• Tidak ada hasil yang ditemukan

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE

RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

N. K. Erawati

1

,

1

N. Yasa,

2

S.A.P. Sriasih

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

email:

{Shantinyanirmala@yahoo.com,keswa.kayana@yahoo.com

,

sap.sriasih@yahoo.com}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan puniki nguningayang indik: (1)rerawatan sosiokultural sane marupa dresta lan tattwa taler, (2) paiketan pangajahan sastra Bali ring buku pupulan satua Khasanah

Cerita Rakyat Bali olih I Made Subandia sane katilikin olih panilik. Tetilikan puniki

nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Subjek ring tetilikan puniki pupulan “Satua Bali” sane kapupulang olih I Made Subandia. Objek tetilikan inggih punika rerawatan sosiokultural krama Bali lan paiketannyane sareng pangajahan sastra Bali ring satua Bali sane kapupulang olih I Made Subandia. Pamupulan data nganggen kramaning studi

dokumen inggih punika marupa kartu data. Pikolih tetilikan puniki nyantenang (1) dresta

lan tattwa sane wenten ring buku pupulan satua Khasanah Cerita Rakya Bali olih I Made Subandia sane ngunggahang kawentenan krama Bali ring serahina-rahina dahat mapaiketan ring daging 12 satua sane katilikin. Satua sane katilikin ngranjing ring pahan dongeng sane akehnyane 12 satua. Sane ngawinang pahan dongeng sane katilikin tan lian wantah, kawentenan krama Bali ring satua dahat mapaiketan sareng kawentenan krama Bali ring wawidangan parikraman. (2) Paiketan sareng pangajahan sastra Bali inggih punika sakancan daging satua ngicenin sasuluhan ring pangwacen, sumangdene uning maparilaksana sane anut ring kahuripan puniki. Malarapan antuk punika dahat mawiguna pisan majeng ring para pangwacen ritatkala keanggen sasulu maparilaksanah, majalaran malajahin daging-daging satua Bali sekancan dresta lan tattwanyane.

Krunajejaton: Dresta, tattwa, sosiokultural, satua bawak ABSTRAK

Penelitian ini mengemukakan tentang: (1) Gambaran sosiokultural berupa budaya dan pilsafat serta (2) hubungan dengan pengajaran sastra Bali, dalam buku kumpulan cerita Bali “Khasanah Cerita Rakyat Bali” oleh I Made Subandia. Penelitian ini menggunakan rancangan deskriptif kualitatif. Subjek dalam penelitian ini adalah kumpulan “Satua Bali” olih I Made Subandia. Objek penelitian adalah gambaran sosiokultural masyarakat Bali dan hubungannya dengan pengajaran sastra Bali pada satua Bali yang dikumpulkan oleh I Made Subandia. Pengumpulan data menggunakan teknik studi dokumentasi berupa kartu data. Hasil yang diperoleh dari penelitan tersebut adalah (1) kajian budaya dan filsapat yang terdapat dalam buku Khasanah Cerita Rakyat Bali oleh I Made Subandia, mengemukakan tentang gambaran masyarakat Bali dalam kesehariannya. memiliki kaitan dengan 12 satua yang diteliti. (2) Hubungan dengan pengajaran sastra Bali yaitu, semua isi satua memberikan toladan bagi pembaca bagaiman seharusnya kita dalam berprilaku dalam kehidupan sehari-hari. Dengan demikian sangat berguna bagi para pembaca sebagai cermin dalam berbuat berdasarkan membaca dan mengamati satua Bali yang dijadikan refleksi dalam bertingkah sesuai dengan pilsafat dan budaya.

(2)

ABSTRACT

This study was aimed at describing about (1) the socio-cultural description in the form of culture and philosophy, and also (2) the relationship with Balinese Language Teaching from the collection of Bali story entitled “ Khasanah Cerita Rakyat Bali” by I Made Subandia. The research design of this study was descriptive qualitative. The subject for this study was collection of Balinese Stories by I Made Subandia. Meanwhile, the object for this study was the socio-cultural description in the form of culture and philosophy, and also the relationship with Bali Language Teaching from the collection of Bali story entitled “ Khasanah Cerita Rakyat Bali” by I Made Subandia. Documentation study technique with Data Card was used to collect the data. The result reveals that (1) the culture and philosophy within the book story entitled Kasanah Cerita Rakyat Bali by I Made Subandia described about Balinese people’ daily activities which was found from 12 stories in the book, (2) the relationship with Bali Language Teaching was all the stories give good model for the readers about how the readers behave in their daily life. In conclusion, this study is very beneficial for the readers as the reflection for their behavior and attitude in their daily life through the description of culture and philosophy in Balinese stories.

Keywords : culture, pilsafat, sociocultural, storis Bali

PURWAKA

Basa punika satmaka piranti mabebaosan sane marupa sistem pralambang suara. Basa kawangun olih kruna-kruna utawi pupulan kruna. Ring soang-soang kruna punika sampun madue teges. Basa madue kawigunan sane akeh pisan. Basa kaanggen sajeroning ngawedarang napi sane wenten ring pikayunan. Mawit saking basa punika kaanggen ngawedarang daging pikayun, punika sane ngawinang basa Bali ring parajana Bali sane mangkin kantun ajeg. Kaajegan punika sida kacingak ring kawentenan krama Bali. Krama Bali lumrahnyane nganggen basa Bali pinaka piranti masimakrama rikala wenten upacara yadnya. Lian ring kawentenan upacara, basa Bali kaanggen sajeroning paplajahan ring sekolah, basa Bali punika kaanggen ring materi paplajahan basa Bali (mata pelajaran), sakadi ngwacen aksara Bali, nyurat aksara Bali, miwah ngwacen lan nyurat satua Bali.

