AJÉN BUDAYA DINA KASENIAN RÉOG DONGKOL DI DESA KARYAMUKTI KACAMATAN PATARUMAN KOTA BANJAR PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMP KELAS IX.

(1)

ii

Novi Rosdiani, 2013

Ajen Budaya Dina Kesenian Reog Dongkol Di Desa Karyamukti Kecamatan Pataruman Kota Banjar Pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel Di SMP Kelas IX

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu AJÉN BUDAYA DINA KASENIAN RÉOG DONGKOL

DI DESA KARYAMUKTI KACAMATAN PATARUMAN KOTA BANJAR PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMP KELAS IX 1)

Novi Rosdiani 2) ABSTRAK

Skripsi ini berjudul “Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol di Desa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMP kelas IX ”. Penelitian ini dilakukan untuk mendeskripsikan sejarah adanya kesenian Réog Dongkol serta nilai budaya yang ada dalam kesenian Réog Dongkol, karena ada sebagian masyarakat Kota Banjar yang tidak tahu akan adanya kesenian Réog Dongkol sebagai kesenian daerahnya. Untuk itu, hasil penelitian ini diharapkan bisa dijadikan salah satu bahan pembelajaran khususnya pada keterampilan membaca artikel di SMP kelas IX. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode deskripsi. Sumber data yang diambil ialah dari pencipta kesenian reog dongkol beserta pemain yang masih aktif. Adapun teknik yang digunakan dalam mengumpulkan data adalah dari hasil observasi langsung dan wawancara kepada pihak yang terkait, dalam hal ini wawancara dilakukan kepada pencipta dan pemain kesenian reog dongkol, serta beberapa warga sekitar. Réog Dongkol merupakan singkatan dari dua waditra pokok yang digunakan dalam kesenian ini yaitu “lodong” dan “kohkol”. Analisis nilai budaya dalam kesenian reog dongkol dilihat dari simbol-simbol yang ada, yang meliputi cara berpakaian, penampilan kesenian reog dongkol, alat kesenian yang digunakan, dan jumlah pemain dalam setiap pagelaran. Berdasarkan hasil analisis dapat disimpulkan bahwa dalam kesenian reog dongkol terdapat nilai budaya yang meliputi nilai kesederhanaan, toleransi dan saling menghargai, tanggungjawab, serta mempunyai rasa saling memiliki yang diwujudkan dalam simbol lagu yang selalu dibawakan dalam setiap pagelaran (nilai estetik, teoritis, religius, ekonomi, sosial, dan politik). Dari hasil analisis, pengetahuan mengenai kesenian daerah perlu dimasukan ke dalam pembelajaran di sekolah. Untuk itu, hasil analisis kesenian ini dibuat jadi artikel kesenian yang dapat digunakan sebagai bahan pembelajaran membaca di SMP kelas IX.

Kata kunci: nilai budaya, kesenian Réog Dongkol, bahan pembelajaran

1)

Skripsi dibawah bimbingan Drs. H. O. Solehudin, M.Pd. dan Drs. Ruswendi Permana, M.Hum.

2)

(2)

iii

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

CULTURAL VALUE OF REOG DONGKOL FOR READING MATERIAL AT NINETH GRADE OF JUNIOR HIGH SCHOOL IN DESA

KARYAMUKTI KECAMATAN PATARUMAN BANJAR REGENCY1) Novi Rosdiani2)

ABSTRACT

This paper entitled "Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol di Desa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMP kelas IX”. This research conducted to know the history of Reog Dongkol and the cultural values of it, because of a part citizen of Banjar doesn’t know that Réog Dongkol as they tradisional art from they land. It will be used for teaching reading material for nineth grade of SMP students. The method of this paper is descriptive method. The writer takes a source data from a creator and members of Reog Dongkol. The writer used observation and interview for data collection technique. The writer give interviews to all of members of Reog Dongkol and some local people. Reog Dongkol is an abbreviation of two its main music instruments, there are "Lodong" and "Kohkol". The analysis of cultural values of Reog Dongkol seen by its symbols, such as clothes, performance, musical instruments, and number of members. Based on the result of the analysis, it can be concluded that there are cultural values in Reog Dongkol, such as a plain, respectable, tolerance, responsibility, and there is a relationship between symbols of songs in each performance (aestathic values, theoritical, religious, economical, social, and polical). Based on the result of this analysis, we have to use the local art in teaching learning teaching process. Therefore, this local art will be used as an art article in nineth grade of SMP students as learning matirial of reading learning process.

Keyword: cultural value, Réog Dongkol art, reading material

(3)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu AJÉN BUDAYA DINA KASENIAN RÉOG DONGKOL

DI DESA KARYAMUKTI KACAMATAN PATARUMAN KOTA BANJAR PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMP KELAS IX

SKRIPSI

Diajengkeun pikeun Nyumponan Salah Sahiji Sarat Ngahontal Gelar Sarjana Pendidikan

ku Novi Rosdiani NIM 0902583

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

(4)

Halaman Hak Cipta

Ajén Budaya dina Kasenian Réog

Dongkol di Desa Karyamukti

Kacamatan Pataruman Kota Banjar

pikeun Bahan Pangajaran Maca

Artikel di SMP Kelas IX

Oleh Novi Rosdiani

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada

Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Juli 2013

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(5)

(6)

vii

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu DAPTAR EUSI

PERNYATAAN……… i

ABSTRAK……… ii

PANGJAJAP……… iii

CATUR PANUHUN……… iv

DAPTAR EUSI……… vii

DAPTAR TABEL……… xi

DAPTAR GAMBAR……… xii

DAPTAR LAMPIRAN………. xiii

DAPTAR SINGGETAN……….. xiv

BAB I BUBUKA………. 1

1.1 Kasang Tukang………. 1

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah……….. 4

1.2.1 Watesan Masalah………... 4

1.2.2 Rumusan Masalah………. 5

1.3 Tujuan Panalungtikan……….. 5

1.3.1 Tujuan Umum……… 5

1.3.2 Tujuan Husus………. 5

1.4 Mangpaat Panalungtikan……….. 6

1.4.1 Mangpaat Tioritis……….... 6

1.4.2 Mangpaat Praktis………. 6

(7)

viii

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB II FILSAFAT, KABUDAYAAN, SENI RÉOG,

