Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 1 PERA N SER TA M ASYARAK AT DA LA M PENCEG AHAN T IN DAK
PI DANA K ORUPS I PENG ELO LAA N KEUANG AN DAN A DESA, STUD I DI D ESA CAU B E LAYU, K ECA M ATAN M ARGA,
K AB UPATEN TAB ANAN, PROPINS I B ALI I M ade Walesa Put ra
I Gusti Agung Ayu Di ke Widhiy aastuti I Putu Ras madi A rsha Put ra
Unive rsitas Ud ayana
Ema i l: mdwa lesaput ra@yahoo.c o m
AB ST RAK
Kor u p si s e ba g a i t i n da k p i d an a m er u gi k an k eu a n gan n eg ar a, m a sya r a k a t d an or a n g - p er or an g an , t er g ol on g wh i t e c ol l a r cr i me m er u p a k an m u su h u t am a Ban g sa I n d on esi a sel a i n k eja h a tan n ar k ot i k a, d an t er or i sm e. Pem b er an t a san k or u p si t i d a k h an ya m el a l u i p en eg a k an h u k um (r ep r esi f) n a mu n lan g k ah p en ceg a h an h ar u s l ebi h d i u t a ma k an . Dan a Desa b er t u ju a n m em a ju k an k ese ja h t er aan m a sya r a k a t d esa m el a l u i p r og r am - pr og r a mn ya , seh i n g ga p er l u d il a k u k an p en ceg a h an p en yel e wen g a n da l am p em a n fa a t an n ya t er m a su k ju g a d i Desa C a u B e l a yu , K e ca m a t an Mar ga , Ka bu p a t en T a ba n an , Pr op i n si Ba l i .
Met od e p en d ek a t an seca r a Yur i d i s E m p ir i s, ya i t u p en el i t i an h u k u m d en g an car a p en d ek a t an fa k t a ya n g a d a d en gan ja l an m en g a d a k an p en ga m at an d an p en el i ti an m el a l u i wa wa n ca r a m en d a la m t er h a da p ob jek p en el i t i an .
Ha si l p en el i t i a n p em ah a man wa r g a Desa C a u Bl a yu m a si h san g at m in im t en t an g t in d a k p i d an a k or u p si , ser t a p en tin gn ya p er a n wa r ga d a l am m en ceg a h t er j a d i t in d a k p i d an a k or u p si kh u su sn ya s eh u bu n g an p en g el ol a a n dan a d esa . Ad a be ber a p a k en d a la d a n h am ba t an ya n g d i t em u i p a d a k en ya t a an n ya d i l a p an g an ol eh Ma s ya r a k a t ser t a Per a n g ka t Desa C a u Bl a yu s eh u bu n g an p en g el ol a an d an a d esa ser t a p a d a kh u su sn ya se ba g a i u p a ya p en c eg a h an k or u p si p en g g un aan da n a d esa , n am un d en g an p en g el ol a a n d a n a d esa ya n g ba i k , tr an sp ar an , dan a k un t a bl e sesu a i d en g a n k et en t u an p er un d an g -u n d an g d i d u k un g p er an ser t a m a sya r a k a t m en g a wa si d an m el a p or k an p en yel e wen g an n ya , se ba g a i sa l a h sa t u u p a ya p en ceg a h a n k or u p si un t u k m en in g k at k an e fek t i fi t a s p em ba n g u n an d an k ese ja h t er a an m a sya r a k a t d esa d i sek i t ar n ya .
Ka t a Kun ci : Pe r a n M a sy a r a k a t, Pe nc e g a ha n, Kor up si , Da na De sa A B S T R A C T C o rru p t i o n i s a s a c ri mi n a l a ct wh i c h h a rm t h e f i n a n c i a l o f t h e st a t e, so c ie t y a n d i n d i v i d u a l s. I t c l a ssi f i e d a s wh i t e c o l l a r c ri me wh i c h ma i n e n e my o f t h e I n d o n e si a n N a t i o n t o n a rc o t i c s c ri me a n d t e rr o ri sm. C o mb a t i n g c o rru p t i o n i s n o t o n l y t h ro u g h l a w e n f o rc e me n t (re p re ssi v e ) b u t p re c a u t i o n a ry me a su re s sh o u l d t ak e p re c e d e n ce . Vi l l a g e Fu n d a i ms t o p ro mo t e t h e we l f a re o f ru ra l c o mmu n i t i e s t h ro u g h i t s p ro g ra m s, so i t i s n e c e ssa ry t o p re v e n t a b u se i n i t s u t i l i za t i o n , i n c l u d i n g i n C a u B e l a y u Vi l l a g e, M a rg a S u b d i st ri ct , Ta b a n a n R e g e n cy , B a li Pro v i n c e. Th i s st u d y u se J u ri d i c a l E mp i ri c al a p p ro a c h me t h o d , n a me l y l e g al re se a rc h b y wa y o f e x i st i n g f a c t s a p p ro a c h a n d b y c on d u c t i n g o b se rv a t i o n s a n d re se a rc h t h ro u g h d e p t h i n t e rv ie ws o f t h e o b j ec t o f re se a rch . Th e re su l t s o f t h e u n de rst a n d i n g o f C a u Bl a y u vi ll a g e rs a re st i l l ve ry mi n i mu m a b o u t c o rru p t i o n , a s we l l a s t h e i mp o rt a n c e o f c i t i ze n s' ro l e i n p re v e n t i n g c o rru p t i o n , e sp e c i al l y i n rel a t i o n t o t h e ma n ag e me n t o f v il l a g e f u n d s. Th e re a re se v e ra l o b st a c le s e n c o u n te re d i n re a l i ty b y C a u B l a y u Vi l l a ge C o mmu n i t y a n d Of f i c i a l i n re l at i o n t o t h e ma n a g e me nt o f v i l la g e f u n d s a n d i n p a rt i c ul a r a s a n e f f o rt t o p re v e n t c o rru p t i o n i n t h e u se o f vi l l a g e f u nd s, b u t wi t h g o o d , t ra n sp a re n t a n d a c c o u n t a b le v il l a g e f u n d ma n a g e me n t b a se d o n th e l a w, su p p o rt e d b y t h e ro l e o f t h e c o mmu n i t y i n mo n it o ri n g a n d re p o rt i n g i t s a b use , a s o n e o f t h e e f f o rt s t o p rev e n t c o rru p t i o n t o i mp ro v e t h e e f f ec t i ve n e ss o f t h e d e v e l o p me nt a n d we l f a re o f su rro u n d i n g v i l l a g e rs.
Keywords: Community Role, Prevention, Corruption, Village Fund
A c t a C o m i t a s ( 2 0 1 8 ) 1 : 1 – 1 6 I S S N : 2 5 0 2 - 8 9 6 0 I e - I S S N : 2 5 0 2 - 7 5 7 3
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 2 I. PEN DAHU LUA N
1.1. Lata r B e la kang
Ko rups i ad a la h per bu at an cura ng, t indak p id a na ya ng meru g ika n ke ua ng a n negara, de mik ia n me nurut Subekt i da n T jit ro so ed ibio da la m Ka mu s Huku m Ta hu n 1969.1 Pe ngert ia n sec ara yur id is, ba ik d a la m art i ma upu n je n is n ya t e la h d iru mu sk a n d i da la m UU No 31 Tahu n 1999 jo UU No 2 0 Ta hu n 2001 t ent a ng P e mbera nt a sa n T inda k P ida na Ko rups i da n und a ng-u nd a ng se be lu mn ya, ya it u UU No 3 Ta hu n 1971. Da la m pe ng ert ia n yur id is, pe ngert ia n ko rups i t idak ha n ya t erbat as pada p er buat a n ya ng me me nu hi ru mu sa n de lik d apat meru g ika n ke ua ng a n negara, t et ap i me liput i juga per bu at an -perbuat a n ya ng me me nu hi ru mu sa n de lik, ya ng merug ik a n ma s yar akat at au o rang -perseo ra nga n.
Perbu at an t erse but meru paka n suat u pe nya k it ya ng kerap t er jad i t erut a ma p ada negara berke mba ng sepert i Indo nes ia , d ima na perk e mba nga n ko rups i d i I ndo ne s ia d in ila i o le h be berap a pak ar suda h sa ngat me mpr ihat ink a n. Ba hka n se cara agak ber le b iha n M. Abd u l Kho lik, AF. me ngat aka n, bag i ba ng sa Indo nes ia , sep ert i t e la h d it akd irka n se baga i pro ble ma ya ng s eaka n t idak per na h ha b is unt uk d iba has2. D ikat aka n ber le biha n kare na p ada hak ikat n ya ko rups i buka n se bua h t akd ir t ap i s e bag a i pe nya k it , da n se ba ga i pe nya k it t e nt u la h ada o bat nya se ka lipu n me mer lu ka n
1
Evi Hartanti, 2012, Tindak Pidana
Korupsi Edisi Kedua,Sinar Grafika, Jakarta, hlm.9.