Ring paplajahan kesusastraan Bali wenten materi paplajahan nyurat cerpen, novel, satua, sane makasamian nganggen basa Bali. Punika nyihnayang basa Bali kantun nglimbak ring wawidangan sekolah. Cerpen, novel, satua, puisi, sane mabasa Bali kasengguh karya sastra. Ring kahuripan pastika naenin mirengang istilah sastra sakemaon nenten makasami para janane uning napi nika sujatine sastra. Punika wantah pitaken sane aluh nanging ngamedalang pisaur malianan saking para janane. Semi (ring Sutresna, 2006: 4) nelatarang sastra punika marupa wentuk pakaryan seni kreatif sane objek ipune manusa lan kahuripannyane sajrroning nganggen basa.

Kauningayang, pangawi sajeroning nguratiang kawentenan manusa sane kaanggen

sarana “baku” sasuratanne nenten ja aluh. Dane

ngaryanang sumangdaning kreatif, taler majalaran antuk kreatif punika kasurat ring karya sastra, taler basa sane dados saranane. Sastra inggih punika kakawian sane metu saking hredaya sang pengawi, kametuang antuk basa. Sastra kabaos wangun pakaryan lengut, indik kahuripan i manusa, sane marupa praciri saking silih sinunggil aab. Sastra tan lian wantah silih sinunggil caciren dresta ring sajeroning wewidangan. Sastra kasurat antuk makudang-kudang basa manut sakadi sane kamanahang olih pangawi.

Sastra kasurat antuk makudang-kudang wangun aksara miwah sasuratan ngenenin indik

hukum, tata negara, agama, miwah sane lianan

(Antara, 2009: 1). Kruna sastra kaanggen maosang indik sane prasida kacingak ring krama minakadi ring kahuripan masimakrama,

ekonomi, miwah keagamaan, sane kawentenannyane tan marupa kapatutan. Endraswara (2013: 8) nelatarang kawentenan sastra mawit saking kawentenan i manusa. Majalaran makudang-kudang penampen ngenenin indik sastra punika, sinah sida kebaosang sastra nenten lian wantah kakawian sane mawit saking hredaya pengawi sane lengut, kasurat nganggen makudang-kudang basa tatujonnyane kaanggen maosang kawentenan sane wenten ring krama sane kadruenang olih i manusa.

Karya sastra madaging kawentenan parisolah i manusa ritatkala ngamargiang kahuripan ipun ring masimakrama. Malarapan antuk sastra para janane prasida nguratiang

(3)

kawentenan sastra sane wenten ring sarahina, samaliha malarapan karya sastra pangwacen sida uning indik parisolahan, minakadi solah sane kirang taler solah sane anut. Punika sane nadosang karya sastra sida kaanggen sasuluh ritatkala maparilaksana. Pateh sakadi karya sastra sane lianan, wangun sastra Bali ngenenin indik tingkah polah parilaksana para jana Baline ritatkala ngamargiang kahuripan masimakrama, sane pinaka sasuluh rarawatan sapunapi sapatutne kahuripan masimakrama ring krama Bali.

Majalaran makudang-kudang penampen ngenenin indik sastra punika, sinah sida kebaosang sastra nenten lian wantah kakawian sane mawit saking hredaya pengawi sane lengut, kasurat nganggen makudang-kudang basa, tatujonnyane kaanggen maosang kawentenan sane wenten ring krama tur kadruenang olih i manusa. Semaliha karya sastra madaging kawentenan parisolah i manusa ritatkala ngamargiang kahuripan ipun ring masimakrama. Malarapan antuk sastra para janane prasida nguratiang kawentenan sastra sane wenten ring sarahina-rahina, samaliha malarapan karya sastra pangwacen sida uning indik parisolahan, minakadi solah sane kirang taler solah sane anut. Maka silih sinunggil wentuk sastra Bali tradisional, satua punika madue kawigunan sane becik sajeroning kahuripan krama Bali.

Sane ngawinang kadi sapunika nenten lian wantah piteket-piteket sane wenten ring daging satua-satua Bali. Daging satua Bali sinah mapaiketan pesan sareng kawentenan pakraman Bali. Ring pakraman sane wenten ring Bali wenten dresta sane dumun ngantos mangkin kantun kalestariang. Minekadi dresta masimakrama, upakara, miwah dresta sane lianan. Pakraman ring Bali ketah kasengguh sesai ngalaksanayang gotongroyong mangda pakaryan sane sukil dados gelis kalaksanayang. Manut Yasa (2012: 109), cerita rakyat Bali (crb) dados karya sastra sida kasengguh praciri (simbol) ring kahuripan.

Yening kauratiang kadi punika pakaryan sane wenten ring krama Bali, lan dresta sane kantun wenten akeh ngicenin rarawatan ring panyuratan karya sastra utaminyane sajeroning nyurat satua mabasa Bali. Sane nguningayang indik kawentenan karya sastra marupa satua punika tan lempas saking napi sane sampun naanin kalaksanayang olih pengawi utawi sida kauratiang ring wewidangan pakraman. Kawentenan karya sastra punika wantah metu saking parilaksana ring sakancan wawidangan krama Bali sane marupa asil imajinasi pengawi, nyatuayang kawentenan sosial sane wenten ring wawidangan krama Bali. Nanging karya

sastra nenten ja metu saking dresta puyung samaliha metu saking dresta sane sampun wenten. Majalaran antuk punika sekadi mangkine kawentenan pangajahan sastra Tan kauratiang malih napi sujatine teges, daging, lan kautamaan satua punika.

Majalaran antuk tetilikan sane sampun wenten panilik nglaksanayang tetilikan sane malianan. Manut sakadi punika panilik ngalaksanayang tetilikan sane mamurda “Rerawatan Sosiokultural Krama Bali ring Satua Bali Sane Kapupulang Olih I Made Subandia lan Paiketannyane ring Pangajahan Sastra Bali”.

