40
BAB IV
TRANSLITERASI, SUNTINGAN, DAN TERJEMAHAN TEKS URUT-URUTIPUN PANGKATING AKSARA JAWI
Pada bab ini naskah Urut-urutipun Pangkating Aksara Jawi akan dibahas secara rinci mulai dari diskripsi naskah, transliterasi, suntingan teks dan aparat kritik serta terjemahan UUPAJ.
4.1. Deskripsi Naskah
1. Judul Naskah : “Urut-urutipun Pangkating Aksara Jawi”.
2. Nomor Naskah : SMP-RP 302.
3. Bahan Naskah : HVS kuna.
4. Watermark : Ada.
5. Tempat Penyimpanan Naskah : Perpustakaan Radyapustaka. 6. Asal Naskah : Keraton Surakarta Hadiningrat. 7. Keaadaan Naskah : Rusak.
8. Ukuran Naskah : 20.6 cm x 16.3 cm.
9. Tebal Naskah : 22 halaman dan terdiri dari dua bab. Bab pertama ada 14 halaman dan terdiri dari subab namun cenderung seperti halaman. Namun di dalam deskripsi naskah, halaman tersebut diganti dengan nomor untuk penjelasan dan untuk nomor aksara dan di atas subab di beri nomor. Bab kedua ada 7 halaman dan tidak
ada subab. Halaman kosong ada di antara bab yaitu di halaman 15. Penjelasan subab di bab i.
10. Jumlah Baris Tiap Halaman :
a. Halaman 1 : 16 baris b. Halaman 2-7 : 17 baris c. Halaman 8-13 : 16 baris d. Halaman 14 : 6 baris
e. Halaman 15 : 0 baris (halaman kosong) f. Halaman 16-19 : 16 baris
g. Halaman 20 : 17 baris h. Halaman 21 : 14 baris 11. Huruf atau Aksara
a. Jenis tulisan : 1. Aksara Jawa 2. Aksara Sansekerta 3. Huruf Latin 4. Huruf Arab b. Ukuran tulisan : Medium (sedang)
c. Bentuk huruf : Miring ke kanan (Jawa, Sansekerta, Latin) Miring ke kiri (Arab)
d. Keadaan tulisan : Jelas e. Jarak antar huruf : Rapat f. Warna tinta : Hitam
13. Bentuk teks : Prosa 14. Iluminasi dan Ilustrasi : - (tidak ada)
15. Umur Naskah : 112 dan 106
16. Isi Naskah : Naskah “Urut-urutipun Pangkating Aksara
Jawi” merupakan naskah yang berisi tentang periodisasi
mengenai aksara Jawa yang dahulunya adalah aksara Sansekerta. Aksara Jawa masa demi masa mengalami perubahan dan pada akhirnya sampai pada aksara Jawa sekarang. Naskah “Urut-urutipun Pangkating Aksara
Jawi” dijelaskan dalam dua bab, bab pertama menceritakan
asal-usul aksara Jawa dan bab dua menerangkan mengenai aksara Sansekerta secara singkat.
Catatan Lain : Naskah “Urut-urutipun Pangkating
Aksara Jawi” ditulis oleh Karyarujita seperti dijelaskan di
dalam katalog Nancy K. Florida. Namun di dalam naskah tersebut ditulis oleh dua orang berbeda, yang pertama adalah tanda tangan dari Suwita (2-VI-33/ 26 Agustus 1903) seperti yang ada di dalam naskah dan yang kedua adalah tanda tangan dari Murjita (15-II-39/ 9 Maret 1909). Museum Reksa Pustaka kemudian menyalin naskah pada tanggal 5 Agustus 1931.
Naskah UUPAJ merupakan naskah tunggal, setelah dilakukan inventarisasi naskah dengan cara membaca beberapa katalog yakni katalog Perpustakaan
Museum Radyapustaka Surakarta (tidak diterbitkan), Descriptive Catalogue Of
The Javanese Manusscripts And Printed Books In The Main Libraries Of
Surakarta And Yogyakarta (Girardet 1983), Katalog Induk Naskah-naskah
Nusantara Jilid 2: Kraton Yogyakarta (Lindsay 1994), Katalog Induk
Naskah-naskah Nusantara Jilid 4: Perpustakaan Nasional Republik Indonesia (Behrend
1998), Direktori Naskah Nusantara (Ekadjati 2000), Javanese Literature in
Surakarta Manuscripts: Manuscripts of the Radya Pustaka Museum and the
Hardjonagaran Library (Florida 2012), Katalog Naskah-naskah Perpustakaan
Pura Pakualaman (Saktimulya 2005). Pada katalog Perpustakaan Museum
Radyapustaka Surakarta dan katalog Javanese Literature in Surakarta
Manuscripts: Manuscripts of the Radya Pustaka Museum and the Hardjonagaran
Library “Urut-urutipun Pangkating Aksara Jawi” ditemukan dengan kode
SMP-RP/ RP yang artinya naskah tersebut hanya berada di Perpustakaan Radyapustaka. Naskah UUPAJ memiliki tebal 22 (dua puluh dua) halaman. Di dalam dua puluh dua halam ini terdapat beberapa naskah berlubang.
4.2. Transliterasi
Transliterasi teks naskah UUPAJ mengacu pada metode yang dipaparkan pada bab tiga. Naskah UUPAJ terdiri dari dua bab, setiap bab akan diberi tanda. Adapun pemberian tanda […] yang seharusnya tidak ada dalam naskah asli, digunakan untuk menandai halaman naskah. Pemberian nomor di depan aksara untuk menandai urutan aksara. Pemberian tanda “…” tiga titik di depan atau di belakang kata digunakan untuk menandai kata yang hilang dikarenakan naskah
berlubang. Berdasarkan pedoman transliterasi dengan, didapatkan hasil transliterasi teks UUPAJ sebagai berikut.
[1] punnika hurut huruttipun pangkatting haksara jawi, kala hing kinna sami kalampahhaken dénning tiyang hagami buddha, hingkang kasebut wonten salebetting serat pustaraja wéddha kathahhipun :12, Warnni, kados hingkang kapratélakhaken hing ngaNdhap punnika namannipun satunggal tunggal.
hingkang rumiyin sastradéwata, kacariyos panganggittipun kala hing kinna hangirib saking warnninning haksara déwanagari, lajeng kalampahhaken ha… … tahun suryya sangkala :141, hutawi hing tahu… …ndra sangkala :145: PañjeNnengngannipun NaTa Sri Pa… maharaja Buddha, hing medang kamulan wiwittan hinggi… …ka Sang hyang Giri NaTa hingkang hangéjawantah dhateng harccapada, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
[2] 1.
ka Ka ga Ga nga, ca ca ja ja nya, tha tha dha dha Na, ta ta da da na,
pa Pa ba ba ma, ya ra la wa, sa Sa Sa ha,
saNdhangngannipun.
hingkang kaping kalih, sastrapratala, kacariyos pangang… … hing kinna kabuka saking wawangunnan carikking siti, hawiyo… …inggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari … …mpahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :2… …tawi hing tahun condra sangkala :252, PañjeNnengngannipu… Na… Sri maharaja Buddha kreSNa hing medhang kamulan malih, hinggih punnika pangéjawantahhipun sang hyang wiSNu, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun1
[3] 2.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
saNdhangngannipun.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
hingkang kaping tiga, sastracarana, kacariyos2 panganggittipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan corakking séla, hawiyos hinggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :318, hutawi hing tahun condra sangngkala :327, PañjeNnengngannipun NaTa Sri maharaja kaNno, hing medhang kamulan malih, hinggih punnika pannitissipun sang hyang wiSNu, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
1 warnninnipun pada naskah asli tertulis warnnipun namun naskah yang diterima peneliti ada
sedikit sisipan kata nni berwarna merah, maka kata warnninnipun dianggap benar
2 kacariyos pada naskah asli tertulis cariyos namun naskah yang diterima peneliti ada tambahan
3.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba ta nga.
