dan mengcmbanskan, kons€p d e m o k r a s i n , c a n a p a y a n S
Den,kEikh jika ki'a kcmbrri r e p a d a m r s a l , h p o k o k n y r
l k a s i r a n c $ i l a , m a k a a d a s a i u hal hgi yang P.nu dikemuka-kan di sini, yailu b$wa dalrn Per'ahnrn sejalahnya, Prnca-siLa memang nengalami bebe-rapa kali perubahan btrkansaja uruhn sila{ilany4 t€iaPi jusa BriLah yans dipakai bagi sil:-silanya. Rumusan dalam UUD leas {dahm Mukadimahny4 s r j a s u d a h b e r u b a h d : r i R u m u san Brng Karno dalam pid o I l u n i 1 9 4 s . L a l u U U D ' R I S ,
.unlsan dan u.urannya be. u b a h la g i . ( a n u d i a n d a l a n UUDS 19s0, berubah lasi. Brru serelrh Dekril Pr€siden iangaal 5 J u l i 1 e 5 e (* e m b a l i *c p a d a u u D - 1 e 4 5 , d a k a t u m u s a n d a n i n j l a h n y a s c p e i i y a n g berlaku seka'rns. Sekalipun beberapa kali mengalani peF s e r e i a n u r u k n d a n P e r u b a h a i
s i n y a r e t a p s a n a . I d s o l o s i .e3ac tidak be.ubah. Hanya s l i a , n e n u r u ( B u n s H a I a , i s r i l a h " K . b a n s s a n ( u n t r k 5ila nasi.nalhn€) yang diprkai dalam UUD5.1950 sebenarnya lebih tepai, drn lebih dalan naknanya, dibanding dengan isrilah "Pesaruan lndonesin"
M e h a n g , s a l a h s a t u t u n g s i Pancf ila adalah nempersaiu'
y a n g b e r a s , l d a r i b e r a g a m budaya, sesuai lambang nega
Pa16lla, Pembangunan, dan Nasionalkme
keadaban. bu*:n semangn bahs dendlmr senangd keiakydan, bukrn semangar mengeF. ke kuanan s€mata, senanSar mc-nyelanatkan lingkunsan alan demi gene6si yrng ak,n dara.8; dan di alss*nuanyl ito, *nft nsar menjunjuns 6n3ei moraltrs nelalui per.aya kepa,ra ke*uft saan te*ingsi Tuh,n Yang Maha
R e v i t a l i 5 a s i P a n . a s i l a p e n u d akukan, bukan sF me|Jrui s o s i a l i s a s i k e P a d a S e n a r a s i muda, rapi jusr tindakannyda berupr kei€ladanan dari yang
D e n i k i a n l a h , s e n u a y a n g dip:parlan di depan itu
seke-d a r n e i u p a * a n t $ a p a n i e r h a d a p s e j u f r l r h p a d a n y a r n y , n g b e r k e m b a n g d i a n h r a sebaairn ma3yarakai. sebaSai tanSgaPan, uraian rinSka' ter sebu( di ak3 tidak h,i!s be. ,rri j,waba4 merainrm *ke
Tenru nasih banrak berbagai ispe* yans berkai{an d..8an rema /angdibahas di sini,yang sPharusnyadi*emuk.kan Na' muni ruangan yanS iarbaras tidar memungkinkan hal iru (arena i1!, s€lali lrgi, brgi sebagiin pembaca isi turisan i n i n u n S k l n a k a n i e r r s a *unns jelis dm kurans sc-tematis. Wahupun demitrian, mudah-frudahin s,nbangan i ! l i s a n i n i t e i a p a d l n r n
-Boiias, sarurnino M. (200a) ra via cadpnitt An Etol,it! 'r".t1rt,orrt .a itt Mo tT.ht. rt" Hrgu" Trul nrrionrl
Dahl, Robeit(1992) Drrrcr,,5; Ek rcni. S.bt"h PenSontn.l*a[a: Yayasan Obor Indonesh.
Diamond, La(y (ree6) 'rherhiid waveovei?", dalanJolr,trr oJD?nu'tr vol
ndonerian
Journal
For su{a,nabl€
Furure
Vol.
2 No. 4
Habibic, El. (2006)Drit Dd;k y4tr3 Mda, rrko,. ,akada: rHc
Hatta, Mohamnad (lee7) P?i3zrhi P,,r6irr ]akdh: cvMs
Moe.diano (ree7) '^ Rerlcction on Indo.esian Revolulioni d a l a n b u k u T a ! t * a b d u l l a h ( € d ) ( 1 9 9 7 ) T h e H e a r t b e a r o l rndon*i,i Revordion. lak&r
Pdkhs. John (2004), c.nrssion
Francisco Beic[.koehler Publish.s, Inc.
soekarno (1e32) "Demokrasi Po Tulisan dalam Pikiran Rrky:i.
soekano (1e32) sekali Lasi re.(ans sosio-Nasionalisme 'lan sosio-Demokrasi". Tulisan dalan Pikiran Rrttd,
wiradi, Gunawan Oeet: "D€mokrasi Ekononi ". Dalan buku Herifah s. dan l. rhandn \at) Menyiqktp Rdtitu dtn R.r/,k. Bandung, A*ariga.
w n a d i , C u n a w r n ( 2 0 0 4 ) R e f o r m r A g r a . i a U n t u k P € n u l a . ,akada:Se*reia.iat Bina D6a.