Sepat siku-siku sane jagi kacutetang sumangdaning dados panuntun rikala ngmargiang tetilikan puniki. Makudang-kudang sepat siku-siku sane kebaosang minekadi, (1) Kasusastraan Bali, (2) Tatujon Kasusastraan Bali, (3) Pepalihan Kasusastraan Bali, (4) Sastra Lisan, (5) Satua Bali, (6) Cacirin Satua Bali, (7) Pahan Pawatekan ring Satua Bali, (8) Pah-Pahan Satua Bawak, (9) Pikenoh Satua Bawak, (10) Sosiologi Sastra, (11) Pendekatan Sosiologi, (12) Sosiokultural, (13) Dresta, (14)

Kawentenan Drestaan, (15) Wangun-Wangun Drestaan, (16) Tatwa, (17) Pengajahan Sastra, (18) Pikenoh Pengajahan Sastra.

(1) Sane kawastanin kasusastraan Bali rauh mangkin durung wenten watesannyane. Yening selehin daging artos parinama kasusastraan wantah mawit saking kruna sastra polih pangater su- raris polih konfiks ka-an dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sane mateges “ajah-ajah”, “kawruhan” polih pangater su- sane mateges “luih”, “becik” miwah

konfiks ka-an sane nyihnayang artos kawentenan. Dados kruna kasusastraan mateges kawentenan ajah-ajahan utawi kawruhan sane luih utawi becik tur mabuat. Kasusastraan Bali manut parinama ring ajeng dados saluir kawruhan sane becik sane metu saking budi jenyane para wagmi ring Bali kasurat ngangen basa Bali miwah aksara Bali lan latin.

Wenten taler sane maosang kasusastraan Bali punika nenten ja wantah sane madasar antuk aksara Bali sane kaanggen nyurat. Manut ring pikayunan punika watesan sastra punika dadosne makasami tetamian pangweruh sane marupa ajah-ajaha, tatwa, susila, muah sane tiosan sane nganggen aksara Bali sane katami rauh mangkin (Dinas Dresta Provinsi Bali, 2005:4).

(2) Tatujon Kasusastraan Bali Nyelehin kawigunan kasusastraan Bali pacang prasida numbuhang kayun jagra saha nguningin kautaman dagingnyane. Tatujon malajahin saha nyelehin daging miwah suksman kasusastraan Bali sakadi ring sor puniki (Dinas Dresta

(4)

Provinsi Bali, 2005:5). (3) Pepalihan Kesusastraan Bali. Manut Antara (2006: 3), kasusastraan Bali prasida kakepah dados makudang-kudang soroh manut saking tata cara ritatkala nyelehin minakadi (1) manut kadi tata cara nuturang, (2) manut saking wangun, (3) manut saking aab, (4) manut kadi basa sane kaanggen olih pengawi. (4) Sastra lisan inggih punika karya sastra sane kawentenannyane wantah sajeroning nguningayang sastra punika saking dumun ngantos mangkin (turun-

temurun) taler akeh bebaosan sane sida

kawedar manut kadi sang sane nguningayang. (5) Satua Bali. Manut Yasa (2014: 107), sajeroning kawentenan media masa, inggih punika sakadi tv durung wenten ring wewidangan pekraman Bali, masatua marupa srana sane utama kaanggen hiburan sane ketah. (6) Caciren Satua Bali. Makasamian karya sastra sane wenten sinah madue caciren miwah pragina sane khas. Punika sane ngawinang karya sastra sakadi satua sida kabinayang sareng karya sastra sane lianan. (7) Pah-Pahan Pawatekan ring Satua Bali. Wenten pragina buron teken buron, manusa teken buron, manusa teken manusa, manusa, buron, lan raksasa, manusa sareng bhatara, bhatara, manusa, lan buron. (8) Pah-Pahan Satua Bawak. Satua baud nanging polos, Satua baud sane kaanggen nayanin. (9) Pikenoh Satua Bali. Satua punika lumrahnyane nyaritayang indik kaluihan i manusa ring kahuripan, madue parilaksana sane becik taler satya semaya, lan satya wacana.

(10) Sosiologi sastra. Damono (1978: 2) nelatarang sosiologi punika kaweruhan sane melajahin indik struktur sosial lan proses sosial rumasuk ring paubahan - paubahan sosial. Struktur sosial sane kamaksud paiketan unsur-unsur sosial sane mabuat pisan antuk awig-awig sosial, lembaga-lembaga sosial,

kelompok-kelompok sosial, miwah lapisan-lapisan sosial.

(11) Pendekatan sosiologi punika wantah nguningayang indik karya sastra punika nenten ja lian wantah marupa media dokumentasi ring kahuripan sosial lan dresta ring krama. (12) Sosiokultural, Endraswara, (2011: 94) nelatarang karya sastra punika polih panglimbak saking kahanan sosiodresta parajanane, sakadi

ras, galah, lan palemahan. (13) Dresta Manut

Koentjaraningrat (ring Ririn, 2013: 13), dresta inggih punika pikolih karya manusa ring sajeroning usahannye nandangin urip, nglimbakang katurunan lan nincapng palet kerta raharja manut sekancan kawatesan kajangkepan jasmani lan wit-wit loka sane wenten ring wewidangan nyane.