[4] saNdhangngannipun.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah3, kang, kra, kyan.
hingkang kaping sakawan sastrakalpa, kacariyos panganggittipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan seratting kajeng, hawiyos hinggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari, lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :497, hutawi hing tahun condra sangkala :512, PañjeNnengngannipun NaTa Sri maharaja wiSaka ing medhang kamulan malih, hinggih punnika brahmana saking tannah hiNdustan kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
4.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
ki, ku, ké, ko, ki, kar, kang, kah, kra, kyan.
[5] hingkang kaping gangsal sastrapatra, kacariyos panganggittipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan rayangnging4 gogodhongngan kacariyos
3 Setelah dibetulkan, aksara menjadi aksara disesuaikan dengan aksara sebelum
hinggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari, lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :512, hutawi hing tahun condra sangkala :527, PañjeNnengngannipun NaTa praBu BaSuPaTi hing wiratha, hinggih punnika wayahhipun sahyang wiSNu, hananging sastrapatra wahu hingkang hanglampahhaken hamung sabawahhipun nagari wiratha kémawon mannawi bawahhing medhang kamulan hutawi bawahhing gilingwesi kala samanten taksih sami5 hanglampahhaken sastrakalpa sadaya, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
5.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah, kra, kyan, kang.
[6] hingkang kaping nem sastrapala, kacariyos panganggittipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan citranning woh langsep hawiyos hinggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari, lajeng kalampahhaken hing tahun surya sangkala :624, hutawi hing tahun condra sangkala :643, PañjeNnengngannipun NaTa PraBu dwiPakéSwara hing ngaStinna. hinggih punnika reSi Para Sara, hananging sastrapala wahu hingkang nglampahhaken hamung sabawahhipun nagari ngastinna kémawon mannawi bawahhing wiratha 4 rayangnging ada pembenaran dari penulis naskah dan tertulis dengan tinta warna hitam seperti
tinta yang tertulis di naskah
5 setelah kata sami sebenarnya masih ada kata taksih namun kata tersebut mendapat coretan
kala samanten taksih hanglampahhaken sastrapatra sadaya, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
6.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma
ga ba tha nga.
saNdhangngannipun.
[7]
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
hingkang kaping pitu, sastragurita, kacariyos panganggittipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan pamorring tosan hawiyos hinggih taksih hangirib warnninning haksara déwanagari lajeng kalampahhaken hing satannah jawi sadaya, hawit hing tahun suryya sangkala :848, hutawi hing tahun condra sangngkala :874, PañjeNnengngannipun NaTa PraBu jayabaya hing mamennang kadhiri, hinggih punnika putrannipun PraBu GeNdrayaNa, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
7.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan kre,
[8] hingkang kaping wolu, sastraprawata, kacariyos panganggittipun kala hing kinna kabuka saking6 wawangunnan lorahhing harddi, hawiyos mawi tutularran sastranning serat saking ditya raja PrawaTa, saha taksih hangirib warnninning haksara déwanagari, lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :915, hutawi hing tahun condra sangkala :942, PañjeNnengngannipun NaTa PraBu haji PamaSa hing pengging, hinggih punnika PraBu kusumawicitra, putrannipun PraBu Jaya miSéNna hing kadhiri, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
8.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
saNdhangannipun
[9]
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
[9] hingkang kaping sanga, sastrawyajana, kacariyos panganggitipun kala hing kinna kabuka saking wawangunnan rajahhing titiyang kapirit hakaliyan gambar ulahhing wadya NaTa kang ngapejah sampyuh tutukarran sami rowang, lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :1000, hutawi hing tahun
condra sangkala :1030, PañjeNnengngannipun NaTa PraBu widdhayaka hing medhang kamulan wekassan hinggih punnika tedhakkipun sri maharaja wisaka hing kinna, kasebut nama hajisaka kaping kalih. kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
9.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa da ja ya nya, ma ga ba tha nga,
ki ku ke kar kah kra kyan ké, ko.
[10] hingkang kaping sadasa, sastrawyajana wawangunnan hing janggala kacariyos panganggittipun sang reSi gathayu, lajeng kalampahhaken hing tahun suryya sangkala :1078, hutawi hing tahun condra sangkala :1111: kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
10.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga.
ki ku ké ko ke kar kang kah kra kyan
hingkang kaping sawelas sastrawyajana wawangunnan hing pajajarran kacariyos panganggittipun kaping kalih rambahhan ingkang sarambahhan wiwittan sastra
wawangunnan kala PañjeNnengngannipun NaTa PraBu Bañjarransari hing galuh , taksih hangirib warnninning haksara wangunnan hing janggala, kalampahhaken ha[11]wit hing tahun suryya sangkala :1155, hutawi hing tahun condra sangkala :1191, kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
11.a.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
a i é o u re le , ku, ki, ké, koh, kar, kang, kya
kre, kwa, kan, ke.
hingkang sarambahhan wekasan sastra wawangunnan kala PañjeNnengngannipun NaTa PraBu muNdhingsari hing pajajarran meNdhet tutularran saking sastranning serat wéddha titilarrannipun bagawan walapuspa hing medhang kamulan lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :1194, hutawi hing tahun condra sangkala :1231: kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun.
[12] 11.b.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba
tha nga,
saNdhangngannipun.
a i é u o re le, ku, ké, ko, ki, ke, kar
kah, kang, kra, kre, kwa, kyan
[12] hingkang kaping kalih welas sastrawyajana wangunnan majapahit kacariyos panganggittipun hangirib warnninning haksara wangun pajajarran8 hingkang wekassan lajeng kalampahhaken hawit hing tahun suryya sangkala :1264, hutawi hing tahun condra sangkala :1303: PañjeNnengngannipun NaTa PraBu9 wijaya hingkang kapisan kados hing ngaNdhap punnika warnninnipun
[13]12.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
ku ki ké ko ke kar kang kah kra kyan.