2
M Abdul Kholik, AF., Eksistensi KPK
dalam Peradilan Korupsi di Indonesia, Artikel dalam Jurnal Hukum FH UII, No.26, Vol.11, hlm 29.
suat u pro ses ya ng p a nja ng. Sebaga i suat u pe nya k it ko rups i pada hak ikat n ya t id ak s a ja me mba ha yak a n k eua ng a n negara, Fra ns M ag nis Sus e no me n je la sk a n ba hwa prakt ik ko rups i d i I ndo ne s ia t e la h sa mp a i pa da ya ng p a ling me mba ha yak a n da la m ke hidu pa n berba ng sa da n ber neg ara.3
Pe laku t idak se pert i ha ln ya pe nja hat ko nve ns io na l ya ng me la kuk a n aks in ya se cara bia sa ya it u de nga n k ekera sa n, t et ap i aks in ya d ila kuka n sa ngat rap i, t erse mbu nyi, s ist e mat is da n t ero rganis ir, ko rups i u mu mn ya ju st ru le bih merug ik a n dar ip ada ke ja hat a n ko nve ns io na l, le bih berda mpa k luas t er hada p ko rba n ya ng ba nya k kar e na d ilaku ka n o le h o ra ng -o rang p int ar, me mp u nya i k eduduk a n da n pera na n pe nt ing da la m t at ana n so s ia l ma s yara kat , ya ng ju st ru me n ya la hgu na ka n k e le biha n mer eka it u. Se hingg a ko rups i t ergo lo ng ke ja hat a n ker a h put ih at au white colla r cri me, d ima na se ba ga i sa la h sat u mu su h ut a ma Ba ng sa I ndo ne s ia se la in ke ja hat a n narko t ika, da n t ero ris me.
Indo nes ia t e la h me milik i perat uran le ngka p ba hk a n de nga n a nca ma n sa nks i sa ng at berat da la m u nd a ng -u nd a ng a nt ara la in da la m: Kit a b U nd a ng -U nd a ng Huku m P id a na ( KUHP), UU No 31 T h 1999 t ent a ng Pe mbera nt as a n T indak P id a na Ko rups i, s e bag a ima na t e la h d iu ba h d e nga n U nd a ng -U nd a ng No mo r 20 Ta hu n 2 001 t ent a ng Peruba ha n at as UU No 31 T h 1999 t ent a ng P e mbera nt a sa n T inda k P id a na Ko rupsi da n UU No 30 Th 2002 t ent a ng Ko mis i 3 R.Dyatmiko Soemodihardjo, 2008,
Mencegah n Memberantas Korupsi, Mencermati Dinamikanya di Indonesia, Prestasi Pustaka, Jakarta, hlm 3.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 3 Pe mbera nt as a n T indak P id a na
Ko rups i, me sk ip u n de mik i a n ko ruptor ma s ih be lu m k apo k me la kuk a n aks in ya, se la lu ada ko ruptor -korupto r baru se hing ga d ip er luka n up a ya ya ng e fekt if da la m pe na ngg u la ng a nnya. Upa ya re pres if me la lu i pe neg akka n huk u m p id a na ha n ya dapat d ilakuk a n o le h a parat pe neg ak huku m ya it u s epert i Kepo lis ia n da n Ko mis i Pe mbera nt as a n Ko rups i ( KP K), na mu n jau h le b ih ba ik jika d ie fekt ifka n up a ya pe ncega ha n ya ng t ida k ha nya dap at d ilaku ka n aparat penegak huk u m, ya ng juga meru paka n kew a jiba n da n d apat d ila kuka n o le h se luru h w arga Negara I ndo ne s ia. Pe nceg a ha n se la lu le b ih ba ik dar ip ada me ngo bat i, u nt uk me ng h indar i kerug ia n le bih be sar e fek dar i t ind ak p ida na ko rups i.
Pe mbe nt uk u nda ng -u nda ng da la m u sa ha me mbe ra nt as ko rups i t e la h me ma suk ka n ket ent ua n t e nt ang pera n sert a ma s yar akat da la m us a ha pe nce ga ha n ko r ups i d i I ndo ne sia, pera n sert a in i d ilat arbe lak a ng i: 1. Dengan diberikannya hak dan
kewajiban masyarakat dalam usaha penanggulangan korupsi dipandang sebagai hal positif dalam upaya pencegahan dan pengungkapan kasus-kasus korupsi yang terjadi. 2. Persoalan penanggulangan korupsi
dipandang bukan semata-mata menjadi urusan pemerintah atau penegak hukum, melainkan merupakan persoalan semua rakyat dan urusan bangsa.
Se me nt ara it u, me ng e na i Da na D es a, se baga ima na d iat ur da la m Perat ura n Pe mer int a h No 60 Ta hu n 201 4 t ent a ng D a na Desa ya ng Bers u mber dar i Anggara n P e ndap at an Be la n ja Negara ( AP BN) da n de nga n peru ba ha nnya ya ng t erakhir
berdasarka n Per at uran
Pe mer int a h No 8 Ta hu n 2016
t ent ang Peru ba ha n Kedu a at as Perat uran Pe me r int a h No 60 Tahu n 20 14 t e nt ang D a na De sa ya ng B er su mbe r dar i Angg ara n Pendap at an d a n Be la n ja N egara, Pasa l 1 Ayat (2) me n ye but ka n; Da na D es a ada la h da na ya ng bersu mber dar i AP BN ya ng d ip eru nt ukka n ba g i de sa ya ng d it ra ns fer me la lu i Angg ara n Pendap at an da n Be la n ja Da era h (AP BD) Ka bupat e n/ Ko t a dan d ig u nak a n u nt uk me mb ia ya i pe nye le nggar aa n pe mer int a h, pe lak sa naa n p e mba ngu na n, pe mb ina a n ke ma s ya rakat a n, da n pe mberda yaa n ma s ya rakat . Se la njut nya Pa sa l 6 d is e but ka n ba hwa D a na D es a t erse but d it ra ns fer me la lu i AP BD Ka bupat e n/ Ko t a u nt uk se la n jut nya d it ra ns fer ke Anggara n Pe ndapat a n da n Be la nja De sa ( APB) De sa.4
De mik ia n ha ln ya d i De sa Cau Be la yu, de sa ya ng me milik i vis i ya it u t erwu jud n ya Ma s yar akat Ma nd ir i da n Se ja ht era. Ma nd ir i
berart i ma mpu u nt uk
me ngo rganis ir d ir i u nt uk me mo bilis a s i su mbe r da ya ya ng ada, ma mp u me ng at as i per mas a la ha n ya ng t imbu l. Se ja ht era berart i dap at me la ya ni ma s yar akat sec ara mak s ima l unt uk me me nu hi ke but u ha n.5
Seda ngk a n mis i De sa Cau Be la yu ya it u me mber da ya ka n ma s yar akat de sa da la m ra ngka me na ngg u la ng i su at u mas a la h a nt ara la in:
- Peningkatan Kapasitas Masyarakat dan Kelembagaannya
- Pelembagaan Sistem Pembangunan Partisipatif
- Pengoptimalan Fungsi dan Peran Pemerintah Desa
4
Ni Putu Leona Laksmi Suryadi, 2016,
Penanggulangan Tindak Pidana Korupsi dalam Pengelolaan Keuangan Dana Desa di Bali, Skripsi, Fakultas Hukum, Unud, hlm 50.
5 ibid
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 4 - Peningkatan Kwalitas dan Kwantitas
Pembangunan
- Pengembangan Kemitraan dalam pembangunan
Sebaga ima na de sa la inn ya, Des a Cau Be la yu t e nt un ya ju ga me mp ero le h Da na De sa sepert i d iat ur da la m Per at uran Pe mer int a h No 60 Ta hu n 2014, sert a me lihat vis i d a n mis i ya ng d imilik i De sa C au B e la yu, ada la h s a ng at re le va n apa b ila d ija d ika n t e mpat pe ne lit ia n t erka it bag a ima na pera n ma s yar akat de sa d a la m pe nce ga ha n ko rups i d a la m pe nge lo la a n keu a nga n da na de sa. D iharapk a n me mbe r ika n eduka s i sert a me mba ngu n ke sad ara n ma s yar akat aka n p e nt ing n ya me n ja la nka n p e mer int a ha n d i desa ya ng bers ih, t ra ns para n da n aku nt able sert a me laku ka n pe nce ga ha n ko rups i s ed in i mu ngk in da n se -e fekt if mu ngk in. Pera n sert a ma s yara kat da la m upa ya p e nce ga ha n da n pe mbera nt as a n t ind ak p id a na ko rups i d iwu judk a n d a la m be nt uk ant ara la in me nc ar i, me mp ero le h, me mber ik a n d at a at au info r ma s i t e nt a ng t indak p id a na ko rups i da n hak me n ya mp a ika n sara n da n pe ndap at sec ara bert ang gu ng ja wa b t erhadap p e nc ega ha n da n pe mbera nt as a n t ind ak p id a na ko rups i. Se sua i de ng a n pr ins ip ket erbuk aa n da la m ne gara de mo kra s i ya ng me mber ik a n hak kepad a mas yarak at unt uk me mp ero le h info r masi ya ng be nar, ju jur, da n t ida k d iskr iminat if me nge na i
pe nce ga ha n da n p e mbera nt a sa n t ind ak p ida na ko rups i.