(14) Manut Koentjaraningrat (1985: 22), kawentenan dresta prasida kaselehin antuk

tigang pahan inggih punika: Sistem Dresta,

Sistem Sosial, Artefak. (15) Wangun-wangun

dresta, Koentjaraningrat, (1985: 23) kacihnayang wenten pitung unsur utawi wangun dresta sane kadadosang dresta universal. (16) Tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kauripannyane (Sutardjo, 2009: 14). (17) Pengajahan inggih punika parilaksana ngajahin lan melajah. Pangajahan kalaksanayang satmaka proses saking sisia ke guru miwah saking guru ke sisia, antuk punika dahat mapaiketan. Pangajahan punika marupa pola sane untengnyane madaging indik sakancan materi sane sampun karencanaang (Ampera, 2010: 6). (18) Pikenoh Pengajahan Sastra, Sastra mawetu saking pikayunan olih manusa. Sastra kasurat olih pengawi malarapan antuk manah sane becik lan kreatif

KRAMANING TETILIK

Tetilik puniki wantah kalaksanyang mangda uning sapunapi rerawatan sosiokultural krama Bali lan paiketan sareng pangajahan sastra Bali ring kawentenan 12 satua sane kapupulang olih I Made Subandia ring buku Khasanah Cerita Rakyat Bali.

Tetilikan puniki

nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif.

Tetilikan deskriptif pinaka tetilikan sane

mautsaha

nelatarang

lan

nyobyahang

panandang sane manut kasujatiannyane.

Tetilikan kualitatif inggih punika tetilikan

sane

maosang

data

sane

sampun

kapolihang nganggen kruna-kruna. Metode

deskriptif kualitatif kaanggen sumangdane

ngamolihang data sane patut, becik lan

manut kadi kasujatian saking data sane

katilikin.

Sane dados jejering ring tetilik puniki “Satua Bali” Sane kapupulang olih I Made Subandia. Sane dados penandang tetilik ring tetilikan puniki inggih punika rerawatan sosiokultural krama bali lan paiketannyane ring pangajahan sastra Bali.

Kramaning mupulang data inggih punika tata cara sane kaanggen penilik antuk mupulang data. Manut ring tetilik punika, kramaning mupulang data sane kaanggen inggih punika kramaning studi dokumen. Lianan ring kramaning tetitik puniki, wenten taler soroh tetilik data inggih punika data primer lan data skunder. Data primer inggih punika data sane kapikolih penilik langsung saking penandang nyane (piranti tetilik), yening data skunder nyane nenten langsung saking penandang nyane nanging manut sumber linan antuk pitutur utawi sesuratan.

(5)

Piranti tetilik punika piranti sane kaanggen mupulang data lan pengukuran nyane. Tetujon kawentenan piranti ring tetilik inggih punika mangda prasida ngadanganin pakaryanan penilik lan pikolihnyane becik, jangkep, miwah sistematis, mawinan prasida dangan kaolah. Piranti sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika piranti kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyatet seseleh dresta lan tattwa sane wenten ring satua Bali kapupulang olih I Made Subandia ring buku Khasanah Cerita Rakyat Bali.

Data sane sampun kapolihang mawit

saking kramaning studi dokumen inggih punika saking kartu data sane pacang kaolah antuk

deskriptif kualitatif.

PIKOLIH LAN TETEPASAN TETILIK

Manut sakadi kartu data sane kaanggen risajeroning tetilikan, Tetilikan sane kapolihang niki kacihnayang ring sor. Data sane kapolihang ring tetilikane puniki, inggih punika (1) kawentenan dresta lan tatwa ring pupulan satua khasanah cerita rakyat Bali, (2) Paiketan sareng pangajahan sastra Bali.

Satua-satuanyane sane keanalisis kapupulang olih I Made Subandia ring bukunyane sane mamurda Khasanah Cerita Rakyat Bali. Ring buku punika wenten 23 satua, nanging sane jagi katilikin wantah 12 indik satua-satua sane ngranjing ring pahan dongeng. Satua-satua sane ngranjing ring pahan dongeng inggih punika: (a) Satua Pan Brengkak, (b) Satua I Belog, (c) Satua Nang Bangsing teken I Belog, (d) Satua Pan Belog, (e) Satua I Nyoman Jater, (f) Satua Men Muntig, (g) Satua I Celempung, (h) Satua Pan Balang Tamak, (i) Satua I Belog Mantu, (j) Satua Pan Angklung Gadang, (k) Satua I Tuung Kuning, (l) Satua Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning.

(1) Satua Pan Brengkak (a) Dresta sane wenten inggih punika, matuakan, matangi selidan yening wenten upakara, lan madagang ring tenten. (b) Tattwa sane wenten inggih punika tan dados maparilaksana corah, lan kawentenan rwa bineda. (2) Satua I belog (a) Dresta sane wenten ring satua IBelog inggih punika mablanja ka peken. (b) Tattwa sane wenten ring satua I Belog inggih punika sumangdaning seleg malajah. (3) Satua Nang Bangsing teken I Belog (a) Dresta sane wenten ring satua Nang Bangsing teken I Belog inggih punika makena bubu, mamarek, lan kawentenan peken. (b) Tattwa sane wenten ring satua Nang Bangsing Teken I Belog inggih punika tan dados melaksana corah, tan dados iri ati, lan kawentenan phala krama.

(4) Satua Pan Belog (a) Dresta sane wenten ring satua Pan Belog inggih punika makarya banten, matumbasan lan matetawahan. (b) Tattwa sane wenten ring satua Pan Belog inggih punika sumangdaning jemet malajah. (5) Satua I Nyoman Jater (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda I Nyoman Jater inggih punika makarya ka uma, matetulung, dados saya, lan kawentenan klian banjar. (b) Tattwa sane wenten ring satua I Nyoman Jater inggih punika awak belog sampunang mapi-mapi dueg, lan malajah darma.