8 pajajarran pada naskah asli tertulis pajajarr namun naskah yang diterima peneliti ada tambahan
aksara na di atas kata dan berwarna merah, maka kata pajajarran dianggap benar
9 PraBu pada naskah asli tertulis Bu namun naskah yang diterima peneliti ada pembenaran kata
haksara jawi wangun majapahit dumugi pajang matawis.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga,
ku, ki, ke, ké, ko, kang, kar, kah, kra, kre, kyan
haksara jawi wangun mangkurattan kartasura.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
ku ki ke ké ko kar kang kah kra kre kyan
[14] haksara jawi wangun PaKuBuwaNan kaping :3, hing Surakarta.
, salajengngipun hingkang kalampah sapunnika
2 VI 33
[16] katrangngannipun haksara sangskrita, hutawi haksara jawi kinna.
haksara haksara wahu, kénging kapérang kados hing ngaNdhap punnika.
I haksara gorokkan ꦄ, ꦐ, ꦓ,
II haksara cethak ꦂ, ꦌ, ꦎ,
III haksara hilat ꦒ, ꦋ, ꦨ,
IV haksara denta ꦆ, ꦅ, ꦁ,
V haksara lambé ꦊ, ꦑ, ꦏ,
sannéssipun haksara hingkang kawrat hing nginggil wahu, taksih wonten haksara hingkang kénging kapérang, hinggih punnika haksara: ꦉ, ꦃ, ꦈ, ꦍ,
hinggih punnika haksara ꦉ,ꦃ, , kapérang haksara hilat ꦍ, lan: ꦫ ,
kapérang haksara cethak ꦈ, haksara lambé, ꦇ, haksara denta: ꦀ, haksara
gorokkan.
mila makaten wewennangngipun haksara: ꦫ , mannawi pejah hing ngaNdhap
kapasangngan haksara: ꦂ, hutawi, ꦌ, kadosta: ꦁꦶ[17]ꦫꦖꦍ, ꦏꦫꦠꦶꦅꦿ
sapannunggillannipun. wewennangngipun haksara: , mannawi pejah
kapasangngan ꦒ, ꦋ , (saleressipun dha) hutawi kakaNthénnan: ꦃ, kadosta:
ꦺꦀꦦꦶ , ꦏꦟꦃ,ꦃꦍ .
haksara wahu ngantos sapriki taksih kanggé sadaya, namung haksara: ꦨ, ꦫ,
mannawi hing basa sangskrita, haksara: ꦨ, ꦫ, , ngantos sapriki taksih
kanggé sadaya.
kajawi haksara haksara hingkang sampun kawrat hing nginggil wonten malih hing basa sangskrita hingkang hungellipun kados kakaNthénnan hutawi karangkes. ꦀ, hingkang makaten punnika haksara hingkang kapérang gangsal bab hing
nginggil punnika, kadosta:
I
kha
,gha
; IItjha
,djha
; IIItha
,dha
; IVtha
,dha
; Vpha
,bha
.[18] mannawi basa sangskrita hingkang hungellipun kados makaten wahu wonten haksarannipun piyambak. hing basa jawi hingkang wonten haksarannipun (kawastannan haksara murda) hinggih namung
kha
dados ꦩ.gha
dadosꦭ.
tha
dados ꦪ.pha
dados ꦬ.bha
dados ꦮ.hingkang sampun boten wonten pisan
tjha
,djha
,tha
,dha
,dha
, makaten hugi hungellipun: ꦩ, ꦭ, ꦪ, ꦬ, ꦮ, hing sapunnika boten géséh kaliyanhungellipun ꦄ, ꦐ, ꦆ, ꦊ, ꦑ, hananging saleressipun wonten
géséhhipun. kedah dipun tambahi h kadosta cara madura: ꦑꦋ (=
ånå
) hungellipun bhᾳdhᾳ makaten hugi hing basa malayu sabrang hasring kapanggih rangkeppan h makaten kadosta:ﻞﻠﮭﭬ
punnika saking sangskrita:ꦬꦉ,phala
.dados hungellipun
tjha
,djha
,tha
,dha
,dha
, sapunnika sampun boten wonten sastrannipun mong kaserat kawi (ꦮꦅꦟ) wonten malih:tjha
dados .Djha
[19] dados , tuwindha
dados ꦋ. punnika kéngingnga kahanggé,dados kirangngipun namung
tha
, tuwindha
,mannawi perlu katambahhan malih kados haksara ,
tha
tuwin ,dha
saged dados.Bab haksara
dha
kaliyan ḑa kedah wonten katrangngannipun malih makaten haksara ḑa (hilat) punnika haksarannipun makaten: ꦋ, hananging saleressipunpunnika haksara: ꦅ, denta, hingkang kakaNthénnan
h
(dha
) . hilat wahu haksarannipun radi géséh sakedhik .wondénning saNdhangngan layar patrappipun béda. boten dumunung hing sanginggilling haksara hingkang dipun saNdhangngi, saNdhangngan layar wahu dumunung wonten hing nginggillipun haksara, wingkingngipun haksara hingkang kalayar, kadosta: ꦄꦆꦽ = ꦄꦽꦆ, (
karta
)[20] wondénning sastra swara sangskrita wonten hingkang pañjang hutawi cekak kadosta:
á
kaliyana
, ai kaliyane
.î
kaliyani
. au kaliyano
.oê
kaliyanoe
.basa jawi kinna hugi makaten mannawi wonten ȃ pañjang haksara legenna hutawi
pasangngan kedah dipun saNdhangngi tarung, kadosta ꦃꦻꦏ =
Rᾱma
.ai
taksih wetah:
ai
. haksarannipun , mannawi tembung malayu sabrang (hupaminnipun pandai) hutawi tembung suNdha sapanunggillannipun hungellipunai
taksih lestantunê
pañjang dados ,oê
pañjang dados .au
dados .ꦄ
ka
ꦊpa
ꦂtja
ꦩ
kha
ꦬpha
tjha
ꦐ
ga
ꦑba
ꦌdja
ꦭ
gha
ꦮbha
djha
ꦒ
nga
ꦏma
ꦎnja
[21]
ţ
ha
ꦪtha
ꦃra
ḑ
a
ꦅda
ꦉla
dha
ꦋdha
ꦈwa
ꦨņ
a
ꦁna
sa
ꦫ
sa
ka
hutawia
ꦇsa
ki
â
ꦀha
ki
i
cecak
koe
î
wigyankoe
oe
kre
oê
e
kang
re
ai
kah
rő
au
rka
le
rki
lő
k
[22]
toetjtjha
ꦆꦸꦂꦖ
jadjnja
ꦍꦌ꧆
oettiSwata, jâgrata, prâpya, waran nibodhata.
jarwannipun
tangiya, melékka, dén ketemu, para mulya, dén bisa sumurup
haksara sangskrita punnika tetedhakkan saking tapak hasmannipun tuwan
Heimloopen
Labertan
. guru hageng hing nagari BaTawi.