Sesu ng gu hnya u pa ya me mbuda ya ka n pera na n ma s yar akat da la m p e mbera nt a sa n ko rupsi, sec ara t eo rit is meru paka n kew a jiba n. D it u njukk a n pada Pa sa l 10 8 (1) KUHP :
“Set iap orang yang
me nga la mi, me lihat ,
me n yak s ika n d a n at au me njad i ko rba n per ist iw a ya ng meru paka n t ind ak p ida na berhak u nt uk me ng a juka n la po ran at au pe nga dua n k epad a pe nye lid ik da n at au pe nyid ik baik lisan maupun tertulis.”
Le mba ga Tra nsp are nc y Int ernat io na l (TI) mer ilis d at a ind ek s per sep s i ko rups i (Co r ruption Pe rc eption Index/C PI) u nt uk t a hu n 2015, Indo nes ia me ne mp at i per ing kat ke 88 de nga n sko r CPI 36. Sko r t ersebut me ningk at dar i t ahu n 2014 ya ng ber ada d i per ing kat ke 107. Pe ningkat a n CPI Indo ne s ia in i d ip e ngaru h i o le h aku nt abilit a s pu blik ya ng me n ingkat da n jug a pe ncega ha n ko rups i ya ng d in ila i e fekt if, KP K sa ng at berpera n. Per ing kat negara- negara t erse but meru paka n ga mbara n t erha dap da ya t aha n da n upa ya pe mer int a h ma s ing- ma s ing be sert a ma s yar akat n ya da la m me ne ka n ko rups i. Sk o r rat a-rat a t ahu n 2015 ada la h 4 3. Art inya sko r Indo nes ia ma s ih d i baw a h rat a -rat a sko r perseps i du n ia. D i As ia Teng gara, I ndo ne s ia ada d i bawa h S ing apura, Ma la ys ia, da n Tha ila nd.6
Me lihat per ingkat I ndo ne s ia d i indek s ko rups i ya ng t e la h me mba ik, t et ap i ma s ih buruk, se hing ga d ihar apka n kede pa n pe ne lit ia n -pe ne lit ia n sert a eduka s i kep ada ma s yar akat dapat le b ih me mba nt u me n ingkat ka n rang k ing I ndo nes ia t erhadap is u a nt i ko rups i, me la lu i pe ncega ha n ko rups i dar i t ingkat desa, d imu la i d i B a li k husu s nya d i Desa Cau Be la yu, d iharap ka n
6
Bagus Prasetyo, 2016,
https://m.tempo.co/read/news/2016/01/27/0637
39957/
ini-daftar-peringkat-korupsi-dunia-indonesia-urutan-berapa, diakses 10 Maret 2016.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 5 dapat d ila njut ka n d i d es a -de sa
la inn ya d is e luru h t a na h a ir, se ba ga i upa ya p e na nggu la nga n ko rups i gu na me n ingkat ka n pe mba ng u na n d esa da n kese ja ht eraa n s e luru h warga de sa da la m Negar a Ke sat ua n Re pu blik Indo nes ia .
1.2. Tujuan Pene litian
Ter dapat t ujua n p e nu lisa n kar ya ilmia h in i de nga n berpedo ma n pad a pe ne lit ia n ya ng t ela h d ilaku ka n se be lu mn ya ada la h se baga i ber ik ut :
1. Mengetahui pemahaman warga di Desa Cau Belayu mengenai arti pentingnya mencegah tindak pidana korupsi dalam pengelolaan keuangan dana desa serta peran serta masyarakat dalam Pencegahan Tindak Pidana Korupsi pengelolaan keuangan dana desa?
2. Bagaimana upaya penanggulangan
hambatan-hambatan agar
pengelolaan keuangan dana desa di Indonesia khususnya desa di Bali terhindar dari Korupsi?
II. M ETODE PEN EL I TIA N Unt uk me mp ero le h suat u pe mba has a n se su a i d e nga n apa ya ng t erdap at d i da la m t u jua n pe nyu su na n ba ha n a na lis is, ma ka da la m p e nu lis a n pe ne lit ia n in i me nggu naka n met o de pe ndek at an sec ara Yur id is E mp ir is , ya it u pe ne lit ia n huk u m de nga n cara pe ndek at an fakt a ya ng ada de nga n ja la n me ngada ka n pe nga mat a n da n pe ne lit ia n d ila pa ng a n ke mud ia n d ik a ji da n d it e laa h berda sarka n per at uran peru nda ng-u nda ng a n ya ng t erka it se ba ga i acu a n u nt uk me me c a hka n ma s a la h, da la m ha l in i p e nde kat a n t erse but d ig u nak a n u nt uk me nga na lis is sec ara kua lit at if7.
7 R on y Ha n i t i jo S oem i t r o, 1 9 9 8 , M e t o d e Pe n el i t i a n Hu k u m d a n J u ri me t ri , Gh a l ia In d on esi a , Ja k ar t a, h lm . 5 2 . Pendek at an yur id is e mp ir is ya it u su at u pend ekat a n ya ng d ila kuka n u nt uk me nga na lis is t ent ang s e jau h ma na s uat u perat uran at au peru nda ng -und a ng a n at au huku m ber laku sec ara e fe kt if da la m ma s yarak at ,8 ya it u t erka it Pe nceg a ha n T indak P id a na Ko rups i Da na D es a d i Des a C au Be la yu, Ke ca mat a n Marga, Ka bup at en Ta ba na n, Pro pins i B a li.
II I. HASIL D AN
PEM B AHASAN
3.1. Pe ran Se rt a M asy a ra kat Desa Da lam Penc egahan Tinda k Pid ana K orup si Peng e lo laan K euangan Dana De sa di De sa Cau B elayu, K ecamatan M a rga , K abupaten Tabanan, Propin si B ali
Ko rups i merup aka n
pe nggu naa n ja bat an u nt uk t ujua n d i luar k epe nt inga n res mi. Ko rups i s e nd ir i t erd ir i at as berbaga i je n is : su ap, pe mera sa n, me n ja ja ka n p e ngaru h, nepo st is me, pe ma ls ua n, ua ng pe lic in, pe ngg e lap a n da n se ba ga in ya. Kit a ce nd eru ng me lihat ko rups i se baga i se mat a -mat a do sa pe mer int a h, t et ap i se be nar nya p ihak swa st a juga ba nyak t er libat da la m ko rups i ya ng t er jad i d i sekt o r pe mer int a h. Kit a se mu a t er libat , kare na it u k it a harus berga nd e nga n t anga n da n bersa ma -s a ma me ncar i ja la n ke luar. 9
Be ber apa pe ndap at pakar huk u m sert a peru mu sa n de fin is i ko rups i d a la m per at uran
8
Kuntjaraningrat, 1999, Kebudayaan,
Metalitet & Pembangunan, Gramedia, Jakarta,hlm
9
Robert Klitgaard, dkk., 2002, Penuntun
Pemberantasan Korupsi dalam Pemerintahan Daerah, Yayasan Obor Indonesia & Partnership for Governance Reform in Indonesia, Jakarta, hlm. 109.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 6 peru nda ng a n, ada be ber apa
unsur -u nsur mut lak at au po ko k ko rups i, berup a: a. ada n ya pe laku at au pe la ku -pe la ku ko rups i; b. ad a nya t indak a n ya ng me la ngg ar no r ma- no r ma ya ng ber laku ya ng da la m in i d apat me mbe nt uk mo ra l (a spek aga ma), et ika (a spe k pro fes i), ma upu n perat uran p eru nda ng -u nda nga n (aspek hu ku m) ; c. ada nya u nsur meru g ika n k eua nga n /k eka ya a n negara at au mas ya rakat , la ngs u ng at au t ida k la ng su ng, sert a; d. ada n ya u nsur at au t uju a n u nt uk kepe nt inga n at au keu nt ung a n pr iba d i/ke lu arga /go lo nga n.10
Seda ngk a n per spe kt if p ida na, sec ara spe s ifik u nsur -u nsur kece nderu ng a n per bu at an meru g ika n k eua nga n ne gara dapat d ia na lis is dar i 4 pe ndek at an ya it u:11
1)Ad a nya p e lak u per buat a n meru g ika n k eua nga n negara, u mu mn ya berka it a n de ng a n pe ja bat negara at au pe nye le nggar a negara ;
2)Perbu at an me law a n huku m, pe nya la hgu naa n ja bat an, kewe na nga n d a n kekua sa a n pe nge lo la a n k eua ng a n neg ara. 3)Ter jad i kerug ia n ne gara sec ara
nyat a da n pa st i, dapat d in ila i de nga n ju mla h ua ng.
4)Ad a nya p iha k ya ng “me mpero leh keuntungan sec ara t idak wa ja r at au memperkaya”; diri sendiri, o rang la in at au ko rpo rasi, ya it u de ng a n me ngura ng i hak pe ner ima a n keua nga n neg ara at au me nimbu lka n k ewa jiba n membayar o leh negara “yang
10
IGM Nurdjana, 2010, Sistem Hukum
Pidana dan Bahaya Laten Korupsi, Perpektif Tegaknya Keadilan Melawan Mafia Hukum,
Pustaka Pelajar, Yogyakarta, hlm 20.