(6) Satua Men Muntig (a) Dresta sane wenten ring satua Men Muntig inggih punika nyentana, madagang, lan kawentenan paon. (b) Tattwa sane wenten ring satua Men Muntig inggih punika tan dados nguluk-nguluk, mapaitungan, lan tan dados bas kaliwat nyumbungang raga. (7) Satua I Celempung (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda I Celempung inggih punika nuduk patus lan mebat. (b) Tattwa sane wenten ring satua I Celempung inggih punika tan dados nguluk-nguluk anak lian. (8) Pan Balang Tamak (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda Pan Balang Tamak inggih punika denda, paum, maboros, lan cetik. (b) Tattwa sane wenten ring satua Pan Balang Tamak inggih punika nyembah bakti.

(9) Satua I Belog Mantu (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda I Belog Mantu inggih punika makarya di carik, najuk, matekap, ngrereh duk anggen raab sanggah. (b) Tattwa sane wenten ring satua I Belog Mantu inggih punika satmaka dados anak istri sumangdaning dueg ngaba raga, tan dados melog-melog anak lian, mayadnya, lan tan dados maseselan.

(10) Satua Pan Angklung Gadang (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda Pan Angklung Gadang inggih punikamamarek, masangkepan, mapangarah, lan kawentenan klian desa. (b) Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda Pan Angklung Gadang inggih punika malajahang dewek pang tan keni kebog-bog. (11) Satua I Tuung Kuning (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda I Tuung kuning inggih punika matajen, nenun, lan nelubulanin. (b) Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda I Tuung Kuning inggih punika sampunang mabina-bina tekening sentana, parilaksana melah mabuat melah, sumangdaning mapineh sadurung maparilaksana, lan parisolah becik mabuat becik.

(12) Satua Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning (a) Dresta sane wenten ring satua sane mamurda Pan Tuung Kuning lan Men Tuung Kuning inggih punika makena jeet

(6)

lan upakara palebon. (b) Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning inggih punika sampunang ugig. Dresta sane wenten ring satua sane mamurda “Pan Brengkak” inggih punika metuakan, metuakan punika kalaksanayang lumrahnyane ring rahina-rahina ritatkala wenten krama-krama lanang sane mapupul tur wusan ngalaksanayang pakaryan utawi wenten upakara sane kapuputang.

Semaliha matuakan keanggen ngrereh pasemetonan malarapan ritatkala wusan pakaryan mapupul lan mabebaosan sareng sawitra-sawitrannyane. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. indike punika dresta ring kawentenan parikraman sinah mabuat pisan. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa (2013: 2).

Manut tetilikan sane kalaksanayang olih Wirnaya lan Dedy dahat mapaiketan pesan sareng tatilikan ngenenin indik dresta santukan panilik nalatarang indik pendidikan karakter lan aspek sosiokultural ring tetilikannyane. Semaliha wenten tattwa sane lianan, tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua “Pan Brengkak” inggih punika, kawentenang rwa bineda ring kahuripan sinah medampingan pesan, jele kalawan melah tan nyandang palasang, nanging sapatutne kauratiang malajah ngeret indria.

Parilaksana melah durusang tuutang sane jele durusang ejohin sumangdaning gumine setata rahayu. Tatwa sane wenten ring pahan satua punika tan lian wantah kawentenan parilaksana sane anteng lan lengit, sepatutnyane ring maparilaksana patut nuutin parilaksana anteng lan jemet magarapan. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14).

Manut tatilikan sane kalaksanayang olih I Kadek Wirnaya sane nilikin indik “Kemampuan Menganalisis Nilai Pendidikan Karakter dalam Satua Bali Sebagai Dasar Pembentukan Karakter Bangsa pada Siswa Kelas XI MM SMK TI Bali Global Singaraja”. Tetilikan punika nilikin indik pendidikan karakter sane dahat mapaiketan ring tetilikan ngenenin tattwa puniki, santukan kawentenan karakter mapaiketan pesan sareng tattwa. Dresta sane wenten ring satua sane mamurda “I Belog” inggih punika mablanja ka peken. Manut Webber (2012: 13), sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring

pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman.

Krama Bali lumbrahan yening matetumbasan pastika ka peken. Daweg dumun sadurung wenten jinah, ritatkala meled mikolihang barang pastika nyilurin (barter). Akeh krama Bali sane ngadol pala bungkah, pala gantung wiwah sane lian-lianan ka peken. Ring satua i belog punika sane ngicenin caciren kawentenan dresta inggih punika ritatkala matetumbasan ring peken. Santukan peken marupa genah krama Bali madolan lan matatumbasan sabilang rahina. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa, punika taler dresta (kedrestaan) marupa asil pangwetuan, rasa,lan karsa punika (Ririn, 2013: 2).

Manut tetilikan sane kalaksanayang olih Wirnaya lan Dedy dahat mapaiketan pesan sareng tatilikan ngenenin indik dresta santukan panilik nalatarang indik pendidikan karakter lan aspek sosiokultural ring tetilikannyane. Lian tekening dresta ring satua “I Belog” Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda “I Belog” inggih punika ngajahin para janane sumangdaning seleg malajah mangda sida dueg tan kadi i belog sane maparilaksana tan patut ulian awakne belog. Maka cihna pariilaksana sane nenten patut lan tan madue papineh inggih punika ritatkala ngentungang memene ke semere.

Sepatutne sadurung maparilaksana patut mapineh dumun mangda panadosnyane becik. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua sane mamurda Nang Bangsing teken I Belog inggih punika makena bubu. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Krama Bali ring kahuripannyane serahina-rahina lianan tekening magarapan di carik minekade matekap, nenggala, manyi miwah sane lianan, akeh malih krama Baline sane ngambil pakaryan makena bubu di tukade.