15 II 39
4.3. Suntingan Teks dan Aparat Kritik Urut-urutipun Pangkating Aksara Jawi
Penyuntingan merupakan proses perbaikan naskah yang sudah ditransliterasikan agar teks dapat terbaca oleh kalangan masyarakat yang lebih luas. Adapun tujuan penyuntingan teks adalah untuk mendapatkan kembali teks
yang mendekati aslinya. Selain itu juga untuk membebaskan teks dari segala macam kesalahan yang terjadi pada waktu penyalinan, sehingga teks itu dapat dipahami dengan sebaik-baiknya dengan penambahan atau pengurangan kata-kata, pembagian teks, penambahan tanda baca dan lain-lain.
Penyuntingan ini menggunakan metode standart sebagaimana yang dikemukakan pada bab dua. Selain metode tersebut, ada beberapa hal yang harus diperhatikan sebelum menyajikan suntingan teks dan aparat kritiknya. Hal ini berhubungan dengan cara kerja penyuntingan, yaitu pedoman penyuntingan. Pedoman penyuntingan terdiri atas tanda-tanda suntingan dan pemakaian ejaan.
Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa Huruf Latin Yang Disempurnakan (Balai
Bahasa Yogyakarta) digunakan sebagai acuan penyuntingan dalam penelitian ini. Adapun kaidah penyuntingan teks UUPAJ adalah sebagai berikut.
1) Huruf kapital dipakai pada awal kalimat termasuk nama tempat/ orang,
2) Huruf vokal é hanya ada pada transliterasi aksara saja, pada deskripsi huruf vokal é berubah menjadi e namun cara membaca masih sama,
3) Huruf murda di awal kata/ menerangkan sesuatu tetap menjadi huruf kapital namun apabila di tengah kata menjadi huruf kecil,
4) Huruf ganda otomatis disesuaikan menurut kaidah yang berlaku dalam kamus,
5) Teks UUPAJ berbentuk prosa, maka penggunaan titik (.) dan koma (,) sesuai kaidah yang ada,
6) Kata-kata yang tidak konsisten, diberi tanda penyuntingan dan dibetulkan menurut kaidah yang berlaku dalam kamus.
Tanda-tanda dalam penyuntingan.
1. Tanda […]
Tanda […] digunakan untuk pergantian halaman.
2. Tanda <…>
Tanda <...> digunakan untuk penulisan kata yang tidak konsisten. 3. Tanda |...|
Tanda |...| digunakan untuk tambahan huruf atau kata dari penulis 4. Tanda {...}
Tanda {...} digunakan untuk menandai perubahan kata atau huruf dari penulis.
5. Tanda /…/
Tanda /…/ digunakan untuk menandai selain huruf atau aksara Jawa.
[1] Punika urut-urutipun pangkating aksara Jawi. Kala ing kina sami kalampahaken dening tiyang agami <Buddha10>, ingkang kasebut wonten
10 Buddha adalah kata tidak konsisten, sebelumnya buddha dalam transliterasi dan disesuaikan
salebeting serat {Pusta|ka|raja } Wedha. Kathahipun 12 warni, kados ingkang kapratelakaken ing ngandhap punika namanipun satunggal-{|sa|tunggal12}.
Ingkang rumiyin Sastradewata. Kacariyos panganggitipun kala ing kina angirib saking warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken awit13 ing14 taun surya sangkala 141 utawi ing taun15 candra16 sangkala 145. Panjenenganipun Nata Sri Pandu17 Maharaja Buddha ing {Med|h|ang18} Kamulan wiwitan. Inggih19 punika20 <Sang21> Hyang Giri Nata ingkang angejawantah dhateng arcapada, kados ing ngandhap punika warninipun.
[2] 1.
ka Ka ga Ga nga, ca ca ja ja nya, tha tha dha dha Na, ta ta da da na.
11 Pustakaraja yang sebelumnya adalah Pustaraja tidak terdapat di dalam kamus 12 satunggal sebelumnya adalah tunggal
13 awit pada naskah asli hanya tertulis ha (dikarenakan berlubang) ditambah aksara dan
sandangan yang tidak jelas namun dilihat dari pola kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hawit dan dalam transliterasi di ubah menjadi awit.
14 ing pada naskah asli tidak tertulis karena berlubang namun dilihat dari pola kata naskah
sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hing dan dalam transliterasi di ubah menjadi ing.
15 taun pada naskah asli hanya tertulis tahu (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola kata
naskah sebelum dan sesudahnya serta dilihat dari naskah turunan maka didapati kata tahun dan dalam transliterasi di ubah menjadi taun.
16 candra pada naskah asli hanya tertulis ndra (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola
kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata condra dan dalam transliterasi seluruh kata condra di ubah menjadi candra sesuai dengan bahasa jawa sekarang.
17 Pandu pada naskah asli hanya tertulis Pa (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola kata
naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata PaNdu dan dalam transliterasi di ubah menjadi Pandu.
18 Medhang sebelumnya adalah Medang, termasuk kata tidak konsisten
19 Inggih pada naskah asli hanya tertulis hinggi (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola
kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hinggih dan dalam transliterasi di ubah menjadi Inggih.
20 punika pada naskah asli hanya tertulis ka (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola kata
naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata punnika dan dalam transliterasi di ubah menjadi punika.
21 sang adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah Sang. Meskipun ejaan sekarang
pa Pa ba ba ma, ya ra la wa, sa Sa Sa ha.
Sandhanganipun.
ku, ki, ké, ko, kar, kah, kang, kan.
Ingkang kaping kalih Sastrapratala. Kacariyos panganggitipun22 kala23 ing kina kabuka saking wawangunan cariking siti. Awiyos24 inggih25 taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng26 kalampahaken27 awit ing taun surya sangkala 24428 utawi29 ing taun candra sangkala 252. Panjenenganipun30 Nata31
22 panganggitipun pada naskah asli hanya tertulis pangang (dikarenakan berlubang) namun
dilihat dari pola kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata panganggittipun dan dalam transliterasi di ubah menjadi panganggitipun.
23 kala pada naskah asli tidak begitu jelas terbaca (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari
pola kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata kala.
24 Awiyos pada naskah asli hanya tertulis hawiyo (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola
kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hawiyos dan dalam transliterasi di ubah menjadi Awiyos.
25 inggih pada naskah asli hanya tertulis inggih (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola
kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hinggih dan dalam transliterasi di ubah menjadi inggih.
26 lajeng pada naskah asli tidak begitu jelas terbaca namun dilihat dari pola kata naskah
sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata lajeng.
27 kalampahaken pada naskah asli hanya tertulis mpahhaken (dikarenakan berlubang) namun
dilihat dari pola kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata kalampahhaken dan dalam transliterasi di ubah menjadi kalampahaken.
28 244 pada naskah asli hanya tertulis 2 (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari naskah
turunan maka didapati angka 244.
29 utawi pada naskah asli hanya tertulis tawi (dikarenakan berlubang) namun dilihat dari pola
kata naskah sesudahnya dan dilihat dari naskah turunan maka didapati kata hutawi dan dalam transliterasi di ubah menjadi utawi.