11
Hernold Ferry Makawimbang, 2015,
Memahami dan Menghindari Perbuatan Merugikan Keuangan Negara, dalam TIndak Pidana Korupsi dan Pencucian Uang, Thafa Media, Yogyakarta, hlm 98-99.
seharusnya t idak ada” atau “me mbayar lebih besar dari yang seharusnya”, secara me la wa n huku m.
Upa ya pe mber a nt asa n ko rups i sud a h se ja k d a hu lu d ila kuka n ba ik upa ya repr es if ma upu n pre ve nt if, na mu n sa mpa i de nga n sa at ini ma s ih ba n yak ko ruptor ya ng me laku ka n aks in ya sek a lipu n a nc a ma n sa nk s in ya su da h sa ng at berat da n me ndap at kan r eak s i pe nce la a n ya ng kera s dar i ma s yarak at .
Pe mer int a h s a la h sat u nya me ne mpu h c ara p e mbera nt a sa n sert a pe nc ega ha n de nga n me nge lu arka n per at uran peru nda ng -u nda ng a n ya ng me ngat ur t indak p ida na ko rups i sa mp a i d e nga n saat in i t er ma suk d ia nt aran ya:
1)Perat uran Pe ngua sa M ilit er No mo r. Prt /Perpu/1957 t ent ang P e mbera nt as a n Ko rups i;
2)UU No 24/Prp/1960 d a n Keput usa n Pres ide n No 228 Tahu n 1967 t ent a ng T ind ak P id a na Ko rups i;
3)UU No 3 Ta hu n 1971 t ent a ng Pe mbera nt as a n T inda k P ida na Ko rups i;
4)UU No 28 Ta hu n 1 999 Tent a ng Pe n ye le nggara a n Negara Ya ng B ers ih, Berw iba wa, B e ba s Ko rups i da n Ko lo s i d a n Nepo t is me ; 5)UU No 31 Ta hu n 1 999 Tent a ng P e mbera nt as a n T inda k P id a na Ko rup s i ya ng t ela h d iu ba h d e nga n U nd a ng -Unda ng No mo r 20 Ta hu n 2 001 Tent a ng P e mbera nt as a n T inda k P id a na Ko rups i; 6)UU No 15 Ta hu n 2 002 Tent a ng P e mbera nt as a n T inda k P ida na Pe ncuc ia n Ua ng, ya ng t e la h d iu ba h de nga n U nd a ng -U nd a ng No mo r 8 Ta hu n 2010 t ent a ng T inda k P ida na Pe ncuc ia n ua ng ;
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 7 7)UU No 30 Ta hu n 2002 Ko mis i
Pe mbera nt as a n T inda k P ida na Ko rups i;
8)UU No 46 Ta hu n 2009 t ent a ng Perad ila n T indak P ida na Ko rups i.
Le bih ja u h buka n ha n ya t ing kat nas io na l, ma syar akat int er na s io na l pu n t e la h me mu s at kan per hat ia n t erha dap ma sa la h ko rups i me la lu i Un ited Nation Con venti on Again st Cor rupti on (U NCA C) pada t angga l 11 De se mber Ta hu n 2003 d i Mer ida, M e xico ya ng d irat ifik a s i de ng a n U nda ng -Unda ng No mo r 7 Ta hu n 2006, me nega sk a n ba hwa I ndo ne s ia meru paka n bag ia n ma syar akat g lo ba l me mer a ng i ko rups i.
De nga n d is a hk a nnya U nd a ng -Unda ng No 6 Tahu n 2014 t ent ang D es a pad a t ang ga l 15 Ja nu ar i 2014, me ng ak ibat ka n peru ba ha n s ig n ifik a n d a la m pe nge lo la a n des a. Pe nt ing n ya pe nge lo la a n da na de sa ya ng ba ik, me n jad i fo kus per hat ia n me ng ingat ya it u be sar nya d a na ya ng me nga lir ke de sa, regu la si ya ng re lat if baru, da n lu as n ya sert a var iat ifn ya k arakt er ist ik desa, ya ng ju ga ra wa n d it u ngga ng i kepe nt inga n po lit ik t ert ent u, sert a po t ensi ko rups i dapat me ningkat d i da era h.
Bes ar nya ju mla h da na de sa se ba ga ima na d isa mpa ik a n Me nt er i D es a Pe mba ngu na n Daera h Tert ing ga l da n Trans migra s i ( Me nd es PDTT), da na de sa d it a hu n 201 7 Rp. 60 t riliu n ba hk a n aka n me ning kat me n jad i Rp. 120 t r iliu n d i t a hu n 2018. Ta hu n 2017, rat a -rat a de sa me ndap at kan ua ng R p. 800 jut a d it a mba h d ar i ka bu pat e n da n pro vins i se h ingga ma sing - ma sing me mp ero le h Rp.1,6 milia r 12
12
https://news.detik.com/news/berita/d-3487085/mendes - tahun - depan – alokasi – dana – naik – tiap –desa/jumat 28 April 2017, diakses tanggal 15 Oktober 2017.
Penggu na a n da na de sa se ba ga ima na d iat ur t erakhir berdas arka n Per me nde s No .4 Tahu n 2 017 t ent a ng Peru ba ha n at as Per me nd es a No 22 Ta hu n 2016 t ent a ng P e net apa n Pr io r it as Penggu na a n Da na Des a, se baga i ber ikut :
1)Pr io r it as pe nggu naa n da na desa u nt uk me mb ia ya i pe lak sa naa n pro gra m d a n keg iat a n d i bid a ng pe mba ng u na n de sa d a n pe mberda yaa n ma s yara kat desa.
2)Pr io r it as pe nggu naa n da na desa d iut a maka n u nt uk me mb ia ya i p e lak sa na n pro gra m da n keg iat a n ya ng bers ifat lint as bid a ng.
3)Pro gram da n k eg iat a n se ba ga ima na d ima k sud pa da a yat (2) t erut a ma bid a ng keg iat a n BU MDe sa at au BUM De sa Ber sa ma, e mbu ng, pro duk unggu la n de sa at au kawa sa n perd es aa n da n sara na o la hraga d es a.
4)Pr io r it as pe nggu naa n da na desa se baga ima na d ima k sud pada a yat 1, d ipu blik as ik a n kepad a ma s yara kat o le h Pe mer int a h D es a d i ru a ng pub lik at au rua ng ya ng da pat d iaks es ma s yar akat Des a. De nga n me nget a hu i d a n me ma ha mi pe ngat uran t ent a ng pr io r it as pe ng gu na a n da na de sa, dapat se baga i up a ya u nt uk
me ndet eks i ada n ya
pe nye le we nga n t erha dap pe nggu naa n D a na De sa. Perat uran M e nt er i De sa me mpr io r it a ska n, ya it u pe mba ng u na n d es a da n pe mberda yaa n ma s yar akat desa. Pr io r it as k eg iat a n, a ng gara n da n be la nja d esa d ise pak at i d a la m Mus yaw ara h De sa ya ng part isip at if. D ima na ha s il mu sya wara h se ba ga i ac ua n Re nc a na Ker ja Pe mer int a h De sa (R KPDe sa) d a n AP BDe sa.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 8
Na mu n Per me n in i, d it eg as ka n desa t et ap milik i rua ng berkrea s i pro gra m/keg iat a n se sua i kewe na nga n, a na lis a ke but u ha n pr io r it as da n su mber da ya.
Penge lo la a n da na de sa kerap me n jad i p erso a la n k are na t idak me ngac u pedo ma n/p erat uran, t id ak se sua i do ku me n pere nc a naa n d es a ya it u RP JM Des a da n Re nca na Ker ja Pe mba ngu na n D es a, sert a t idak jar a ng pe nyu su na n da n pe lak sa naa n pro gra m t a npa mu s ya wara h d es a. Ak ibat nya t id ak se su a i r e nca na a ngg ara n bia ya.
Pengaw as a n da na de sa s a ngat d ip er luka n u nt uk me nce ga h pe nye le we na nga n at au ko rups i da na t erse but , se la ma in i Pengaw as a n da na de sa o le h ma s yar akat me la lu i BP D (Ba da n Per mu s ya warat a n D esa) d a n pe mer int a h d i at as n ya berdas aka n u nda ng -u nda ng. Ap arat pe ng awa s int er na l pe mer int a h ya k ni Ba da n Pengaw as a n Keua nga n da n
Pe mba ngu na n (BP KP),
Inspekt o rat Jend era l ( Ke me nD es, Ke me nD agr i, da n Ke me nKe u), sert a Bada n Pe ngaw as Da era h Pro vins i/ Ka bup at en/ Ko t a. J uga aparat pe mer int a h ya it u a parat pe mer int a h De sa, Pro vins i/ Ka bupat e n/ Ko t a khu susn ya Bada n Pe mber da ya a n Ma s yar akat
Des a (BPMD)
Ka bupat e n/Pro vins i. Sert a t ent unya Ke me nde s t e la h
me ngga nde ng Ko mis i
Pe mberat asa n Ko rup si u nt uk pe ngaw as a n da na des a.13
Pera n s ert a mas yar akat me n jad i sa la h c ara s at u pe nt ing
da la m pe ncega ha n
pe nye le we na nga n pe nya lura n da na d esa, s e bag a ima na st ud i ya ng d ila kuk a n d i De sa Cau
13
https://nasional.tempo.co/read/899049/in i - upaya-kpk -cegah-terjadinya -korupsi- dana- desa/diakses tanggal 15 Oktober 2017.