Yening makena bubu punika kalaksanayang nuju sampun sandikala, bubune kapasang ring tukade kadagining baren, buin mani semengane krama Baline sane seneng masang bubu ngangkid bubun ipun. Bubu sane kepasang akehan madaging be, udang, miwah yuyu. Yen sampun akeh molihang be utawi udang raris kaadol ka peken. Buka satuane I

(7)

Nang bangsing teken I Belog lakar makena bubu, nanging ring satuane punika I Belog wantah nayanin I Nang bangsing. Wantah parilaksanan I Belog sane nayanin I Nang Bangsing punika ritatkala makena bubu nyihnayang kawentenan dresta krama Bali, inggih punika makena bubu. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa (Ririn, 2013: 2).

Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda i belog teken nang bangsing inggih punika melaksana corah. Buka bikasne nang bangsing sane setata medayanin I Belog. Ngulah aluh apang makatang asil. Parilaksana kadi punika tan nyandang tulad ring kahuripan mangkin santukan pacang nemu sangsara, buka slokane nguningayang “ala ulah ala tinemu, ayu kinardi ayu ke panggih” santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14).

Dresta sane wenten ring satua Pan Belog inggih punika, makarya banten. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman.

Krama Bali ring kawntenan-kawentenan upakara makarya banten sane marupa simbuk ngastiti bhakti majeng ring Hyang Widhi. Makasamian upakara kacihnain ring kawentenan bebantenan. Makudang-kudang undagan upakara sane wenten ring Bali, inggih punika panca yadnya, dewa yadnya, resi yadnya, pitra yadnya, butha yadnya, lan manusa yadnya. Sakadi satuane I Belog yening kasaihang ring kahuripane mangkin ngranjing ring pitra yadnya santukan jagi ngaryanin banten nutugang abulan pitung dina matuane. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa. (Ririn, 2013: 2).

Manut tetilikan sane kalaksanayang olih Wirnaya lan Dedy dahat mapaiketan pesan sareng tatilikan ngenenin indik dresta santukan panilik nalatarang indik pendidikan karakter lan aspek sosiokultural ring tetilikannyane. Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tatwa sane wenten ring satua sane mamurda I Belog inggih punika, yening marasa dewek belog patut jemet malajahang padewekan. Ring kawentenan serahina sinah wenten parilaksana-parilaksana sane durung keuningin, yening sampun kadi

asapunika patut pisan iraga seleg malajah, melajahin sastra miwah agama.

Sekadi I belog, sampun marasa baan dewekne belog tusing pesan ia nyak malajahang dewek, sepatutne yening sampun kadi asapunika ngiring jemetang malajah sumangdaning prasida madue kaweruhan. Santukan buka sesenggake “puntul-puntulan tiuk yening sangih sinah bakal mangan” sane teges ipun amoncen ja belog jadmane yening suba seleg malajah sinah bakal dadi dueg. Indike punika patut pesan melajahin tatwa lan kawentenannyane Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua I Nyoman Jater inggih punika makarya ka uma. Manut Webber (2012: 13), sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman.

krama Bali lumrahnyane ring wawidangan pakaryan akeh makarya ka uma, wenten sane nenggala, matekap, nglampit miwah sane lianan. Pulo Bali ngranjing ring pulo agraris ingggih punika warganyane akehan makarya dados petani. Buka satuane I Nyoman Jater. Sabilang semengan I Nyoman Jater luas ka uma tur kurenane I Blenjo sabilang semengan ngabaang nasi. Ring satua punika makarya di carik ngranjing ring kawentenan dresta. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa, punika taler dresta (kedrestaan) marupa asil pangwetuan, rasa,lan karsa punika (Ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1).Tattwa sane wenteen ring satua sane mamurda I Nyoman Jater inggih punika, belog mapi dueg.

Sakadi mangkin yening iraga belog mapi-mapi dueg tan sida katulad, wantah pacang ngawe sengsara kemanten. Minekadi ring sekolah, yening durung ngerti ring paplajahan gelisin nikain gurune sumangdaning malih katelatarang sampunang mapi-mapi uning. Yening kadi kenten sinah pacang nemu pikobet. Sekadi I Blenjo ring satua I Nyoman jater, mapi-mapi bisa nglebengin be bano, nanging pamuputne tusing bisa ngae apa. Ring kawentenan kadi punika daging tattwa sane sida kaunggahang ring tatuek pahan satua punika indike I dewek patut pisan malajahin angga sumangdaning dados wikan.

Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14).

(8)

Dresta sane wenten ring satua Men Muntig inggih punika kawentenan nyentana. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Anak istri ring Bali wenten sane ngrereh sentanaan. Sane ngawinang ngrereh sentanaan inggih punika tan madue nyama lanang. Dadosne sane mawasta sentanaan ring Bali inggih punika anake ane marabian sane lanangan meneng ring umah sane istri. Sakadi satuane Men Muntig katunden ngrereh sentanaan teken memene santukan tan madue penyamaan apang ade kone ngurusin kaluargane malih benjang pungkur.

Ring punggelan satua punika unduk nyentana ngranjing ke kawentenan dresta. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa, punika taler dresta (kedrestaan) marupa asil pangwetuan, rasa,lan karsa punika (Ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua Men Muntig inggih punika tan dados maraos nguluk-nguluk utawi bog-bog. Yening iraga seneng mreraosan bog-bog sinah nemu kasengsaran, sekadi sane kalaksanayang olih I dokok mapi-mapi tan demen ngajak buah kacubang nanging disubane matuane luas makejang daara. Disampune makejang daara pamuputne ia nyakitang basang.

Daging tatwa ring satua punika tan lian wantah ngajahin iraga sareng sami mangda mareraosan sane patut, nenten seneng nguluk-nguluk. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua I Celempung inggih punika nuduk patus rikala jagi ngaben. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Umat hindu ring Bali ngawentenang upakara pangabenan satmaka upakara pitra yadnya yening rerehang ring panca yadnyannyane. Upakara ngaben puniki kalaksanayang olih kaluarga, jadma sane sampun seda karerehang dewasa tur kalaksanayang pangabenan. Pangabenan tan lian satmaka penyucian ring atma sang sane sampun seda.