30 Panjenenganipun meski di akhir kata berlubang namun masih terbaca/bisa ditebak, pada
naskah asli tertulis PañjeNnengngannipu dan dalam transliterasi di ubah menjadi Panjenenganipun.
31 Nata meski di akhir kata berlubang masih terbaca selain itu dilihat dari naskah turunan didapati
Sri Maharaja Buddha Kresna ing Medhang Kamulan malih. Iinggih punika pangejawantahipun Sang Hyang Wisnu, kados ing ngandhap punika warninipun.
[3] 2.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Sandhanganipun.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
Ingkang kaping tiga Sastracarana. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan coraking sela. Awiyos inggih taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 318 utawi ing taun candra <sangkala32> 327. Panjenenganipun Nata Sri Maharaja Kano ing Medhang Kamulan malih. Inggih punika panitisipun Sang Hyang Wisnu, kados ing ngandhap punika warninipun.
3.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba ta nga.
[4] Sandhanganipun.
32 sangkala adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah sangngkala dalam transliterasi dan
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah, kang, kra, kyan.
Ingkang kaping sakawan Sastrakalpa. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan serating kajeng. Awiyos inggih taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 497 utawi ing taun candra sangkala 512. Panjenenganipun Nata Sri Maharaja Wisaka ing Medhang Kamulan malih. Inggih punika brahmana saking tanah Hindustan, kados ing ngandhap punika warninipun.
4.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
ki, ku, ké, ko, ki, kar, kang, kah, kra, kyan.
[5] Ingkang kaping gangsal Sastrapatra. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan rayanging gogodhongan. Kacariyos inggih taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 512 utawi ing taun candra sangkala 527. Panjenenganipun Nata Prabu Basupati ing Wiratha. Inggih punika wayahipun {Sa|ng|}33 Hyang Wisnu, ananging Sastrapatra wau ingkang anglampahaken amung sabawahipun nagari Wiratha kemawon. Manawi bawah ing Medhang Kamulan utawi bawah ing
Gilingwesi kala samanten taksih sami, taksih anglampahaken Sastrakalpa sadaya, kados ing ngandhap punika warninipun.
5.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah, kra, kyan, kang.
[6] Ingkang kaping nem Sastrapala. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan citraning woh langsep. Awiyos inggih taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken ing taun <surya34> sangkala 624 utawi ing taun candra sangkala 643. Panjenenganipun Nata Prabu Dwipakeswara ing Ngastina. Inggih punika resi Parasara, ananging Sastrapala wau ingkang nglampahaken amung sabawahipun nagari <Ngastina35> kemawon. Manawi bawah ing Wiratha kala samanten taksih anglampahaken Sastrapatra sadaya, kados ing ngandhap punika warninipun.
6.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma
ga ba tha nga.
34 surya adalah kata tidak konsisten, dalam transliterasi kata yang sama adalah suryya
35 Ngastina adalah kata tidak konsisten, dalam transliterasi ngastinna. Karena hanya ada dua kata
Sandhanganipun.
[7]
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
Ingkang kaping pitu Sastragurita. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan pamoring tosan. Awiyos inggih taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken ing satanah Jawi sadaya awit ing taun surya sangkala 848 utawi ing taun candra <sangkala36> 874. Panjenenganipun Nata Prabu Jayabaya ing mamenang Kadhiri. Inggih punika putranipun Prabu Gendrayana, kados ing ngandhap punika warninipun.
7.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan kre.
[8] Ingkang kaping wolu Sastraprawata. Kacariyos panganggitipun kala ing kina kabuka saking wawangunan lorahing ardi. Awiyos mawi tutularan sastraning serat saking ditya raja Prawata saha taksih angirib warnining aksara Dewanagari, lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 915 utawi ing taun candra sangkala 942. Panjenenganipun Nata Prabu Aji Pamasa ing Pengging. Inggih punika Prabu
36 sangkala adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah sangngkala dalam transliterasi dan
Kusumawicitra putranipun Prabu Jaya Misena ing Kadhiri, kados ing ngandhap punika warninipun.
8.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
<Sandhanganipun37>.
ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
[9] Ingkang kaping sanga Sastrawyanjana38. Kacariyos <panganggitipun39> kala ing kina kabuka saking wawangunan rajahing titiyang kapirit akaliyan gambar ulahing wadya Nata kang ngapejah sampyuh tutukaran sami rowang. Lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 1000 utawi ing taun candra sangkala 1030. Panjenenganipun Nata Prabu Widhayaka ing Medhang Kamulan wekasan. Inggih punika tedhakipun Sri Maharaja Wisaka ing kina, kasebut nama Ajisaka kaping kalih, kados ing ngandhap punika warninipun.
9.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa da ja ya nya, ma ga ba tha nga.
37 Sandhanganipun adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah saNdhangannipun dalam
transliterasi dan disesuaikan dengan kata yang sama (saNdhangngannipun)
38 Sastrawyanjana adalah ejaan bahasa Jawa sekarang, yang ada di naskah adalah Sastrawyajana 39 panganggitipun adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah panganggitipun dalam
ki ku ke kar kah kra kyan ké, ko.
[10] Ingkang kaping sadasa Sastrawyanjana wawangunan ing Janggala. Kacariyos panganggitipun Sang Resi Gathayu, lajeng kalampahaken ing taun surya sangkala 1078 utawi ing taun candra sangkala 1111. Kados ing ngandhap punika warninipun.
10.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga.
ki ku ké ko ke kar kang kah kra kyan.
Ingkang kaping sawelas Sastrawyanjana wawangunan ing Pajajaran. Kacariyos panganggitipun kaping kalih rambahan, ingkang sarambahan wiwitan sastra wawangunan kala panjenenganipun Nata Prabu Banjaransari ing Galuh. Taksih angirib warnining aksara wangunan ing Janggala, kalampahaken a[11]wit ing taun surya sangkala 1155 utawi ing taun candra sangkala 1191 kados ing ngandhap punika warninipun.
11.a.
a i é o u re le , ku, ki, ké, koh, kar, kang, kya
kre, kwa, kan, ke.
Ingkang sarambahan <wekasan40> sastra wawangunan kala panjenenganipun Nata Prabu Mundhingsari ing Pajajaran mendhet tutularan saking sastraning serat Wedha titilaranipun bagawan Walapuspa ing Medhang Kamulan. Lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 1194 utawi ing taun candra sangkala 1231, kados ing ngandhap punika warninipun.
[12] 11.b.
ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba
tha nga.
Sandhanganipun.
a i é u o re le, ku, ké, ko, ki, ke, kar
kah, kang, kra, kre, kwa, kyan
40 wekasan adalah kata tidak konsisten, sebelumnya adalah wekasan dalam transliterasi dan
Ingkang kaping kalih welas Sastrawyanjana wangunan Majapahit. Kacariyos panganggitipun angirib warnining aksara wangun Pajajaran ingkang wekasan, lajeng kalampahaken awit ing taun surya sangkala 1264 utawi ing taun candra sangkala 1303. Panjenenganipun Nata Prabu Wijaya ingkang kapisan, kados ing ngandhap punika warninipun.