JEUNG PANGAJARANANA……… 8

2.1 Filsafat……… 8

2.1.1 Wangenan Filsafat………... 8

2.1.2 Objek Filsafat………. 9

2.1.3 Cabang-cabang Filsafat………. 9

2.2 Kabudayaan……… 10

2.2.1 Wangenan Kabudayaan………. 10

2.2.2 Wujud Kabudayaan……… 12

2.2.3 Unsur-unsur Kabudayaan……….. 13

2.3 Kasenian……… 15

2.3.1 Wangenan Kasenian……….. 15

2.3.2 Wujud Kasenian………. 17

2.3.3 Fungsi Kasenian………. 18

2.4 Kasenian Réog……….. 19

2.5 Kasenian Réog Dongkol……… 20

2.6 Ajén Budaya……….. 21

2.6.1 Ajén………... 21

2.6.2 ajén Budaya……… 23

2.7 Bahan Pangajaran……….. 26

(8)

ix

2.9 Keterbacaan……… 31

2.10 Standar Kompetensi dan Kompetensi Dasar……… 32

BAB III MTODE PANALUNGTIKAN………. 34

3.1 Lokasi jeung Sumber Data……… 34

3.2 Metode Panalungtikan……….. 34

3.3 Desain Panalungtikan……… 35

3.4 Téhnik Panalungtikan……….. 36

3.5 Instrumén Panalungtikan………. 37

3.6 Wangenan Operasional………. 39

3.7 Tahap-tahap Panalungtikan……….. 40

BAB IV AJÉN BUDAYA DINA KASENIAN RÉOG DONGKOL DI DESA HEGARSARI KACAMATAN PATARUMAN KOTA BANJAR………. 41

4.1 Gambaran Umum Lokasi Panalungtikan……… 41

4.1.1 Kaayaan Daerah……… 41

4.1.2 Kaayaan Masarakat……….. 41

4.2 Kasenian Réog Dongkol………. 45

4.2.1 Sajarah Kasenian Réog Dongkol………. 45

(9)

x

4.2.3 Waditra Kasenian Réog Dongkol………. 50

4.2.4 Papakéan dina Kasenian Réog Dongkol……….. 54

4.3 Déskripsi Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol……….. 56

4.3.1 Ajén dina Papakéan Kasenian Réog Dongkol………. 58

4.3.2 Ajén dina Waditra Kasenian Réog Dongkol………... 60

4.3.3 Ajén dina Jumlah Pamaén Kasenian Réog Dongkol……….. 62

4.3.4 Ajén dina Pintonan Kasenian Réog Dongkol………. 63

4.4 Silabus, RPP, jeung Bahan Pangajaran………. 67

4.4.1 Silabus……….. 67

4.4.2 RPP……… 69

4.4.3 Bahan Pangajaran……… 76

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN………. 80

5.1 Kacindekan……….. 80

5.2 Saran……… 83

DAPTAR PUSTAKA……… 85

LAMPIRAN-LAMPIRAN……… 87

(10)

1

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB I

BUBUKA 1.1Kasang Tukang Panalungtikan

Saban sélér bangsa miboga kabudayaan séwang-séwangan, kaasup bangsa Indonésia. Bangsa Indonésia anu kawengku ku sababaraha wilayah kaasup wilayah Jawa Barat miboga cicirén husus dina unggal kabudayaan anu dipimilikna. Salah sahijina nya éta kabudayaan dina wangun kasenian.

Hiji jalma teu bisa hirup nyorangan, sakur jalma anu hirup mikabutuh ayana nu lian sakumaha kodratna salaku mahluk sosial. Tina mahluk sosial satuluyna ngajanggélék jadi hiji masarakat. Masarakat nya éta jalma anu hirup babarengan anu ngahasilkeun kabudayaan. Ku kituna, taya masarakat anu henteu miboga kabudayaan jeung sabalikna taya kabudayaan tanpa masarakat salaku wadah jeung pangrojongna. Kabudayaan muncul ku sabab aya jalma anu nyiptakeunana sarta dirageman ku jalma lianna tur dijadikeun hiji kabiasaan.

Unggal kabudayaan miboga wujud anu béda-béda sakumaha jalma anu nyiptakeunana. Saperti anu ditétélakeun ku Koentjaraningrat (1990; 1) yén kabudayaan mangrupa pikiran, karya, jeung hasil karya manusa anu nyumponan kahayangna pikeun ngébréhkeun kaéndahan. Sacara singget kabudayaan mangrupa kasenian.

Seni mangrupa éksprési kréativitas manusa anu gampang dipikawanoh sarta dianggap onjoy dina daya cipta manusa lantaran loba karya manusa dina wangun kasenian boh seni rupa, seni sora, boh seni tari. Saumpama ditilik tina wujudna, kabudayaan henteu ngan saukur ngajanggélék dina wujud kasenian, tapi ngajanggélék ogé dina pakakas nu digunakeun ku manusa pikeun nyumponan kahirupan, ngawujud tina unsur kabasaan anu digunakeun ku

(11)

2

Sakabéh unsur kabudayaan boh dina sistem religi boh dina kasenian pasti miboga ajén-ajén anu bisa dijadikeun cecekelan atawa pieunteungeun enggoning ngalakonan kahirupan. Saperti ajén moral dina sistem religi anu ngatur kumaha hadéna paripolah manusa dina kahirupan, sopan santun, jsb. Ajén mangrupa nilai anu nyangkaruk dina unggal hal, anu bisa dicokot nu hadéna. Ajén ringkesan tina kecap ajian anu hartina ngulik, diajar, atawa saupama dihijikeun saperti ajén-inajén jadi tata hormat. Dina ieu hal ngahargaan atawa ngahormat sakur anu aya dina adat. Anu bisa diajénan dina

ieu kasenian nya éta rupa-rupa, bisa ditilik tina sawangan hirup atawa ajén falsafahna, bisa ditilik tina kaéndahan atawa ajén éstétikana, atawa bisa ogé ditilik tina kasopanan atawa ajén moral (étika)na, jeung ajén budayana.