Ring pengabenan puniki wenten dudonan upakaranyane. Sekadi satua I Celempung, wenten sane kadudukin patus, patus tan lian marupa kakenan ring kawentenan upakara. Ring satua I celempung punika sane ngranjing ring kawentenan dresta inggih punika nuduk patus ring upakara pangabenan. Santukan

dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa, punika taler dresta (kedrestaan) marupa asil pangwetuan, rasa,lan karsa punika (Ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua sane mamurda I Celempung inggih punika tan dados nguluk anak lian. Parilaksana nguluk-nguluk lan mogbogin anak lian punika mabuat tan becik, punika taler dados jadma sepatutne seleg malajah sumangdaning keni kauluk-uluk olih jadma lian.

Ring kahuripan mangkin akeh pisan kawentenan jadma sane seneng mogbog utawi sering kasengguh penipuan. Ring satua I Celempung punika sane ngranjing ring daging tattwa inggih punika parilaksana I Celempung sane seneng mogbog, indike punika tan dados tulad. Semaliha iraga patut jemet malajah mangda mabuat becik nenten kadi I klian banjar sane keni uluk-uluk oloh I Celempung. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua Pan Balang Tamak inggih punika kena denda. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Ring kawentenan paruman yening tan sareng sinah kena denda punika marupa awig-awig ring pakraman Bali, boya ja paruman manten nanging pakaryan sane kalaksanayang sareng-sareng sane marupa pakaryan adat. Ring wewidangan Bali kawentenan awig-awig sampun lumrah. Awik-awig sane wenten silih sinunggil denda sane kasatuayang ring satua Pan Balang Tamak punika. Denda sane wenten ring satua punika tan lian wantah kaekadayaang mangda Pan Balang Tamak sane dueg makruna punika sida kekeniin denda, santukan dayannyane bas kaliwat.

Ring satua punika sane ngranjing ring kawentenan dresta inggih punika kawentenan denda. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa (Ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sakancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua Pan Balang Tamak inggih punika nyembah bakti ring Bhatara. Krama Bali sane maagama Hindu, patut ngalaksanayang sembah bakti majeng ring Ida Hyang Parama Wisesa miwah betara. Ring sakancan upakara dewa yadnya kalaksanayang penyembahan ring

(9)

ida Bhatara. Penyembahan punika malarapan antuk yadnya.

Sakadi ring satuan Pan Balang Tamak, kawentenan jero mangku ring pura lan nyembah marupa daging tatwa sane manut, nanging patut kauratiang napi sane sembah punika mangda patut sekadi linggih ida batara-betari, boya ja peti sane nyedodog. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua I Belog Mantu inggih punika makarya ring carik.

Manut Webber (2012: 13), sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Krama Bali lumrahnyane ring wawidangan pakaryan akeh makarya ring carik, wenten matekap, ngelampit, nenggala, miwah sane lianan. Lian teken punika akeh masi medagang di peken, maboros, dados undagi, miwah dados sangging. Sane ngranjing ring kawentenan dresta ring satua I Belog Mantu inggih punika makarya di carik. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa (Ririn, 2013: 2).

Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua I Belog Mantu inggih punika tan dados nyeselin unduke sane sampun liwat. Ring kahuripan puniki sebet kalawan linage setata magandengan. Tan nyandang suba nyeselin unduk sane suba liwat, buka satua I Belog Mantu punika, sampunang nyeselin unduk ane suba liwat unduk I Belog sane sai ngeka daya, yening ento bakat seselang sinah tusing ja lakar masalin.

Indike punika tattwa sane prasida kaketus wantah sumangdaning iraga prasida nerima unduke I pidan tur tusing nyandang baan nyeselin. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua Pan Angklung Gadang inggih punika mamarek kapining ida anake agung. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. Daweg dumun ring kerajaan wenten parekan, parekan marupa gaginan ngayah ring puri. Sekadi mangkine kawentenan mamarek patuh kadi staf ring lembaga.

Dresta sane wenten ring satua Pan Angklung Gadang inggih punika kawentenan pan angklung gadang sane mamarek ring puri. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan

karsa (Ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua Pan Angklung Gadang inggih puunika patut malajahang dewek mangda tan keni kabelog-belog olih anak. Iraga sareng sami patut pisan malajah, santukan awinan malajah punika sida mabuat becik maka sasuluh riwekasan.

Buka satuane Pan Angklung Gadang unteng tattwa sane prasida kaketus inggih punika sumangdaning prasida uning napi sane patut lan napi sane iwang sumangdaning tan keni kabog-bogin buka I Giur, sane mangkin I giur maseselan pianak mati miwah nanggung lek kapining undangan. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua I Tuung Kuning inggih punika matajen. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. krama Bali lumrahnyane krama lanang akehan seneng nglaksanayang tajen. tajen punika wenten sane kaanggen ring dudonan upakara, minekadi upakara dewa yadnya. ring kawentenan dresta ring satua I Tuung Kuning inggih punika kawentenan matajen, daweg dumun matajen kari wenten ring wawidangan Bali ngantos mangkin. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa (Ririn, 2013: 2).

Tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua I Tuung Kuning inggih punika sampunang mabina-binaan teken pianak yadiastun pianak luh utawi pianak muani nak patuh marupa sentanaan. ring kahuripan kadi mangkine akeh jadma sane ngabinayang kawentenan putrannyane yening luh sinah kabinayang sareng putra sane lanang, parilaksana punika dahat nenten manut. sakadi satuane I Tuung Kuning, daging tattwa sane sida kaketus ring pahan satua punika tan lian wantah tan dados minayang pratisentana druene santukan diapin lanang utawi istri malih benjang pungkur pastika sida mawiguna.

Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kahuripannyane (Sutardjo, 2009: 14). Dresta sane wenten ring satua Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning inggih punika makena jaat. Manut Webber (2012: 13), Sajeroning

(10)

agama iraga pacang kacunduk ring pauwahan manut kadi kawentenan ring parikraman. krama Bali sane madue tegal, tur pamula-mulannyane karusuin olih baburon pastika makena jaat. jaat punika tan lian wantah ngenain baburon sane misuhin tur ngawe rugi. sekadi satuane Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning.

Pan Tuung Kuning sane makena jaat ring tegale, kawentenan parilaksana sakadi asapunika ngranjing ring dresta. Santukan dresta punika marupa daya saking budhi sane mawit saking pangwetuan, rasa, lan karsa, punika taler dresta (kedrestaan) marupa asil pangwetuan, rasa,lan karsa punika (ririn, 2013: 2). Tatwa inggih punika ngerasayang ring sakancan ring pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja,

2009: 1). Tattwa sane wenten ring satua Pan Tuung Kuning teken Men Tuung Kuning inggih punika sampunang ugig. ring kahuripan mangkin irag patut maparilaksana becik, yening madue keririhang sumangdaning kaanggen ring parisolah sane anut tur tan ugig kapining anak lian.

sekadi rabin mantra koripan, punika dahat maparilaksana tan anut, ugig sinah nemu sengsara. daging tattwa sane sida kaketus ring pahan satua punika tan lian wantah asapunapi patutnyane iraga matingkah yening marasa baan dewek madue karirihan. Santukan tatwa inggih punika sane kaanggen tatuladan ritatkala maparilaksana ring kawentenan i manusa sajeroning kauripannyane (Sutardjo, 2009: 14).

KAPUSTAKAAN

Antara, I Gusti Putu. 2010. Sastra Bali Purwa

Teori Apresiasi Paribahasa Bali Gending-Kidung Karya Sastra Cermin Sosial Budaya. Singaraja.

Damono, Sapardi Djoko. 1978. Sosiologi Sastra

Sebuah Pengantar Ringkas. Jakarta: Pusat

Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Depdikbud

Darini, Ririn. 2013. Sejarah Kebudayaan Indonesia Masa Hindu-Budha. Yogyakarta: OMBAK

Endraswara, Swardi. 2011. Metodologi Penelitian Sastra, Epitemologi, Model, Teori, dan Aplikasi. Yogyakarta: Cempaka

Putih.

Honiatri. 2000. Bahasa dan Sstra Indonesia

(SMK Tingkat 1). Bandung: Armico

Ratna, I Nyoman Kutha. 2003.

Paradigma Sosiologi Sastra. Yogyakarta:

Pustaka Pelajar

Ratna, Nyoman Kutha. 2009, Stalistika Kajian

Puitika Bahasa Sastra dan Budaya.

Yogyakarta: Pustaka Belajar.

Saeffulah, Djadja. 2009. Pengantar Filsafat. Bandung: Refika ADITAMA.

Saraswati, Ekarini. 2003. Sosiologi Sastra,

Sebuah Pemahaman Awal. Malang: Bayu

Media dan UMM.

Semi, Atar. 1988. Anatomi Sastra. Padang: Angkasa Raya.

Subandia, I Nyoman. 2011. Khasanah Cerita

Rakyat Bali. Denpasar: Cakra Press.

Suroto. 1989. Apresiasi Sastra. Jakarta: Erlangga

Sutardjo dan wiramihardja. 2009. Pengantar

Filsafat. Bandung: Refika ADITAMA.

Sutejo, Ashadi. 2010. Sosiologi Sastra Indonesia, Suatu Sketsa Kecendrungan Umum. Yogyakarta: Pulsit Kebudayaan FS

UGM.

Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: UNDIKSHA

Tarigan, Henry Guntur. 1993. Prinsip-Prinsip

Dasar Sastra. Bandung: Angkasa.

Tinggen, I Nengah. 1982. Kesusastraan Bali. Singaraja: Rhika Dewata

Webber, Max. 2012. Teori Dasar Analisis

Kebudayaan. Jogjakarta: IRCiSoD

Wellek, Rene. 1989. Teori Kesusastraan.

Terjemahan Melani Budianto. Jakarta:

Gramedia.

Wendra, I Wayan. 2011. Penulisan Karya

Ilmian. Singaraja: Undiksha

Wisnu, I Gede. 2012. Kritik Sastra (Buku Ajar) Yasa, I Nyoman. 2012. Teori Sastra dan

Penerapannya. Bandung: Karya Putra Darwati

http://ekapramana.blogspot.com/2012/03/penge

rtian-tatwa-dan-7-unsur.html

(tanggal 24 mei

Referensi

Dokumen terkait

Pada penelitian inimenggunakan uji coba terbatas yaitu bahan ajar yang telah dikembangkan kemudian divalidasi oleh tim ahli selanjutnya bahan ajar yang

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

3. Pembimbing Pembantu ialah seorang tenaga pengajar pada Bagian yang bersangkutan atau Bagian lain dalam lingkungan Fakultas Hukum Universitas Syiah Kuala, yang bantuannya

Dengan menerapkan aplikasi Odoo modul purchase management pada perusahaan, maka proses bisnis perusahaan akan berjalan lebih optimal dan efektif karena PO yang di buat

--- Menimbang bahwa setelah mempelajari perkara ini secara seksama, maka menurut Majelis Hakim pengadilan Tinggi Medan, pihak Pembanding/Tergugat-IV telah

Digitized picture adalah gambar yang didapatkan dari sebuah frame dari rekaman kamera, VCR, VCD atau live video lain yang di- capture dan dapat digunakan pada aplikasi