[13] 12.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ku ki ké ko ke kar kang kah kra kyan.
Aksara Jawi wangun Majapahit dumugi Pajang Matawis.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ku, ki, ke, ké, ko, kang, kar, kah, kra, kre, kyan.
Aksara Jawi wangun Mangkurattan Kartasura.
Ku ki ke ké ko kar kang kah kra kre kyan.
[14] Aksara Jawi wangun Pakubuwanan kaping 3, ing Surakarta.
, salajengipun ingkang kalampah sapunika.
/2 VI 33/
[15] (halaman kosong)
[16] Katranganipun aksara Sangskrita, utawi aksara Jawi kina.
Aksara-aksara wau, kénging kapérang kados ing ngandhap punika.
I Aksara gorokan
ꦄ ꦐ ꦓ
II Aksara cethak
ꦂ ꦌ ꦎ
III Aksara ilat
IV Aksara denta
ꦆ ꦅ ꦁ
V Aksara lambe
ꦊ ꦑ ꦏ
Sanesipun aksara ingkang kawrat ing nginggil wau taksih wonten aksara ingkang kenging kaperang, inggih punika aksara: ꦉ, ꦃ, ꦈ, ꦍ, tuwin: ꦫ ,
,ꦇ, punapa malih ꦀ.
Inggih punika aksara ꦉ, ꦃ, , kaperang aksara ilat, ꦍ lan ꦫ kaperang
aksara cethak, ꦈ aksara lambe, ꦇ aksara denta, ꦀ aksara gorokan.
Mila makaten wewenangipun aksara ꦫ , manawi pejah ing ngandhap
sapanunggilanipun. Wewenangipun aksara manawi pejah kapasangan ꦒ
|utawi| ꦋ (saleresipun dha) utawi kakanthenan ꦃ, kadosta: ꦺꦀꦦꦶ
,ꦏꦟꦃ,ꦃꦍ.
Aksara wau ngantos sapriki taksih kangge sadaya, namung aksara ꦨ, ꦫ
, , sampun meh ical, limrahipun kagentosan ꦁ tuwin ꦇ.
Manawi ing basa Sangskrita, aksaraꦨ, ꦫ , , ngantos sapriki taksih
kangge sadaya.
Kajawi aksara-aksara ingkang sampun kawrat ing nginggil wonten malih ing basa Sangskrita ingkang ungelipun kados kakanthenan utawi karangkes ꦀ, ingkang
makaten punika aksara ingkang kaperang gangsal bab ing nginggil punika, kadosta:
/I/ /
kha
/, /gha
/; /II/ /tjha
/, /djha
/; /III/ /tha
/, /dha
/; /IV/ /tha
/, /dha
/; /V/ /pha
/, /bha
/.[18] Manawi basa Sangskrita ingkang ungelipun kados makaten wau wonten aksaranipun piyambak. Ing basa Jawi ingkang wonten aksaranipun (kawastanan aksara murda) inggih namung /
kha
/ dados ꦩ, /gha
/ dados ꦭ, /tha
/ dadosꦪ, /
pha
/ dados ꦬ, /bha
/ dados ꦮ.Ingkang sampun boten wonten pisan /
tjha
/, /djha
/, /tha
/, /dha
/, /dha
/, makaten ugi ungelipun: ꦩ, ꦭ, ꦪ, ꦬ, ꦮ, ing sapunika boten gesehkaliyan ungelipun ꦄ, ꦐ, ꦆ, ꦊ, ꦑ, ananging saleresipun wonten
gesehipun. Kedah dipun tambahi /
h
/ kadosta cara Madura: ꦑꦋ(=/ånå
/) ungelipun /bhᾳdhᾳ/. Makaten ugi ing basa Malayu sabrang asring kapanggihrangkepan /
h
/ makaten kadosta: /ﻞﻠﮭﭬ
/ punika saking Sangskrita ꦬꦉ,/
phala
/.Dados ungelipun /
tjha
/, /djha
/, /tha
/, /dha
/, /dha
/, sapunika sampun boten wonten sastranipun, m{u}ng kaserat kawi (ꦮꦅꦟ) wonten malih /tjha
/ dadosdados , /
djha
/[19] dados , tuwin /dha
/ dados ꦋ. Punika kéngingakahangge dados kirangipun namung /
tha
/, tuwin /dha
/.Manawi perlu katambahan malih kados aksara =/
tha
/ tuwin =/dha
/ saged dados.Bab aksara /
dha
/ kaliyan /ḑa/ kedah wonten katranganipun malih. Makaten, aksara /ḑa/ (ilat) punika aksaranipun makaten ꦋ, ananging saleresipun punikaaksara ꦅ denta, ingkang kakanthenan /
h
/ (/dha
/) / / ilat wau aksaranipun radi geseh sakedhik .Wondening sandhangan layar patrapipun beda, boten dumunung ing sanginggiling aksara ingkang dipun sandhangi. Sandhangan layar wau dumunung wonten ing nginggilipun aksara wingkingipun, aksara ingkang kalayar, kadosta: ꦄꦆꦽ=ꦄꦽꦆ, (/
karta
/).[20] Wondening sastra swara Sangskrita wonten ingkang panjang utawi cekak, kadosta: /
á
/ kaliyan /a
/, /ai
/ kaliyan /e
/, /î
/ kaliyan /i
/, /au
/ kaliyan /o
/, /oê
/ kaliyan /oe
/.Basa Jawi kina ugi makaten manawi wonten /ȃ/ panjang aksara legena utawi
pasangan kedah dipun sandhangi tarung, kadostaꦃꦻꦏ=/
R
ᾱ
ma
/. /ai
/ punikabasa Jawi jaman sapunika sampun dados /
e
/. Manawi tembang kawi taksih wetah /ai
/ aksaranipun . Manawi tembung Malayu sabrang (upaminipun /pandai
/)utawi tembung Sundha sapanunggilanipun, ungelipun /
ai
/ taksih lestantun /ê
/ panjang dados , /oê
/ panjang dados , /au
/ dados ..
ꦄ
ka
ꦊpa
ꦂtja
ꦩ
kha
ꦬpha
tjha
ꦐ
ga
ꦑba
ꦌdja
ꦭ
gha
ꦮbha
djha
ꦒ
nga
ꦏma
ꦎnja
[21]
ţ
ha
ꦪtha
ꦃra
ḑ
a
ꦅda
ꦉla
dha
ꦋdha
ꦈwa
ꦨņ
a
ꦁna
sa
ꦫ
sa
ka
utawia
ꦇsa
ki
â
ꦀha
ki
i
cecak
koe
î
wigyankoe
oe
kre
oê
e
kang
re
ai
kah
rő
au
rka
le
rki
lő
k
[22]
toetjtjha
ꦆꦸꦂꦖjadjnja
ꦍꦌ꧆Oetiswata, jâgrata, prâpya, waran nibodhata.
Jarwanipun.
Tangiya, meleka, den ketemu, para mulya, den bisa sumurup.