Be la yu, Ke ca mat a n Marga, Ka bupat e n Ta ba na n, Pro p ins i Ba li. Ma s yarak at Des a Cau Be la yu s a mpa i de ng a n t a hu n 2017 t e la h me mpero le h ma nfa at Pro gram P e mer int a h me ng e na i Da na De sa.
Be ber apa be nt uk
imp le me nt as i da na de sa se hu bu nga n p e nggu naa n d a na desa u nt uk me mb ia ya i pe lak sa naa n pro gra m da n keg iat a n d i bid a ng pe mba ngu na n desa t erse but a nt ara la in: pe mba ng u na n in fra st rukt ur ja la n ling ku nga n du su n, p e mbet o na n ja la n su bak da n t er lak sa na n ya PAM de sa. S e me nt ara it u pe mberda yaa n ma s yarak at desa d i De sa C au B la yu me la lu i pe nge mba nga n e ko no mi r ak yat , mis a ln ya pe lat iha n us a ha u nt uk me mbuat a bo n ba b i, s ert a sar a na kese hat a n.
Na mu n sed ik it d is a ya ngk a n, berdas arka n d is ku s i da n wawa ncara t er hada p pera ngkat da n warg a D es a C au B la yu pe ma ha ma n ma s ih sa ngat min im t ent ang t indak p id a na ko rups i, sert a pe nt ing nya pera n w arga da la m me nceg a h t er jad in ya t ind ak p ida na ko rups i k hu sus n ya se hu bu nga n de nga n pe nge lo la a n da na d es a. Se la ma in i ma s ya rkat ha nya me n yak s ik a n dar i surat ka bar at au ber it a dar i me d ia t ele vis i t erka it ko rups i ya ng t erjad i sec ara na s io na l d i Indo nes ia , se me nt ara it u le bih det a il t erka it pe ngat uran t ent a ng ko rups i sert a spe s i fik t ent a ng kewe na nga n da n t angg u ng ja wa b ma s yar akat me mba nt u up a ya preve nt if at au pe ncega ha n ko rups i be lu m d ik et ahu i de nga n ba ik.
UU No 31 Tahu n 1999 t ent ang Pe mber a nt asa n T indak P id a na Ko rup si se baga ima na t ela h d iu ba h de ng a n UU No mo r 20 Ta hu n 20 01 t ent a ng Pe mbera nt asa n T indak P id a na
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 9 Ko rups i Pa sa l 41 me ngat ur
t ent ang p era n s ert a ma s yar akat da la m pe nc ega ha n da n pe mbera nt as a n t ind ak p id a na ko rups i, ya ng be nt uk nya a nt ara la in:
a. Hak me nc ar i, me mpero le h d a n me mber ika n info r mas i ada n ya dugaa n t e la h t er jad i t ind ak p id a na ko rups i;
b. Hak u nt uk me mpero le h pe la ya na n da la m me ncar i, me mp ero le h d a n me mber ik a n in fo r ma s i dar i pe nega k huku m ya ng me na nga ni perk ara ko rups i;
c. Hak me n ya mp a ika n sara n d a n
pe ndap at sec ara
bert anggu ng jaw a b kepa da pe neg ak huku m ya ng me na ng a ni perkara t ind ak p id a na ko rups i;
d. Hak u nt uk me mpero le h ja wa ba n at as p ert anya a n t ent ang lapo ra nnya ya ng d iber ika n kep ada p e neg ak huk u m d a la m wakt u p a ling la ma 30 har i;
e. Hak u nt uk me nd apat ka n per lindu ng a n hu ku m d a la m ha l:
1) Me la ks a nak a n hak n ya se ba ga ima na d imak sud da la m huru f a, b, c ;
2) D imint a had ir d a la m pro se s pe nye lid ika n, pe nyid ika n, da n d i s ida ng p e ngad ila n se ba ga i sa ks i pe la po r, saksi, at au saks i a h li, sesua i de nga n ket e nt uan perat ura n peru nda ng -u nda ng a n ya ng ber laku.
Se la njut nya P as a l 42 a yat 1 d ije la ska n ba hw a pe mer int a h me mber ika n pe ng harg aa n kep ada a nggo t a ma s yarak at ya ng t e la h ber jas a me mba nt u up a ya pe nce ga ha n, pe mbera nt asa n, at au pe ngu ngk apa n t ind ak p id a na ko rupsi.
Pengat ura n t ent a ng pera n sert a mas ya rak at juga d iat ur da la m U nda ng -U nda ng No mo r 28
Tahu n 199 9 t ent a ng
Pen ye le nggara a n Neg ara ya ng Bers ih d a n B e ba s dar i KKN, khu su s nya da la m Pas a l 8 a yat 1 d ima na d is e but kan ba hwa p era n sert a ma s yarak at da la m pe nye le nggar aa n ne gara meru paka n hak da n t ang gu ng ja wa b ma s yar akat unt uk ikut me wu judk a n Pe nye le ng gara Negara ya ng be rs ih.14
Ke mud ia n d a la m Pe nje la sa n Pasa l 8 a yat 1 d is e but ka n Pera n sert a ma s yar akat se baga ima na d ima ks ud da la m a yat ini, ad a la h pera n akt if ma s yarak at unt uk ikut s ert a mewu jud ka n Pen ye le nggara Neg ara ya ng bers ih da n be bas dar i ko rups i, ko lus i, d a n nepo t is me, ya ng d ila ks a nak a n d e nga n me naat i no r ma huku m, mo ra l, da n so s ia l ya ng ber la ku d a la m ma s ya rakat . Seda ngk a n Pas a l 9 le b ih la n jut me n je la sk a n:wu ju d dar i p era n sert a ma s yar akat ant ara la in; a. Hak me ncar i me mpero le h d a n
me mber ika n in fo r ma s i t ent a ng pe nye le nggar aa n Ne gara ;
b. Hak u nt uk me mpero le h pe la ya na n ya ng s a ma d a n ad il dar i Pe n ye le nggara N egara ; c. Hak me n ya mp a ika n s ara n d a n
pe ndap at secara bert angg u ng ja wa b t erhadap k e bijak a n Pen ye le nggara N egara ;
d. Hak me mp ero le h p er lindu ng a n huk u m.
Unda ng U nda ng No mo r 30 t ahu n 200 2 t ent a ng Ko mis i Pe mbera nt as a n Ko rups i Pa sa l 1 a yat 3 juga me ng at ur so a l pera n sert a ma s yar akat d ima na d ise but kan ba hwa P e mbera nt a sa n ko rups i ad a la h s era ngk a ia n t ind aka n u nt uk me nceg a h da n
14
Ganjar Laksamana, 2015, Laporan Tim
Pengkajian Hukum tentang Partisipasi Aktif Publik dalam Pencegahan dan Pemberatasan Korupsi, Pusat Penelitian dan Pengembangan Sistem Hukum Nasional, Badan Pembinaan Hukum Nasional, Kemeterian Hukum dan Hak Asasi Manusia, h. 22.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 10 me mbera nt as t indak p id a na
ko rups i me la lu i up a ya koo rd ina s i, sup er vis i, mo nit o r, pe nye lid ika n, pe n yid ika n, pe nu nt ut an d a n p e mer ik saa n d i s ida ng p e ngad ila n de ng a n p era n sert a mas yarak at berd as arka n perat uran u nd a ng -u nd a ng ya ng ber laku.
Ba hk a n berda sarka n Perat uran Pe me r int a h No 71 Tahu n 2000 t e la h me ngat ur le bih la n jut t ent ang Tat a Cara Pe lak sa na a n Pera n Sert a Ma s yarak at dan Pe mbe r ia n Peng harga a n da la m Pe ncega ha n da n Pe mber a nt asa n T indak P id a na Ko rups i. Se hingg a t idak ha nya se bat as c ara ma syar akat berpera n me ncega h ko rups i ba hka n p e mber ia n re ward at au pe ng harg aa n kep ada mere k a ya ng me mba nt u da la m pe ncega ha n ko rups i.
De nga n de mik ia n, ad a nya ke le ngk apa n pe ng at uran me nge na i pera n sert a ma s yar akat me la kuk a n p e nce ga ha n ko rups i t ersebut d ije la sk a n mu la i dar i
KUHP, s a mpa i de nga n
pe ngat ura n k hu su s ko rups i da n da na de sa d a n per at uran pe lak sa naa nnya, ma ka p era n sert a ma s yarak at da la m me nceg a h ko rups i pe nggu naa n da na d es a k hu sus n ya, dap at d i o pt ima lka n me la lu i so s ia lis a s i ya ng e fekt if at aupu n pe lat iha n ya ng berke la n jut a n ya ng se la ma in i ma s ih be lu m ma k s ima l d ila kuka n p e mer int a h.