Dina dasarna sakabéh ajén sumberna tina agama jeung tradisi anu aya. Ku kituna kasenian bisa ditalungtik boh ditilik tina jihat kaéndahan, kasopanan, boh budayana, asal henteu méngpar tina aturan agama jeung tradisi anu aya.

Unggal unsur anu aya dina kabudayaan saperti basa, sistem kapercayaan, sistem organisasi kamasarakatan, téhnologi, sistem pangaweruh, sistem pakasaban, jeung kasenian, pasti ngajanggélék dina tilu wujud kabudayaan nya éta anu wujudna mangrupa sistem budaya, sistem sosial, sarta mangrupa unsur kabudayaan fisik (Koentjaraningrat, 1990: 204). Saperti kasenian anu miboga wujud atawa ngajanggélék dina seni rupa, seni sora, jeung seni tari. Salah sahiji conto wujud kesenian dina wangun seni sora nya éta sora anu dihasilkeun ku kolaborasi antara pakakas lodong jeung pakakas kohkol anu sok digunakeun ku manusa pikeun kaamanan. Ieu kasenian diciptakeun ku salah sahiji warga kota Banjar anu aya di Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman. Salah sahiji kasenian anu has di Kota Banjar, ngagunakeun pakakas anu basajan anu saterusna dingaranan kasenian Réog Dongkol.

(12)

3

na ogé biasana opat urang nu nyekel lodong, anu saurang nyekel kohkol, ari nu ngigelna mah kumaha kabutuhan sarta kaayaan.

Sakumaha unsur kabudayaan anu séjén, kasenian ogé bisa robah luyu jeung kamekaran jaman. Saperti kasenian Réog Dongkol, anu harita ngan saukur ngagunakeun pakakas lodong jeung kohkol, kiwari bisa dikolaborasikeun jeung pakakas kasenian séjén saperti gong jeung kendang, sakapeung maké waditra gamelan disaluyukeun jeung kabutuhan atawa

paménta. Saméméhna, ieu kasenian digunakeun ku nu nyiptakeunana salaku ébréhan kaéndahan sora anu dihasilkeun tina sora lodong anu murag nalika dipaké nyadap, anu saterusna diolah sakumaha kréativitasna nepi ka ngajanggélék jadi kasenian Réog Dongkol.

Dina kanyataanana, kiwari kasenian Réog Dongkol ieu geus nambahan kabeungharan budaya dina wangun kasenian, teu ngan saukur pikeun Kota Banjar tapi pikeun masarakat Jawa Barat. Teu sakabéh masarakat apal kana ayana ieu kasenian. Ku kituna, pikeun ngamumulé ieu kasenian teu cukup ku dipikanyaho ku masarakat wungkul, tapi saeutikna aya dina pangaweruh atawa pangajaran budak sakola hususna anu aya di Kota Banjar. Sangkan teu pareumeun teuing ngeunaan kabudayaan hususna kasenian anu dipimilik ku unggal daérah.

Salah sahiji cara anu bisa dilakukeun sangkan ieu kasenian dipikawanoh ku budak sakola diantarana ayana pangajaran anu husus medar ngeunaan kasenian atawa saeutikna diselapkeun nalika pangajaran anu aya patalina jeung kabudayaan. Ngaliwatan atikan, sakabéh unsur kabudayaan bisa katepikeun ka para siswa. Sakumaha anu disebutkeun ku Freeman Butt (Darmadi, 2007; 2) yén atikan mangrupa kagiatan narima jeung méré pangaweruh sahingga kabudayaan bisa diteruskeun ti generasi hiji ka generasi

(13)

4

Patali jeung hal éta, ajén naon waé anu aya dina kasenian bisa dijadikeun bahan pangajaran di sakola. Salah sahijina pangajaran Basa Sunda kaparigelan maca artikel kelas IX SMP.

Saméméhna can aya anu nalungtik ngeunaan kasenian Réog Dongkol, anu geus aya diantarana ngeunaan Ajén Falsafah Simbol-simbol Kasenian Bangklung di Desa Ciseru Kacamatan Cisurupan Kabupaten Garut ku Zaenal Anwar, Ajén Inajén Kasenian Burok di Desa Pabedilan Wétan Kacamatan

Pabedilan Kabupaten Cirebon pikeun Bahan Pangajaran di SMP ku Nur Asiah, Istilah-Istilah dina Kasenian Celempungan di Kacamatan Pamulihan Kabupaten Subang ku Evi Lisniawati, Ajén Estétis dina Kasenian Sisingaan di Kabupatén Subang ku Eka Purwati, jrrd.

Dumasar kana kasang tukang anu geus diébréhkeun saméméhna ieu panalungtikan hayang bisa ngadéskripsikeun kumaha sajarah ayana kasenian Réog Dongkol, nu kumaha pintonanana, sarta ajén budaya nu kumaha anu nyangkaruk dina kasenian Réog Dongkol. Ku kituna, ieu panalungtikan téh

dijudulan “Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol di Désa Karyamukti

Kecamatan Pataruman Kota Banjar pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel

di SMP kelas IX”.