Aksara Sangskrita punika tetedhakan saking tapak asmanipun tuwan
/
Heimloopen
/ /Labertan
/, guru ageng ing nagari Batawi.15 II 39
4.4. Terjemahan
Terjemahan yang digunakan Urut-urutipun Pangkating Aksara Jawi adalah terjemahan bebas, karena naskah tersebut berbentuk prosa. Hal ini dilakukan karena terjemahan bebas dalam penelitian ini akan menghasilkan terjemahan yang mudah dipahami oleh pembaca atau peneliti lain untuk melanjutkan penelitian yang lebih lanjut. Adapun beberapa kata yang sulit dicari padanannya dalam bahasa Indonesia sehingga tetap ditulis apa adanya dengan ditulis menggunakan huruf tebal dan miring dengan dilengkapi keterangan pada glosarium.
Berdasarkan pedoman terjemahan di atas telah di dapat hasil terjemahan teks
UUPAJ sebagai berikut.
Ini adalah urutan sejarah aksara Jawa. Waktu dulu kala, sudah digunakan oleh orang-orang yang beragama Budha, yang sudah disebutkan di dalam serat Pustakaraja Wedha. Jumlahnya 12 jenis, seperti yang akan diterangkan di bawah ini satu persatu.
Yang pertama adalah Sastradewata, diceritakan pembuatannya pada waktu itu meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 141 (tahun Matahari) atau di tahun 145 (tahun Bulan), pada waktu raja Sri Pandu Maharaja Budha di Medhang Kamulan yang pertama, yaitu Sang Hyang Giri raja yang mengejawantahkan41 ke dunia. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ka ka ga ga nga, ca ca ja ja nya, tha tha dha dha na, ta ta da da na.
Pa pa ba ba ma, ya ra la wa, sa sa sa ha.
Sandangannya.
Ku, ki, ké, ko, kar, kah, kang, kan.
41 mengejawantahkan berasal dari kata éjawantah yang bermakna wujud namun dalam kalimat
Yang kedua adalah Sastrapratala, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk tulisan tanah, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 244 (tahun Matahari) atau di tahun 252 (tahun Bulan), pada waktu raja Sri Maharaja Budha Kresna di Medhang Kamulan lagi, yaitu perwujudannya dewa Wisnu. Bentuk hurufnya seperti dibawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Sandangannya.
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
Yang ketiga adalah Sastracarana, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk berupa gunung, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 318 (tahun Matahari) atau di tahun 327 (tahun Bulan), pada waktu raja Sri Maharaja Kano di Medhang Kamulan lagi, yaitu titisan dari Sang Hyang Wisnu. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Sandangannya
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah, kang, kra, kyan.
Yang keempat adalah Sastrakalpa, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk serat kayu, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 497 (tahun Matahari) atau di tahun 512 (tahun Bulan), pada waktu raja Sri Maharaja Wisaka di Medhang Kamulan lagi, yaitu Brahmana dari negara India. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ki, ku, ké, ko, ki, kar, kang, kah, kra, kyan.
Yang kelima adalah Sastrapatra, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk ulat dedaunan, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 512 (tahun Matahari) atau di tahun 527 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Basupati di Wiratha, yaitu cucunya dewa Wisnu. Tetapi Sastrapatra tadi yang menerapkan hanya di wilayah kekuasaan negara Wiratha saja. Jika di wilayah kekuasaan Medhang Kamulan
atau di wilayah kekuasaan Gilingwesi waktu itu masih sama, masih menerapkan Sastrakalpa semua. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kah, kra, kyan, kang.
Yang keenam adalah Sastrapala, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk gambar buah langsep, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 624 (tahun Matahari) atau di tahun 643 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Dwipakeswara di Ngastina, yaitu Resi Parasara. Tetapi Sastrapala tadi yang menerapkan hanya di wilayah kekuasaan negara Ngastina saja. Jika di wilayah kekuasaan Wiratha pada waktu itu masih menerapkan Sastrapatra semua. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma
ga ba tha nga.
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
Yang ketujuh adalah Sastragurita, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk gambar besi, tersebutlah juga masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan di seluruh pulau Jawa mulai di tahun 848 tahun Matahari) atau di tahun 874 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Jayabaya di Mamenang Kadhiri, yaitu putra dari Prabu Gendrayana. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan kre. Yang kedelapan adalah Sastraprawata, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk lereng gunung, tersebutlah dengan meniru tulisannya dari raksasa raja Prawata keduanya masih meniru dari aksara Dewanagari, kemudian diterapkan mulai di tahun 915 (tahun Matahari) atau di tahun 942 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Aji Pamasa di Pengging, yaitu Prabu Kusumawicitra putra dari Prabu Jaya Misena di Kadhiri. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Sandangannya
Ki, ku, ké, ko, ke, kar, kang, kah, kra, kyan.
Yang kesembilan adalah Sastrawyanjana, diceritakan pembuatannya pada waktu itu terinspirasi dari bentuk keinginan hati seseorang mengutip dari tiruan terjadinya tentara raja yang mati semua karena perkelahian antarsesama prajurit, kemudian diterapkan mulai di tahun 1000 (tahun Matahari) atau di tahun 1030 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Widhayaka di Medhang Kamulan akhir, yaitu keturunan Sri Maharaja Wisaka disebut juga dengan nama Ajisaka yang kedua. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ki ku ke kar kah kra kyan ké, ko.
Yang kesepuluh adalah Sastrawyanjana bentuk di Jenggala, diceritakan pembuatannya oleh Sang Resi Gathayu, kemudian diterapkan mulai di tahun 1078
(tahun Matahari) atau di tahun 1111 (tahun Bulan). Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ki ku ké ko ke kar kang kah kra kyan.
Yang kesebelas adalah Sastrawyanjana bentuk di Pajajaran, diceritakan pembuatannya dua kali, yang pertama dimulai dari bentuk tulisan pada waktu raja Prabu Banjaransari di Galuh, masih sama dengan bentuk di Janggala, diterapkan mulai di tahun 1155 (tahun Matahari) atau di tahun 1191 (tahun Bulan). Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
A i é o u re le, ku, ki, ké, koh, kar, kang, kya,
Kre, kwa, kan, ke.
Yang terakhir dimulai dari bentuk tulisan pada waktu raja Prabu Mundhingsari di Pajajaran mengambil ilmu dari tulisan Wedha ilmunya Begawan Walapuspa di Medhang Kamulan, kemudian diterapkan mulai di tahun 1194
(tahun Matahari) atau di tahun 1231 (tahun Bulan). Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba
Tha nga.
Sandangannya
A i é u o re le, ku ké, ko, ki, ke, kar
kah, kang, kra, kre, kwa, kyan
Yang kedua belas adalah Sastrawyanjana bentuk Majapahit, diceritakan pembuatannya meniru bentuk aksara Pajajaran yang terakhir, kemudian diterapkan mulai di tahun 1264 (tahun Matahari) atau di tahun 1303 (tahun Bulan), pada waktu raja Prabu Wijaya yang pertama. Bentuk hurufnya seperti di bawah ini.