3.2. Upaya Penan ggu langan Hambatan -Ha mbatan Aga r Peng e lo laan K euangan Dana Desa Di Indone sia K hususnya Desa Di B a li Te rhinda r Da ri K orup si
Per masa la ha n ko rupsi meru paka n per ma sa la ha n ya ng sa ng at su lit u nt uk d ibera nt as o le h kare na sa ngat ko mp le ks
ya ng me nurut Bard a Na w aw i Ar if ba hw a ha l t erse but d ise ba bka n kare na ko rups i berka it a n erat denga n ko mp lek s it a s ma sa la h la in sepert i: ma sa la h s ik ap me nt a l/ mo ra l, ma s a la h po la/s ik ap hidu p da n bud a ya
so s ia l, mas a la h
ke but uha n/t unt ut an eko no mi da n st rukt ur/s ist e m eko no mi, ma sa la h lingku nga n h idup/ so s ia l da n ke se nja nga n so s ia l- eko no mi, ma sa la h st rukt ur/buda ya po lit ik, ma sa la h pe lu a ng ya ng ada d i da la m mek a nis me pe mba ngu na n
at au ke le ma ha n
biro kras i/pro se dur ad min ist ras i (t erma suk s ist e m pe ng awa sa n) d i bid a ng ke ua ng a n da n p e la ya na n u mu m.15
D isa mp ing k esu lit a n t erse but , d ira sa ka n be lu m ma ks ima l e fek jer a para pe ja bat at au pe nye le nggar a n neg ara me lihat a nca ma n p id a na ya ng berat da n t ela h ba nya k ko rupto r t ert angkap na mu n sea ka n t id ak k apo k at au sepert i p e nya k it me nu lar ya ng t id ak ada ha bis n ya, ko rups i ma s ih sa ja t er jad i. Be ber apa d ia nt aran ya t erka it de nga n pe nggu naa n da na de sa.
Opera s i t a ngk ap t anga n KP K awa l Ag ust us 20 17 t erha dap Bupat i P a mek as a n, Kep a la Ke jak sa a n Neger i Pa me ka sa n (Ka ja r i), Ke pa la De sa D as so k da n 2 o ra ng aparat ur s ip il. La ng ka h ya ng d ila kuka n KP K it u t erka it dugaa n suap kep ada aparat pe ne gak huku m u nt uk me ng he nt ika n pe na nga na n k as us ko rups i pe nye lew e nga n d a na desa.16 Perio de Agu st us 2016 -Ag ust us 201 7 Indone sia
Coru ption Watch (IC W)
15
IGM Nurdjana, op.cit, 29.
16
http://www.hukumonline.com/berita/bac a/lt598f2a9e656ee/cegah-korupsi--masyarakat-perlu-dilibatkan-awasi-dana-desa, Sabtu, 12 Agustus 2017, diakses tanggal 10 Oktober 2017.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 11 me ng hit u ng ada 110 k as us
ko rups i a nggara n d es a ya ng d ipro se s p e ne gak huku m da n me libat ka n 139 pe lak u (d ima na 107 o rang d ia nt ara n ya meru paka n kepa la de sa) de nga n kerug ia n neg ara se d ik it nya Rp30 miliar.
Ko mis i Pe mber a nt asa n Ko rups i me ncat at , se la ma Ja nu ar i- Ju ni 20 17, ada 459 la po ran t erka it de nga n d a na de sa. Lapo ra n it u d isa mpa ik a n ke KP K me la lu i t e lepo n, SMS, surat e lekt ro nik, at au dat a ng la ng su ng. 17
Is i la po ran t erka it de ng a n da na desa it u ber ma ca m- ma ca m. Na mu n, jika d ike lo mpo kka n, ada 10 je nis pe n yimpa nga n pe nge lo la a n d a na d esa ya ng d ila po rkan. Ke se pu lu h pe nyimpa nga n ya ng d ilapo rka n t ersebut ada la h t idak ada n ya pe mba ng u na n d i de sa ; pe mba ng u na n/p e ng adaa n
bara ng/ ja sa t idak s es ua i de nga n spe s ifika s i/R AB ; d ugaa n ada n ya mark u p o le h a parat desa ; t idak ada nya t ranspar a ns i; ma s yar akat t id ak d ilibat ka n; p e nye le we nga n da na de sa u nt uk kepe nt inga n pr ibad i; d a n le ma hn ya pe ngaw as a n da na de sa o le h ins pe kt o rat . Ada ju ga pe nyimpa nga n d a la m be nt uk ko ngka liko ng p e mbe lia n mat er ia l ba ha n ba ngu na n, pro yek fikt if, sert a pe ngg e lapa n ho no r aparat desa. Na mu n ke -459 la po ran t ersebut , be lu m t e nt u ada pe nye le we nga n d a na de sa. Be ber apa d i a nt aran ya ha n ya kare na ke sa la ha n ad min ist ras i at au pro ses ya ng t idak t ransp ara n.
KP K me ngka ji da la m pe nge lo la a n da na de sa me mp u nya i k e le ma ha n e mpat aspe k yak ni re gu la si, t at a
17
h tt p s: / /n ews. d et i k . com / ber i t a / d 3 5 9 2 5 2 7 / k p k a d a 4 5 9 l a p or an soa l -d a n a - -d esa Ra bu 0 9 Ag u st u s 2 0 1 7 , 1 4 : 4 8 WI B
la ks a na, pe nga wa sa n da n su mber da ya ma nu s ia ya ng me nge lo la da na de sa.18
Seh ingga per lu d is ad ar i ba hwa pe ncega ha n da n pe mbera nt as a n ko rups i meru paka n p eker ja a n ya ng sa ng at bes ar, berat , ko mp le ks da n ru mit sert a bere s iko t ingg i pada a parat ur pe neg ak huku m, t erle bih p ada war g a ma s yar akat ya ng berpera n s ert a me lapo rka n t ind ak p id a na ko rups i, mut lak per lu d ila kuka n ber baga i st rat egi. O le h k are na it u per mas a la ha n ko rups i bu ka n ha nya t angg u ng ja wa b pe ne gak huk u m ak a n t et ap i p era n sert a se luru h e le me n ma s yar akat harus t erlibat .
De mik ia n ha l p e lak sa naa n pe nggu naa n da na de sa ya ng id ea l sert a se sua i pe ng at uran peru nda ng -u nda ng a n ya ng ber laku, d i D es a Cau B la yu t idak jug a t er lep as d ar i p er ma sa la ha n ya ng d iha dap i. Ber ik ut be ber apa ke nda la da n ha mbat a n ya ng d it e mu i pa da k e nyat aa nnya d i la pa ng a n o le h M as yarak at sert a Pera ngkat De sa C au B la yu se hu bu nga n p e nge lo laa n d a na desa s ert a pada k hu sus n ya se ba ga i upa ya pe ncega ha n ko rups i pe ng gu na a n d a na de sa t ersebut .
Pert a ma, Su mber Da ya Ma nu s ia (SD M) ya ng t ersed ia ma s ih r e nd a h d ar i seg i pe nget a hua n at au k et era mp ila n da la m pe ngge lo la a n d a na de sa, se hing ga per lu pe nda mp ing a n da n pe mb inaa n dar i pe mer int a h, ke nda la ya ng s a ngat t erasa ada la h SD M bid a ng t ek no lo g i in fo r ma s i ma s ih p er lu d iber ik a n ba nyak pe lat iha n. S ert a kesu lit a n me ma ha mi t e nt a ng at ura n d a la m pe nggu naa n d a na ma upu n
18
https://news.detik.com/berita/d-3584184/
kpk-soroti-4-kelemahan-dana-desa-yang-buka-peluang-korupsi, diakses tanggal 14 Oktober 2017.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 12 pe lapo ra n pe nggu naa n d a na
se hu bu nga n kur a ng so s ia lisa s i pe mer int a h s ert a pe ng at uran t ent ang da na de sa ya ng c epat seka li me nga la mi peru ba ha n, co nt o hnya set iap t a hu n min ima l harus d ilaku ka n pe nc ar ia n in fo r ma s i baru sert a pe mbe la jar a n t erhadap per at uran ya ng beru ba h- u ba h me ng ikut i ke bijak a n pe mer int a h pu sat .
Kedua, d ar i seg i prakt ik pe nca ir a n da na de sa dar i pe mer int a h da era h p ada ke nyat aa nnya ser ing ka li me nga la mi k e mu ndura n, de nga n wakt u ya ng me nde sak at au kura ng cu kup se hing ga pe lak sa naa n p e mba ngu na n de sa t ergesa-ge sa s e ba b da na de sa ya ng la mbat t urunnya a ka n me ngak ibat ka n t idak e fekt if pe nyera pa nnya.