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah 1.2.1 Watesan Masalah

Masalah nya éta sagala wangun patalékan atawa bangbaluh anu kudu ditéangan jawabanana. Dumasar kana kasang tukang masalah nu geus diébréhkeun saméméhna, ieu panalungtikan diwatesanan ngan saukur nalungtik dina salah sahiji ajén anu nyangkaruk dina kasenian Réog Dongkol anu aya di Desa Karyamukti ditilik tina jihat budayana sangkan

(14)

5

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1.2.2 Rumusan Masalah

Dumasar kana kasang tukang masalah nu geus dipedar saméméhna, anu jadi watesan masalah dina ieu panalungtikan téh bisa dirumuskeun dina wangun kalimah patalékan:

1. kumaha sajarah kasenian Réog Dongkol?

2. ajén budaya naon baé anu nyangkaruk dina kasenian Réog Dongkol? 3. kumaha larapan hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca

artikel di SMP kelas IX?

1.3Tujuan Panalungtikan

Unggal paripolah pasti miboga tujuan, kitu deui dina ngalaksanakeun panalungtikan aya udagan anu hayang dihontal. Ku kituna, dumasar kana rumusan masalah nu dipedar, ieu panalungtikan miboga tujuan boh sacara umum boh sacara husus.

1.3.1 Tujuan Umum

Sacara umun tujuan ieu panalungtikan nya éta hayang maluruh sarta ngadéskripsikeun ajén budaya dina kasenian Réog Dongkol anu aya di Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman kota Banjar pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMP kelas IX.

1.3.2 Tujuan Husus

Tujuan husus ieu panalungtikan nya éta pikeun mikanyaho sarta ngadéskripsikeun ieu di handap:

1. sajarah kasenian Réog Dongkol,

2. ajén budaya anu aya dina kasenian Réog Dongkol di desa Karyamukti,

(15)

6

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1.4Mangpaat Panalungtikan

Salian ti miboga tujuan panalungtikan, ieu panalungtikan dipiharep bisa méré mangpaat kana widang séjénna, di antarana:

1.4.1Mangpaat Tioritis

Sacara tioritis, ieu panalungtikan dipiharep bisa ngajembaran pangaweruh ngeunaan kabudayaan hususna kasenian anu dipimilik sarta dihasilkeun ku warga pituin Kota Banjar anu aya di Désa

Karyamukti Kacamatan Pataruman.

1.4.2Mangpaat Praktis

Dina mangpaat praktis, ieu panalungtikan dipiharep bisa méré mangpaat :

1. pikeun panalungtik, nambahan pangaweruh ngeunaan kabudayaan hususna kasenian anu aya di kota Banjar sarta bisa maham kana ajén budaya anu nyangkaruk dina kasenian Réog Dongkol,

2. pikeun masarakat, bisa mikanyaho kasenian daérahna sorangan, 3. pikeun guru, nambahan pangaweruh ngeunaan kabudayaan

hususna dina widang kasenian pikeun bahan pangajaran maca, 4. pikeun siswa, mikanyaho kasenian anu aya di kota Banjar hususna

sarta maham kana ajén budaya anu nyangkaruk dina kasenian Réog Dongkol.

1.5Raraga Nulis BAB I : Bubuka

Ieu bab mangrupa bab bubuka anu eusina ngeunaan kasang tukang

(16)

7

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB II : Landasan Tiori

Ieu bab eusina mangrupa kajian pustaka ngeunaan hal-hal anu patali jeung masalah panalungtikan, ti mimiti wangenan kabudayaan, unsur-unsur nepi ka wujud kabudayaanna, sarta anu patali jeung panalungtikan nya éta ngeunaan kasenian Réog Dongkol di kota Banjar. BAB III: Metode Panalungtikan

Eusina mangrupa deskripsi tina metode panalungtikan anu

digunakeun ti mimiti desain panalungtikan, metode panalungtikan, wangenan operasional, instrumen panalungtikan, tehnik ngumpulkeun data nepi ka tehnik ngolah data.

BAB IV : Déskripsi Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol

Eusina mangrupa deskripsi tina hasil panalungtikan jeung pembahasan anu patali jeung panalungtikan, dina hal ieu panalungtikan ngeunaan ajén budaya dina kasenian Réog Dongkol anu aya di desa Karyamukti kecamatan Pataruman kota Banjar pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMP kelas IX.

BAB V : Kacindekan

(17)

34

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB III

METODE PANALUNGTIKAN

3.1 Metode Panalungtikan

Unggal panalungtikan miboga tujuan sarta fungsi anu tangtu. Pikeun ngahontal tujuan anu dipiharep, diperlukeun hiji metode anu baris ngungkulan sakabéh pasualan anu patali jeung panalungtikan. Sacara étimologi, metode asalna

tina kecap meta nu hartina ngaliwatan, nuturkeun, sanggeus, jeung kecap hodos nu hartina jalan, cara, arah. Jadi, metode mangrupa salah sahiji cara, tarékah nu digunakeun pikeun ngungkulan masalah nu aya patalina jeung panalungtikan sangkan bisa ngahontal tujuan anu dipiharep.

Luyu jeung tujuan anu hayang dihontal dina ieu panalungtikan nya éta ngadéskripsikeun ajén budaya anu aya dina kasenian réog dongkol di desa Karyamukti kecamatan Pataruman kota Banjar, panalungtik seja ngaguar sarta ngébréhkeun ieu panalungtikan ngagunakeun metode panalungtikan déskriptif sangkan bisa leuwih museur kana fokus panalungtikan. Dina metode panalungtikan déskriptif diébréhkeun sagala hal anu patali jeung panalungtikan ti mimiti masalah anu jadi kasang tukang panalungtikan, dasar tiori anu ngawewegan masalah sarta fokus panalungtikan, nepi ka ngébréhkeun hasil panalungtikan sahingga kahontal tujuan utama panalungtikan.