Ku ki ké ko ke kar kang kah kra kyan.
Aksara Jawa bentuk Majapahit sampai Pajang Mataram.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ku, ki, ke, ké, ko, kang, kar, kah, kra, kre, kyan.
Aksara Jawa bentuk Amangkurat Kartasura.
Ha na ca ra ka, da ta sa wa la, pa dha ja ya nya, ma ga ba tha nga.
Ku ki ke ké ko kar kang kah kra kre kyan.
Aksara Jawa bentuk Pakubuwana ke-3 di Surakarta.
, kemudian yang dipakai saat ini.
Keterangan dari aksara Sansekerta atau aksara Jawa Kuna.
Aksara-aksara tadi bisa dibagi seperti di bawah ini.
I Aksara tenggorokan
ꦄ ꦐ ꦓ
II Aksara cethak42
ꦂ ꦌ ꦎ
III Aksara lidah
ꦒ ꦋ ꦨ
IV Aksara denta43
ꦆ ꦅ ꦁ
V Aksara bibir
ꦊ ꦑ ꦏ
Selain aksara yang tertulis di atas, masih ada aksara yang bisa dikelompokkan, yaitu aksara: ꦉ, ꦃ, ꦈ, ꦍ, serta ꦫ , ,ꦇ, jugaꦀ,
42 cethak, dalam kalimat aksara cethak yaitu aksara langit-langit (mulut), aksara yang dikeluarkan
menggunakan langit-langit.
43 denta, dalam kalimat aksara denta merupakan aksara yang di ucapkan dengan menggunakan
yaitu aksara: ꦉ, ꦃ, , dikelompokkan aksara lidah, ꦍ dan ꦫ
termasuk aksara cethak, ꦈ aksara bibir, ꦇ aksara denta, ꦀ aksara
tenggorokan.
Memang demikianlah kaidah dari aksara ꦫ jika mati (menjadi konsonan)
di bawahnya dipasangi dengan aksara ꦂ atau ꦌ misalnya,
ꦁꦶꦫꦖꦍ,ꦏꦫꦠꦶꦅꦿ dan sebagainya.
Kaidah dari aksara , jika mati/ dipasangi ꦒ, ꦋ. (sebenarnya ) atau
disambungꦃ seperti ꦺꦀꦦꦶ , ꦏꦟꦃ, ꦃꦍ.
Aksara tadi sampai sekarang masih digunakan semua hanya aksara ꦨ,ꦫ, , sudah hampir hilang, biasanya digantikan ꦁ, serta ꦇ.
Jika dalam bahasa Sansekerta, aksara ꦨ,ꦫ, , sampai sekarang
masih digunakan semua.
Kecuali aksara-aksara yang sudah dijelaskan di atas ada lagi dalam bahasa Sansekerta yang lafalnya seperti disertai atau dirangkap ꦀ, aksara ini
merupakan aksara yang dikelompokkan menjadi 5 bab seperti yang sudah dijelaskan di atas, seperti: I
kha
,gha
; IItjha
,djha
; IIItha
,dha
; IVtha
,dha
; Vpha
,bha
. Jika bahasa Sansekerta yang lafalnya seperti itu tadi ada aksaranya sendiri. Dalam bahasa Jawa yang ada aksaranya (disebut aksara Murda) hanyakha
menjadi ꦩ,gha
menjadi ꦭ,tha
menjadi ꦪ,pha
menjadiꦬ, dan
bha
menjadi ꦮ.Yang sudah tidak ada sama sekali
tjha
,djha
,tha
,dha
,dha
begitu juga lafal ꦩ, ꦭ, ꦪ, ꦬ, ꦮ saat ini tidak berbeda dengan lafal ꦄ, ꦐ,ꦆ,ꦊ, ꦑ, tetapi sebenarnya ada perbedaannya, seharusnya ditambah bunyi
h
seperti cara Madura: ꦑꦋ (=
ånå
) bunyinya bhᾳdhᾳ. Begitu juga dalambahasa Melayu seberang sering ditemui rangkap
h
seperti itu, sepertiﻞﻠﮭﭬ
ini dari bahasa Sansekerta ꦬꦉ,phala
.Jadi lafal
tjha
,djha
,tha
,dha
,dha
saat ini sudah tidak ada hurufnya, hanya ditulis kawi (ꦮꦅꦟ) ada jugatjha
menjadi ,djha
menjadi sertadha
menjadi ꦋ ini masih dipakai, jadi yang hilang hanyatha
sertadha
.Jika perlu ditambahkan lagi seperti aksara ,
tha
serta ,dha
juga bisa.Hal aksara
dha
dengan ḑa harus ada penjelasannya juga. Demikian aksara ḑa (lidah) ini aksaranya demikian ꦋ tetapi sebenarnya seperti huruf ꦅ denta yangdisertai
h
(dha
) , lidah tadi aksaranya agak berubah sedikit .Adapun sandangan layar tadi sudah dimengerti letaknya ada di atas aksara, di belakang aksara yang diberi layar seperti ꦄꦆꦽ=ꦄꦽꦆ (
karta
).Adapun huruf swara Sansekerta ada yang panjang atau pendek, seperti
á
dengana
,ai
dengane
,î
dengani
,au
dengano
,oê
denganoe
.Bahasa Jawa kuna juga begitu, jika ada ȃ panjang aksara legena44 atau pasangan harus diberi sandangan tarung seperti ꦃꦻꦏ,
R
ᾱ
ma
,ai
ini bahasaJawa jaman sekarang sudah menjadi
e
. Jika dulu tembang kawi masih utuhai
aksaranya . Jika kata bahasa Melayu seberang (misalnyapandai
) atau bahasa44 legena, dalam kalimat aksara legena, menurut Kamus Lengkap Bahasa Jawa: Jawa-Indonesia
Sunda dan sebagainya, bunyi
ai
masih lestari,ê
panjang menjadi ,oê
panjang menjadi ,au
menjadi .
ꦄ
ka
ꦊpa
ꦂtja
ꦩ
kha
ꦬpha
tjha
ꦐ
ga
ꦑba
ꦌdja
ꦭ
gha
ꦮbha
djha
ꦒ
nga
ꦏma
ꦎnja
ţ
ha
ꦪtha
ꦃra
ḑ
a
ꦅda
ꦉla
dha
ꦋdha
ꦈwa
ꦨņ
a
ꦁna
sa
ꦫ
sa
ka
ataua
ꦇsa
ki
â
ꦀha
ki
i
cecak
koe
î
wigyankoe
oe
kre
oê
e
kang
re
ai
kah
rő
au
rka
le
rki
lő
k
toetjtjha
ꦆꦸꦂꦖ
jadjnja
ꦍꦌ꧆
Oetiswata, jâgrata, prâpya, waran nibodhata.
Terjemahannya:
Bangunlah, buka matalah, akan ketemu, para leluhur, akan bisa menurun.
Aksara Sansekerta ini ditulis kembali dari tanda tangan tuan Heimloopan Labertan, guru besar di kota Betawi.