Ket iga, d i De sa C au B la yu se nd ir i, B ada n P er musya war at an Des a (BPD) be lu m d ilibat ka n da la m pe ngaw as a n pe nge lo la a n da na de sa kare na d ir a sa ka n be lu m t er lat ih de nga n ba ik. Se la ma in i BPD t id ak t er la lu me ma ha mi pera nn ya kar e na be lu m per na h d ilibat ka n t ent a ng so s ia lis a s i da na de sa pad a ha l pera nnya s a ngat pe nt ing d a la m pe ngaw as a n.
Kee mp at , per ma sa la ha n ya ng d ia la mi Per a ngkat De sa Cau B la yu a da la h k esu lit a n me mbuat pert anggu ng jaw a ba n pe nggu naa n da na de sa ya ng d ir as aka n c ukup su lit at au r ibet o le h pera ngkat desa. Ko nd is i t erse but me nu nt ut d ila kuka n p e lat iha n se cara int e ns if da n berke la n jut a n dar i pe mer int a h d aera h.
Se la ma in i pe lat iha n t e la h d ila kuka n d ia nt ara nya o le h D ispe kt o rat Kabupat e n Taba na n, Bag ia n Keua nga n Ka bup at en Taba na n, B aped a (kep ada pera ngk at desa), o le h Kep a la Desa, Per bek e l da n per a ngkat nya (kepada Ke lia n Su bak), BPMD
(kepada k epa la dus u n), sek a lipu n ma s ih be lu m ba nya k dar i seg i kua nt it as pe la ks a na a nnya, per mas a la ha n jug a dat a ng dar i a nt us ias ma s ya rakat u nt uk t erlibat d a la m pe lat iha n-pe lat iha n t erse but mas ih min im. Ha l t erse but me nu njuk ka n per lu nya juga me mba ngu n kesa dara n ma s yarak at , se ba b pe nge lo la a n da na d es a ya ng ba ik da n e fekt if aka n me mber ik a n ma nfa at t erhadap ma s yark at juga dar i s is i fa s ilit as u mu m ma upu n pe ningk at an ke se ja ht eraa n mer eka.
De mik ia n ha ln ya
pe ngaw as a n, per na h d ilaku ka n pe ngaw as a n o le h D is p ekt o rat Ka bupat e n, BP K, Pe ngaw as Keca mat a n, M as yarak at dan Au d it int er na l pe mer int a h, Inspekt o rat sehing ga d ar i seg i pe nye le we nga n s a mpa i de nga n d ila ks a nak a n st ud i d i De sa Cau B la yu t idak per na h t er ja d i kar e na be lu m ad a t e mu a n at aupu n pe mer ik saa n le b ih me nd a la m t erhadap duga a n-dug aa n pe nye le we na nga n k e ara h ko rups i.
Se la in ke nd a la d iat as t erdapat juga perso a la n t ekn is be lu m dap at t erpeca hka n d i De sa Cau B la yu se baga i co nt o h t idak se sua in ya o ngko s t uka ng ke nyat aa n d i lap a nga n de nga n pe net apa n o ng ko s t ukang d a la m perat uran p e lak sa naa n pe nggu naa n d a na de sa, ko nd is i d i B a li u mu mn ya u pa h t uka ng rat a-rat a le bih t ingg i d iba nd ing ka n d i d aera h J awa, se hing ga me ng ak ibat ka n pe ngak a l-aka la n s epert i me mp er ba n yak ju mla h har i ker ja t ukang d ar i ju mla h s e be nar nya ha nya u nt uk me nut up i se lis ih harga upa h t uka ng t erse but .
Me sk ipu n t ergo lo ng kec il-kec ila n da n de nga n mak sud da n t uju a n ya ng ba ik ya it u t erserap nya da na de sa u nt uk
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 13 pe mba ng u na n de sa sert a t idak
ada upa ya me ngu nt u ngka n d ir i se nd ir i at au p ihak la inn ya, na mu n cara pe ngaka la n t erse but meru paka n per bu at an me la wa n huk u m. Me lihat ko nd is i t erse but t id ak dapat ha nya me nua ng ka n kesa la ha n pad a pera ngkat pe lak sa na d i de sa na mu n pe mer int a h jug a harus ber be na h d ir i de nga n p e nye su a ia n ket ent ua n ya ng d ibu at denga n ko nd is i se be narn ya d a la m ma s yar akat .
Ko nd is i d i Ba li se ja u h in i ma s ih sa ngat se d ik it a da k asus ind ik a s i t ind ak p ida na ko rupsi me n ya ng kut da na de sa. Ba hka n de nga n bes ar nya ge lo nt o ran da na desa just ru me ng ak ibat ka n be berap a k epa la de sa ragu me nggu naka n kare na t akut t erjerat huk u m19. Seka lip u n de mik ia n up a ya pe ncega ha n pe nye le we nga n ba ik it u o le h pe mer int a h, pe neg ak huku m ma upu n ma s yar akat da n pera ngk at desa harus t erus d ik e mba ngka n u nt uk se la lu me ngaw a l p e nggu naa n d a na de sa de nga n be nar.
Jaw a ba n ya ng d ibe r ika n ma s yar akat De sa Ca u B la yu ket ika d iha dapk a n pert an yaa n, baga ima na t erka it pera n sert a ma s yar akat da la m pe ncega ha n ko rups i da na d esa da la m ha l ada dugaa n pe nye lew e na nga n pe nggu naa nn ya, w arga bers ed ia me la kuk a n p e nga wa sa n da n pe lapo ra n na mu n mer eka me ng ha wat irka n k es e la mat a n d ir i ma upu n k e luarg a se hu bu nga n ha l t ersebut .
Berda sark a n Pa sa l 68 UU Des a me ngat ur hak da n kewa jiba n ma s yar akat des a u nt uk bisa me ngak se s da n d ilibat ka n da la m pe mba ngu na n de sa. Pent ing kare na mas yarak at ya ng
19
https://balitribune.co.id/content/ ada-
kades- ragu- gunakan- dana- desa, diakses 16 Oktober 2017.
me nget a hu i ke but uha n d i w ila ya h desa n ya. Se la in p e libat a n p era n ma s yar akat da la m me laku ka n pe ngaw as aa n da na de sa, ke berad aa n Bad a n Perwak ila n
Daera h ( BPD) per lu
d ima ks ima lka n d a la m me nye rap asp ira s i da n me ng a jak ma s yar akat t erlibat akt if d a la m pe mba ng u na n d es a, mu la i dar i pe met aa n ke but uha n, pere nc a naa n, p e nge lo la a n hing ga pert anggu ng jaw a ba n.
Part is ipa s i ma s yar akat (publik) d ic a nt u mka n pu la d a la m Pasa l 1 a ngk a 3 Per at uran Pres ide n No mo r 55 Tahu n 2012 t ent ang St rat eg i N as io na l Penceg a ha n da n P e mbera nt a sa n Ko rups i Ja ngk a Pa nja ng Ta hu n 2012-2025 da n Ja ngka M e ne nga h Tahu n 2 012 -2014, d iru mu ska n:
Pe ran s erta m asy ara kat adalah pe ra n aktif pero ran gan, Organi sa si Mas ya rakat, ata u Lembaga S wa daya Ma sya raka t
dalam pe nceg ahan da n
pembe ranta san tinda k pidan a korup si.
Sa la h sat u upa ya ya ng d apat d ila kuka n u nt uk t et ap me nja ga da n me n ingk at kan part is ipa s i
pub lik da la m up a ya
me nu mbu hk a n bu da ya a nt i ko rups i ada la h de nga n me mber ika n apre s ia s i at au pe ng harg aa n. Pe mbe r ia n pe ng harg aa n at as pera n sert a ma s yar akat da la m up a ya me nu mbu hk a n bu da ya a nt i ko rups i bers ifat t erbuka da n d ik a mpa n yeka n agar me ndo ro ng ma s ya karat la inn ya u nt uk ikut berko nt r ibu s i.
Sehu bu ng a n p e ng hargaa n at as part is ip a s i pu blik d a la m upa ya p e mber a nt asa n ko rups i, berdasarka n Pa sa l 7 - Pasa l 11 PP No mo r 71 Tahu n 200 0:
Pasal 7
(1) Setiap o ran g, Organi sasi
Masya rakat, Le mbaga
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 14 telah be rja sa dalam u saha
membant u upaya p enc egahan atau pemb era ntasan tindak pidana koru psi be rhak mendapat p engha rgaa n.
(2) Peng harg aan sebag aimana dimak sud dalam a yat (1) dapat be rup a piaga m atau premi.
Pas al 8
Ketent uan m enge nai tata cara pemb eria n pen ghargaan se rta b entuk dan jeni s pi agam sebag aimana dim ak sud d alam Pas al 7 ay at (2) ditetap kan dengan K eputu san Mente ri
Hukum dan Peru ndang
-undangan.
Pas al 9
Besar pr emi sebag aimana dimak sud dalam Pas al 7 ayat (2) ditetapk an paling ban yak sebe sa r 2 (du a per mil) dari nilai keru gian k euang an neg ara y ang dikemb alikan.