3.2 Téhnik Panalungtikan

Téhnik nya éta salah sahiji cara atawa usaha anu dilakukeun pikeun ngahontal tujuan anu geus ditangtukeun dina panalungtikan. Dina ieu panalungtikan baris ngagunakeun téhnik panalungtikan saperti ieu di handap :

(18)

35

Téknik ngumpulkeun data mangrupa léngkah anu stratégis dina panalungtikan, sabab tujuan utama tina panalungtikan nya éta hayang meunangkeun data. Dina téknik ngumpulkeun data, panyusun ngagunakeun sababaraha téknik di antarana studi pustaka pikeun nangtukan dasar-dasar tiori anu patali jeung panalungtikan sarta pikeun nguatkeun argumén dina hasil panalungtikan. Salian ti éta, pikeun meunangkeun data sarta mikanyaho kaayaan sacara nyata, panyusun ngayakeun wawancara sarta obsérvasi sacara langsung ka tempat

panalungtikan.

a. Observasi nya éta kagiatan museurkeun panitén kana hiji obyék ngagunakeun pancadria, cara ngumpulkeun data sacara langsung atawa nyata dumasar kana data anu aya. Numutkeun Marshall (Sugiyono, 2011: 226), ngaliwatan observasi, panalungtik diajar ngeunaan

paripolah jeung ma’na tina éta paripolah. Dina ieu panalungtikan anu

jadi objék observasi nya éta kasenian réog dongkol anu aya di Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar.

b. Wawancara nya éta gunem catur. Wawancara mangrupa studi pendahuluan pikeun nimukeun pasualan anu kudu ditalungtik sarta digunakeun salaku téknik ngumpulkeun data kalayan gemet ngalibetkeun diri pribadi atawa sakurang-kurangna ngadadasaran diri kana pangaweruh jeung kayakinan pribadi. Anu jadi nara sumber dina ieu panalungtikan nya éta jalma-jalma anu patali jeung objék panalungtikan diantarana pupuhu sanggar seni Réog Dongkol Mekar Idaman, anu maén langsung dina ieu kasenian, atawa warga Désa Karyamukti anu séjén.

2) Téknik Ngolah Data

Téknik ngolah data dilaksanakeun sanggeus sakabéh data anu

(19)

36

a. Ngadéskripsikeun kasenian réog dongkol anu aya di desa Karyamukti ti mimiti sajarah, kaayaan, nepi ka prak-prakan pintonanna jiga kumaha tina hasil observasi sarta wawancara sacara langsung di tempat panalungtikan, diwewegan ku tiori anu dijadikeun dadasar panalungtikan (tina hasil studi pustaka), b. Ngadéskripsikeun ajén budaya dina ksenian réog dongkol tina

hasil panalungtikan ngaliwatan observasi jeung wawancara, c. Nyieun kacindekan tina hasil panalungtikan.

3.3Instrumén Panalungtikan

Instumén panalungtikan nya éta alat anu digunakeun ku panyusun dina ngumpulkeun sarta ngolah data, sangkan leuwih gampang dina ngokolakeun hasil panalungtikanana. Salah sahiji instrumén anu digunakeun dina ieu panalungtikian nya éta pedoman wawancara. Pedoman mangrupa sababaraha patalékan anu digunakeun acuan salaku dadasar dina ngayakeun wawancara jeung nara sumber atawa sumber data pikeun meunangkeun data/ informasi ngeunaan kasenian réog dongkol di Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar.

Instrumén anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta sajumlahing patalékan anu digunakeun pikeun ngawawancara, di antarana :

Data Informan

1. Wasta

2. Tempat, ping gumelar 3. Alamat

4. Pakasaban

Patalékan di handap mangrupa gurat badag tina patalékan anu bakal diajukeun sangkan teu méngpar teuing tina tujuan panalungtikan anu hayang dihontal, di lapangan bisa leuwih ngalegaan dumasar kabutuhan.

No Patalékan

(20)

37

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 3.4 Lokasi jeung Sumber Data Panalungtikan

3.4.1 Lokasi Panalungtikan

Kumaha sajarah ayana kasenian réog dongkol ?

Lodong anu kumaha anu digunakeun dina ieu kasenian ? Naon bédana jeung lodong biasa anu sok digunakeun nyadap ? Naon anu jadi udagan atawa tujuan utama tina kasenian réog dongkol ? Naha ngan saukur pikeun hiburan wungkul atawa aya udagan anu séjén ?

Naha milih kohkol pikeun ngadumaniskeun sora anu dihasilkeun ku lodong ?

Iraha kasenian réog dongkol dipintonkeun ?

Sabaraha urang biasana nu diperlukeun pikeun mintonkeun ieu kasenian?

Lagu-lagu nu kumaha anu biasa dipintonkeun dina kasenian réog dongkol ? kasenian réog dongkol ?

Naon fungsi awi anu digunakeun ku nu ngibing ?

Bangbaluh naon anu karasa mimiti nalika magelarkeun atawa mintonkeun kasenian réog dongkol?

Naon anu jadi kaonjoyan tina kasenian réog dongkol ?

(21)

38

Lokasi anu dijadikeun tempat panalungtikan nya éta aya di Desa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar. Désa Karyamukti anu dijadikeun tempat panalungtikan aya di Kacamatan Pataruman Kota Banjar, jarakna 15 Km ti puseur kota. Wates wilayah Désa Karyamukti nya éta beulah kalér aya Désa Mulyasari, beulah wétan aya Désa Puloerang Kecamatan Lakbok, beulah kidul aya Désa Kutawaringin Kacamatan Purwadadi, beulah kulon watesna jeung Désa Batulawang. Legana wilayah Désa Karyamukti nya éta 808,295 Ha ngawengku sawah, kebon, leuweung, toko, pasar, bangunan imah, jrrd.

Désa Karyamukti kaasup wilayah anu subur, hal ieu katitén tina tatanén jeung bungbuahan anu aya di ieu wilayah saperti sampeu, kacang kedelé, bonténg, cau, acéh (rambutan), jeung kalapa. Legana Désa Karyamukti iwal ti dipaké pamukiman, dipaké pikeun pepelakan anu hasilna bisa dimangpaatkeun sakumaha kabutuhan. Salaku masarakat anu nyicingan hiji tempat, warga Désa Karyamukti ngagem hiji kapercayaan anu museur kana kakawasaan Allah SWT nya éta Islam. Méh kabéh masarakat Désa Karyamukti ngagem agama Islam. Ku kituna di ieu désa kapanggih sababaraha bangunan anu ngarojong kana ageman masarakatna nya éta bangunan masjid jeung madrasah

Dina widang atikan, Désa Karyamukti bisa kasebut cukup. Masarakat anu aya mampuh nyuprih élmu sarta mampuh nyakolakeun budakna boh ti TK nepi ka jadi sarjanana, boh anu ngan saukur nepi ka jengjang atikan luyu jeung kamampuhna sewang-séwangan. Hal ieu katitén tina jumlah penduduk Désa Karyamukti anu lobana 5423 urang, sababaraha diantarana anu sakola luhur atawa kungsi ngalaman sakola ngan nepi ka tingkat anu luyu jeung kamampuh. Ngaliwatan basa Sunda, masarakat Désa Karyamukti ngalakonan kahirupanana sacara gotong royong, sabab gotong royong mangrupa dadasar dina sakabéh kagiatan manusa.

3.4.2 Sumber Data

(22)

39

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1) Pencetus (anu nyiptakeun) kasenian réog dongkol, jeung 2) masarakat, boh ti aparat désa boh ti masarakat umum.

3.5 Desain Panalungtikan

Desain panalungtikan mangrupa rarancang anu digunakeun ku panalungtik pikeun meunangkeun data anu rék ditalungtik. Desain panalungtikan ngawengku prosés-prosés saperti ieu di handap :

1. Ngaidéntifikasi sarta nangtukeun masalah panalungtikan

2. Nangtukeun dadasar tiori anu dijadikeun titik pamiangan ngalaksanakeun

panalungtikan

3. Nangtukeun téhnik ngumpulkeun data 4. Nganalisis data anu dibeunangkeun 5. Ngalaporkeun hasil panalungtikan

Saupama digambarkeun sacara gurat badag desain dina ieu panalungtikan anu miboga tujuan pikeun ngadéskripsikeun sajarah, pintonan, jeung ajén budaya anu nyangkaruk dina kasenian réog dongkol di Désa Karyamukti nya éta :

Gambar 3.1

Observasi Ngumpulkeun data Observasi

Wawancara

Nganalisis jeung ngolah data

Ngadéskripsikeun hasil analisis jeung olah data

(23)

40

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu Desain panalungtikan

3.6Wangenan Operasional

Sangkan henteu nimbulkeun salah tafsir kana ieu panalungtikan, aya sababaraha istilah anu kudu dihartikeun, di antarana :

1. Ajén budaya

Ajén budaya nya éta ajén inajén anu aya sarta dirageman ku hiji masarakat,

organisasi, anu nyoko kana kabiasaan, kapercayaan jeung simbol-simbol anu tangtu. Ajén budaya bakal katitén tina simbol, slogan, moto, visi, atawa misi. 2. Kasenian

Seni nya éta kamampuh jalma pikeun nyiptakeun kaéndahan, kaweruh. Kasenian nya éta naon-naon anu jadi seni jalma saperti kasenian ngibing, penca, réog, jsb. Kecap kasenian dina basa Sunda sakapeung sok dihartikeun salaku kabinangkitan kusabab ngaliwatan seni, manusa bangkit ngébréhkeun kaéndahan ngaliwatan kréativitas anu dipimilikna. Ahli seni atawa tukang ngulik seni disebut seniman.

3. Réog Dongkol

Réog nya éta kasenian karuhun Sunda anu eusina sempal guyon garogonjakan suka bungah, biasana dilaksanakeun sanggeus panén bari ngaleupaskeun cape, kituna téh dipirig ku tatabeuhan pakakas nu aya disakurilingeunana anu ngahasilkeun sora anu sarimbag. Sedengkeun kecap dongkol mangrupa singgetan tina lodong jeung kohkol. Patalina jeung kasenian réog nya éta kasenian anu diciptakeun tina kolaborasi lodong jeung kohkol anu diadumaniskeun jeung pakakas kasenian nu séjénna nepi ka ngahasilkeun sora anu teu éléh éndahna jeung kasenian réog anu séjén.

4. Bahan Pangajaran

(24)

41

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 3.5Tahap-tahap Panalungtikan

Tahap-tahap panalungtikan anu dipedar dina ieu panalungtikan diantarana :

1. Tahap ngumpulkeun data

Dina tahap ngumpulkeun data nya éta ngumpulkeun informasi anu patali jeung objek panalungtikan kaasup tiori anu dijadikeun dadasar dina

ngalaksanakeun panalungtikan. Ngagunakeun sababaraha téhnik panalungtikan anu diantarana nya éta studi pustaka pikeun meunangkeun tiori anu diperlukeun, wawancara ka nara sumber anu aya anu patali jeung tujuan panalungtikan, obsérvasi sacara langsung ka tempat panalungtikan, sarta ngadokuméntasikeun naon-naon anu dipibeunang salila panalungtikan pikeun bukti nyata.