Pas al 10
(1) Piaga m yang d ibe rikan kepada pela por s etelah perk ara dil impah kan ke Peng adilan N ege ri.
(2) Pen ye rahan piagam
sebag aimana dima ksud dalam ayat (1) dilakuk an oleh Pen egak Hu kum atau Komi si.
Pas al 11
(1) Pr emi dib eri kan k epada Pelap or s ete lah putu san pengadila n yang me midana terda k wa me mpe roleh kekuat an huku m tetap.
(2) Pen ye rahan p remi
sebag aimana dima ksud dalam ayat (1) dilaku kan ol eh Ja ksa Agung atau pejab at yang ditunjuk.
Suda h me n jad i ra has ia u mu m ba hwa t id ak mu da h da n ad a juga res iko bag i pe la po r suat u dug aa n t ind ak p id a na ko rupsi, apa lag i
jik a p ihak ya ng d ilapo rka n o rang at au sek e lo mpo k o rang ya ng me milik i keku as aa n. Kera has ia a n id e nt it as pe la po r meru paka n ha l ut a ma d a la m p e lak sa naa n part is ip as i pu b lik in i. O le h kare na it u, me ka nis me pe mb e r ia n
pe ng harg aa n per lu
me mp ert imba ngka n kera has ia a n id e nt it as pe lapo r. Ha l in i se ba ga ima na ke wa jiba n pe ne gak huk u m u nt uk me ra ha s ia ka n id e nt it as pe la po r ya ng d iat ur da la m Pa sa l 6 PP 71 Ta hu n 2000 se ba ga i ber ikut :
(1) Pen egak huku m atau Komi si wa jib me raha sia ka n
kemung kinan d apat
diketahu inya i dentita s pelapo r atau isi inf or masi, sar an, atau pendap at yang disamp aikan.
(2) Apabila dipe rluka n, atas permi ntaan pela por, penega k huk um atau Komi si
dapat memb eri kan
pengama nan f isik t erh adap
pelapo r ma upun
kelua rgan ya. IV. K ESIM PULA N
Berda sark a n pe nje la sa n t ersebut d iat as dar i ha s il pe ne lit ia n da n st ud i ya ng t e la h d ila kuka n se h ingga d apat d ia mb il s uat u kes imp u la n se ba ga i ber ikut :
4.1.1. Pera n sert a ma s yar akat da la m up a ya pe nc ega ha n ko rups i da na de sa t e la h t ercer min da la m ru mus a n peru nda ng-u nda ng a n ya ng a da a nt ara la in: Kit a b U nd a ng -Unda ng H uku m P ida na, UU Pe mbera nt as a n T inda k P ida na
Ko rups i, UU Ko mis i
Pe mbera nt as a n T inda k P ida na Ko rupsi, UU Pe n ye le nggara a n Negara ya ng Ber sih d a n B e ba s dar i KKN sa mpa i de ng a n perat uran pe la ksa naa nn ya . Na mu n pe ma ha ma n w arga Des a C au B la yu ma s ih sa ngat
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 15 min im t e nt a ng t ind ak p ida na
ko rups i, sert a pe nt ing n ya pera n w arga da la m me nceg a h t erjad in ya t indak p ida na ko rups i k hu sus n ya se hu bu ng a n de nga n p e nge lo la a n d a na de sa. Be ber apa ke nda la d a n ha mbat a n ya ng d it e mu i p ada ke nyat aa nnya d i la pa nga n o le h Ma s yarak at sert a Perangk at Desa Cau B la yu s e hu bu nga n pe nge lo la a n da na de sa sert a pada khu su s nya s e bag a i up a ya pe nce ga ha n ko rups i pe nggu naa n da na d es a a nt ara la in: (1) S DM ya ng t ersed ia ma s ih re nd a h dar i seg i pe ng et ahu a n at au ket era mp ila n da la m pe ng ge lo la a n da na d es a s e hingg a per lu pe nda mp inga n da n p e mb ina a n dar i pe mer int a h; (2) seg i prakt ik pe nca ir a n da na de sa dar i pe mer int a h da era h p ada ke nyat aa nnya ser ing ka li me nga la mi k e mu ndura n, de nga n wakt u ya ng me nde sak at au kura ng cu kup se hing ga pe lak sa naa n p e mba ngu na n de sa t ergesa-ge sa s e ba b da na de sa ya ng la mbat t urunnya a ka n me ngak ibat ka n t idak e fekt if pe nyera pa nnya ; (3) Ba da n Per mu s ya warat a n De sa be lu m d ilibat ka n da la m p e nga wa sa n
pe nge lo la a n da na de sa kar e na d ira sa ka n be lu m t er lat ih de nga n ba ik (4) ke su lit a n me mbuat pert anggu ng jaw a ba n pe nggu naa n da na de sa, se h ingga me nu nt ut d ila kuka n p e lat iha n se cara int e ns if da n berke la n jut a n dar i pe mer int a h daera h. S e la in it u ada kek haw at ira n warg a d a la m me la kuk a n p e nce ga ha n ko rups i da na de sa s e hu bu nga n de nga n per lindu ng a n d ir i at au k e luarga. Be ber apa p eru nda ng -u nda nga n t ela h me mber ik a n jaw a ba n at as pert anya a n t erse but d ia nt ara nya: part is ip as i ma s yar akat (publik) d ica nt u mka n d a la m Per at uran Pres ide n No mo r 55 Tahu n 2012 t ent ang St rat eg i N as io na l Penceg a ha n da n P e mbera nt a sa n Ko rups i Ja ngk a Pa nja ng Ta hu n 2012-2025 da n Ja ngka M e ne nga h Tahu n 20 12 -2014 sert a t erhadap pe ng harg aa n at as part is ipa s i
pub lik da la m up a ya
pe mbera nt as a n ko rups i, berdas arka n PP No mo r 71 Ta hu n 2000 t ent a ng Tat a Cara Pe lak sa na a n P era n Sert a Ma s yarak at dan Pe mbe r ia n Peng harga a n da la m Pe ncega ha n da n Pe mber a nt asa n T indak P id a na Ko rups i.
DAFTAR PUST AK A B uku
Hart ant i, E vi, 2012, Tinda k Pi dana Koru psi Edisi Ked ua,S inar Gra fik a, Jakart a.
Klit gaard, Ro bert , dkk., 2002, Penuntun Pemb era n tas an Ko rup si dala m Pem eri ntahan Da era h, Ya ya sa n O bo r Indo ne s ia & Part ner s hip fo r Go ver na nce R e fo r m in I ndo ne sia, Jak art a.
M Abd u l Kho lik, AF., Ek sist en si K PK dalam Pe radila n Ko rup si di Indonesi a, Art ik e l da la m Jur na l Huk u m FH UII, No.26, Vo l.11.
Maka w imba ng, Her no ld Ferr y, 2015, Memaha mi d an Men ghinda ri Pe rbuata n Me rugika n K euang an N ega ra, dalam TIndak Pi dana Koru psi dan Pen cucia n Uang, Tha fa Me d ia, Yo gyakart a.
Nurd ja na, IGM, 2010, Sist em Huku m Pid ana dan Bahaya Laten Ko rup si, Pe rpe ktif Tegaknya K eadila n M ela wa n Maf ia Hukum, Pust aka Pe la jar, Yo g yak art a.
So e mo d ihard jo , R.D yat miko , 2008, Mence gah dan Memb er anta s Ko rup si, Mence rmati Din amika nya di Indone sia, Pr esta si Pu sta ka, Jak art a.
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2017 - 2018 16 Sur ya d i, N i Put u Leo na Lak smi, 20 16, Pena nggulan gan Tinda k Pida na Koru psi da lam Pe ngelol aan Keuan gan D ana De sa di Bali, Skr ip s i, Fak u lt a s Huku m, U nud.
Bagu s Praet yo , 2016,
ht t ps:// m.t e mpo .co /read/new s/20 16/01/2 7/ 063739957 /ini-daf
tar-perin gkat -ko rup si-duni a-indone sia-u rutan -berapa, d iak se s 10 Mar et 2016.
Website
ht t p:// marga.t a ba na nka b.go . id/p rof il-desa/ desa -c au-bela yu/d ia ks es 7 Maret 2016.
ht t ps://new s.det ik.co m/ new s/ ber it a/d -3487 085/mend es - tahun - d epan – aloka si – dana – naik – tiap –de sa/ ju mat .
ht t ps://nas io na l.t e mpo .co /read/89904 9/ini - upaya-kp k -c egah-te rjadin ya -korup si- dana- de sa.
ht t p://www.hu ku mo nline. co m / ber it a / baca / lt 598 f2a 9e656 ee/ ceg a h – ko rups i -- mas yarak at -per lu-d ilibat ka n- aw as i-da na-de sa.
ht t ps://new s.det ik.co m/ ber it a/d -3 592527/ k pk -ada-459- la po ran- so a l - da na- de sa.
https://news.detik.com/berita/d-3584184/kpk-soroti-4 kelemahan - dana - desa-yang-buka-peluang-korupsi.