2. Tahap ngolah data

Tahap ngolah data mangrupa tahap kadua sanggeus sakabéh data anu diperlukeun ti mimiti tiori anu jadi dadasar panalungtikan, hasil wawancara jeung obsérvasi sacara langsung, sarta dokuméntasi kakumpul, dipilah-pilah mana anu saluyu mana anu henteu, diolah, nepi ka jadi data atawa informasi anu siap dilaporkeun.

3. Tahap nyusun jeung ngalaporkeun data

Tahap pamungkas sanggeus sakabéh informasi diolah nya éta nyusun sarta ngalaporkeun hasilna dina wangun karya tulis skipsi anu eusina :

a. BAB I Bubuka b. BAB II Dasar Tiori

c. BAB III Metode Panalungtikan

d. BAB IV Ajén Budaya dina Kasenian Réog Dongkol di Désa

(25)

42

(26)

80

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Manusa diciptakeun salaku mahluk anu miboga akal. Luyu jeung kodratna salaku mahluk sosial, manusa ngagunakeun akalna pikeun ngalakonan kahirupan. Dina kahirupanana, manusa teu leupas tina interaksi sosial pikeun lumangsungna

kahirupan sarta ngungkulan sakur masalah anu aya. Pikeun nyumponan éta interaksi diperlukeun ayana media salaku perantara, saperti basa jeung karya. Basa mangrupa pakakas manusa anu digunakeun pikeun komunikasi. Ngaliwatan basa, manusa bisa nyiptakeun hiji karya. Karya anu diciptakeun ku manusa lain tanpa tujuan, tapi miboga maksud sarta tujuan nu tangtu.

Salah sahiji karya anu dihasilkeun ku manusa nya éta kasenian. Kasenian mangrupa salah sahiji unsur kabudayaan sarta sarana nu digunakeun manusa pikeun nyumponan kabutuhan sarta ngébréhkeun rasa kaéndahan. Rasa kaéndahan anu diébréhkeun ku manusa bisa ku ngaliwatan seni sora, seni tari, seni drama, atawa seni sastra. Conto nyata nya éta ayana kasenian réog dongkol anu diciptakeun ku salah sahiji warga Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar. Réog mangrupa kasenian karuhun Sunda baheula anu dipintonkeun mangsa panén geus réngsé, para patani tingrariung ramé sempal guyon bari balobodoran minangka suka bungah jeung miceun kacapé anu anyar kaliwat, peta kitu téh tampolana bari ditabeuhan ku naon baé anu aya di dinya asal narimbangan, lambat laun disampurnakeun maké dogdog, angklung, malah disampurnakeun ku goong. Luyu jeung kamekaran jaman sarta daya kréativitas manusa, kasenian réog teu ngan saukur ngagunakeun waditra poko dogdog tapi aya anu ngagunakeun lodong jeung kohkol saperti kasenian réog dongkol anu aya di Kota Banjar. Dongkol mangrupa singgetan tina waditra poko anu digunakeun

(27)

81

Lahirna kasenian réog dongkol lain ngan saukur hasil daya cipta manusa pintonan réog anu silih ajénan, silih lengkepan, jeung silih ingetan.

Saterusna kapanggih aya simbul pikeun cecekelan hirup manusa nya éta ditandaan ku waditra kohkol anu ditakolna ku cara dikorék. Simbul anu dimaksud nya éta nandakeun jarak kahirupan. Tina sora anu dihasilkeun “korék … korék

…” mangrupa pépéling ka manusa sangkan leuwih ati-ati dina ngalaksanakeun

kahirupan. Saumpama keur leumpang aya nu ngahalangan geuwat singkirkeun sangkan teu ngabahayakeun ka nu séjén. Lian ti éta kudu ayana balitungan dina ngalakonan kahirupan téh sangkan urang teu salah léngkah. Sabab dina hirup, urang teu bisa sagawayah, aya aturan-aturan anu ngatur sagala rupana.

Tina pakéan anu digunakeun nalika mintonkeun ieu kasenian ayana unsur basajan (kesederhanaan), tanda kawani anu disimbulkeun ku warna pangsi nya éta warna hideung. Kawani jeung tanggungjawab hayang mekarkeun kasenian anu aya di Kota Banjar katitén tina lagu poko anu sok dihaleuangkeun nalika minton

nya éta lagu “Deungkleung Déngdék”.

Salaku kasenian anu aya tur mekar di Kota Banjar, réog dongkol méré mangpaat kana kabeungharan kabudayaan hususna kasenian Kota Banjar, umumna nambahan euyeubna kasenian Jawa Barat. Ku kareueus jeung ayana rasa tanggung jawab ka alam sarta tempat dimana nganjrekna, Pa Kasdi (warga Désa Karyamukti Kacamatan Pataruman Kota Banjar) nyiptakeun kasenian réog

dongkol luyu jeung pangalaman sarta pamanggihna harita.

Oriéntasi ajén budaya luyu jeung pamadegan Kluckhohn patali jeung masalah dasar dina hirup anu kawengku dina kasenian réog dongkol nya éta: 1. Hakékat hirup (MH) anu nyebutkeun yén manusa kudu ihtiar sangkan hirup

(28)

82

kahirupanana hususna ngamekarkeun kaparigelan dina widang kasenian nya éta anu ngajanggélék jadi seni réog dongkol. Salah sahiji tarékah pikeun ngungkulan kahirupan sangkan hirup leuwih hadé.

2. Hakékat karya (MK) anu nyebutkeun yén karya seni réog dongkol mangrupa salah sahiji karya warga kota Banjar pikeun némbongkeun kalungguhan ayana Kota Banjar, pikeun kahormatan sangkan bisa dipikawanoh ku sakumna warga masarakat hususna warga Kota Banjar umumna warga Jawa Barat. Sabab ieu kasenian ngan saukur aya di Kota Banjar wungkul.

3. Sawangan manusa ngeunaan waktu (MW) anu nyebutkeun yén kasenian réog dongkol miboga oriéntasi pikeun mangsa kahareupna. Turunkeuneun ka generasi anu saterusna lain ngan saukur kasenian saharitaeun wungkul, bisa manjang pikeun maturan lumangsungna kahirupan Kota Banjar.

4. Sawangan manusa kana alam (MA) anu nyebutkeun manusa ngusahakeun bisa salawasna babarengan jeung alam, ngajaga tur ngariksa, sarta ngamangpaatkeun alam sakumaha kamampuh manusa jeung kabutuhanana saperti dina kasenian réog dongkol anu ngokolakeun awi pikeun waditra poko anu aya dina ieu kasenian.

5. Hakékat hubungan antara manusa jeung papada manusa (MM) anu katitén dina pintonan para pamaén kasenian réog dongkol anu silih gotongroyong nyiptakeun kasenian.

Saumpama dipatalikeun jeung ajén dasar anu aya dina kabudayaan, kasenian Réog Dongkol ngawengku:

a. ajén tioritis, katitén tina sajarah kasenian Réog Dongkol;

b. ajén ékonomi, katitén tina kauntungan anu dipibeunang ngaliwatan ieu kasenian;

c. ajén religius, katitén tina paripolah para pamaén anu merhatikeun norma agama;

(29)

83

e. ajén politis, katitén tina struktur organisasi anu diwangun di sanggar kasenian Réog Dongkol, ayana pupuhu sanggar anu miboga tanggung jawab anu leuwih gedé ti anggota anu séjénna. Iwal ti éta, dina pintonan ogé ayana dalang anu ngatur kumaha dina bubuka sarta ahiran pintonan; f. ajén sosial, salaku simbul yén manusa mangrupa mahluk sosial, katitén

tina ayana hubungan antara para pamaén, pamaén jeung anu nongton. Ayana silih ajénan jeung silih lengkepan nalika mintonkeun ieu kasenian. Sangkan masarakat apal yén aya kasenian saperti kieu di Kota Banjar,

saeutikna ieu kasenian bisa diasupkeun kana pangajaran di sakola. Salah sahijina dijieun dina wangun artikel pikeun bahan pangajaran hususna pikeun siswa SMP kelas IX dina kaparigelan maca.

5.2 Saran

Manusa tara leupas tina salah jeung kakurangan, kitu ogé ieu panalungtikan anu mangrupa hasil pamikiran manusa anu keur diajar pasti aya kakuranganana. Tapi najan kitu, mudah-mudahan ieu panalungtikan dipiharep bisa nambahan élmu pangaweruh ngeunaan kabeungharan budaya hususna dina widang kasenian. Saeutik lobana panyusun ngusulkeun saran khususna ka pihak anu patali jeung ieu hasil panalungtikan.

1. Pamaréntah

Salaku kabudayaan daérah, kasenian réog dongkol perlu ayana panitén ti pihak pamaréntah hususna, sangkan ieu kasenian bisa tuluy mekar di Kota Banjar. Tarékah anu bisa dilakukeun diantarana waé mintonkeun ieu kasenian di acara-acara anu dianggap penting di pamaréntahan kota sangkan masarakat sacara umumna apal kana ieu kasenian. Ku apal tangtu bakal aya rasa miboga nepi ka bisa milu ngamumulé ieu kasenian.

2. Guru basa Sunda

(30)

84

(31)

84

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu DAPTAR PUSTAKA

Abidin, Y. (2010). Strategi Membaca Teori dan Pembelajarannya. Bandung:

Rizqi Press

Bahari, N. (2008). Kritik Seni. Yogyakarta: Pustaka Pelajar

Dahidi, A spk. (2007). Apresiasi Bahasa dan Seni. Bandung: Basen Press

Danadibrata. (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama

Danandjaya, J. (2007). Folklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti

Darmadi, H. (2007). Dasar Konsep Pendidikan Moral. Bandung: Alfabeta CV

Dinas Pendidikan Jawa Barat. (2007). Standar Kompetensi dan Kompetensi Dasar

Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Dinas Pendidikan Jawa Barat

Fathurrohman, P. jeung Sutikno, S. (2007). Strategi Belajar Mengajar Melalui

Penanaman Konsep Umum dan konsep Islami. Bandung: PT Refika

Aditama

Koentjaraningrat. (1990). Kebudayaan, Mentalitas, dan Pembangunan. Jakarta:

PT Gramedia Pustaka Utama

______(1990). Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta

Kubarsah, U. (1995). Waditra. Bandung: CV Beringin Sakti

(32)

85

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu Maksum, A. (2011). Pengantar Filsafat. Yogyakarta: Ar-Ruzz Media

Mulyana, R. (2011). Mengartikulasikan Pendidikan Nilai. Bandung: Alfabeta CV

Rangkuti-Hasibuan, S. (2002). Manusia dan Kebudayaan di Indonesia. Jakarta:

Dian Rakyat

Rohendi-Rohidi, T. (2000). Kesenian dalam Pendekatan Kebudayaan. Bandung:

Accent Graphic Communication

Soekanto, S. (1990). Sosiologi suatu Pengantar. Jakarta: PT Raja Grafindo

Persada

Somadayo, S. (2011). Strategi dan Teknik Pembelajaran Membaca. Yogyakarta:

Graha Ilmu

Sudaryat, Y spk. (2007). Makaya Basa Pangdeudeul Pangajaran Basa, jeung

Sastra Sunda. Bandung: Sonagar Préss

Sudjana, N. (2011). Tuntunan Penyusunan Karya Ilmiah. Bandung: Sinar Baru

Algensindo

Sugiyono. (2011). Metode Penelitian Kuantitatif, Kualitatif, dan R & D. Bandung:

Alfabeta

Tim Penyusun UPI. (2012). Pedoman Penulisan Karya Ilmiah. Bandung:

(33)

86