Yer Yuvarlağı (Dünya'nın Şekli ve Coğrafi Konum)

(1)

2009

Mikail Mutlu

Yer Yuvarlağı

(2)

1 Yer Yuvarlağı

A. Yerin Şekli ve Boyutları

1. Yerin Şekli

Üzerinde yaşadığımız ve her türlü ihtiyacımızı karşıladığımız Dünya'nın şekli hakkında birçok görüş ortaya çıkmıştır. Eski çağlarda Dünya'nın tepsi gibi dümdüz olduğuna inanmış Orta Çağ’da bazı bilginler yaptıkları çalışmalarla yerin yuvarlak olduğunu savunmuşlardır. Bilim ve teknolojideki gelişmeler günümüzde yerin şekli ve boyutlarının tespit edilmesini sağlamıştır. 20. Yüzyılın ikinci yarısında uzaydan çekilen fotoğraflar, bize yerin şeklini açıkça göstermiştir. Yer yuvarlak olmakla beraber geometrik açıdan tam bir küreye benzemez. Kutuplardan basık, ekvatordan şişiktir. Yerin kendine özgü bu şekline geoit adı verilmiştir.

Dünya, bu şeklini henüz toz ve gaz bulutu kümesiyken, kendi ekseni etrafındaki dönüş hareketinin meydana getirdiği merkezkaç kuvveti sonucunda kazanmış, katılaştıktan sonra da bu şeklini korumuştur.

Şekil 1: Yerin Şekli

2. Yerin Boyutları

Yerin boyutları ile ilgili uluslar arası standart ölçüm değerleri olarak kabul edilen değerler, 1909 yılında Hauford (Hayford)’un yaptığı ölçümlerdir.

Şekil 2: Yerin Boyutları

Şekil 3: Yerin Boyutları

3. Yerin Şeklinin Sonuçları

3.1. Geoit Olmasının Sonuçları

Dünya üzerinde çizilebilecek en büyük çember Ekvator olur.

Ekvator çevresi (40.076 km), tam bir meridyen dairesi (40.009)’nden daha uzundur.

Ekvator yarıçapı (6378 km) kutuplar yarıçapı (6357 km)’ndan daha uzundur.

Kutuplar yerin merkezine daha yakın olduğu için, yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru artar.

3.2. Küresel Olmasının Sonuçları

Güneş ışınlarının yere düşme açısı ekvatordan kutuplara doğru küçülür. Ekvator ve çevresine dik kutuplar ve çevresine eğik gelir.

Şekil 4: Güneş Işınlarının Geliş Açısı Kutuplara Doğru Küçülür Uyarı

Dünya ekvatordan şişik kutuplardan basık olduğu için yukarıdaki sonuçlar ortaya çıkmıştır. Dünya tam küre olsaydı bu sonuçlar ortaya çıkmazdı. Yani;

-Ekvator çevresi, tam bir meridyen dairesine eşit olurdu.

-Ekvator yarıçapı Kutuplar yarıçapına eşit olurdu.

(3)

2

Güneş Işınlarının kutuplara doğru küçülmesine bağlı olarak; - Sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır.

- Sıcaklığın ekvatordan kutuplara doğru azalmasına bağlı olarak sıcaklık kuşakları oluşur.

- Ekvator ve kutuplarda termik basınç kuşakları oluşur.

- Gölge boyu ekvatordan kutuplara doğru uzar. Güneş ışınlarının dik geldiği ekvator ve çevresinde gölge boyu kısa iken, eğik açılarla geldiği kutuplar ve çevresinde uzun olur.

Çizgisel hız (dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı) ekvatordan kutuplara doğru azalır.

Buna bağlı olarak güneşin doğuş ve batış anları (gün doğumu ve gün batımı, grup ve tan vakitleri, şafak vakti, alacakaranlık süresi) ekvatordan kutuplara doğru uzar.

Dünyanın bir yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlık olur. Dünyanın karanlık ve aydınlık kısımlarını ayıran çizgiye Aydınlanma Çemberi adı verilir.

Şekil 5: Aydınlanma Çemberi

Paralel daireleri doğu-batı yönünde çizildiğinden, boyları ekvatordan kutuplara doğru kısalır.

Şekil 6: Paraleller

Meridyenler bir kutuptan diğerine çizildiğinden boyları eşittir. Ancak kutuplarda birleştiklerinden aralarındaki mesafe ekvatordan kutuplara doğru daralır.

Şekil 7: Meridyenler

Kutup yıldızının görünüm açısı Ekvatordan kuzey kutbuna gidildikçe büyür. Kutup yıldızının görünüm açısı bize bulunduğumuz enlemi verir. Kutup Yıldızı sadece Kuzey Yarım Küre’den görülür.

(4)

3

Yerden yükseldikçe görülebilen alan genişler.

Şekil 9: Yükseldikçe Görülebilen Alan Genişler

Dünya küresel bir yüzeye sahip olduğundan harita çiziminde bozulmalara sebep olur.

Bir noktadan hareket edilerek aynı yöne gidildiğinde yine başlangıç noktasına gelinir.

B. Coğrafi Konum

Bir ülkenin ya da bölgenin dünya üzerindeki yerine Coğrafi Konum denir. Coğrafi konum matematik ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Matematik Konum

Dünya üzerindeki herhangi bir yerin ekvatora ve başlangıç meridyenine göre yerine matematik konum denir. Matematik konumun belirlenmesinde Coğrafi Koordinat Sitemi adı verilen bir yöntem geliştirilmiştir. Bu yöntem ile dünya üzerindeki herhangi bir yerin konumu paralel ve meridyenlerden yararlanarak rahatça belirlenebilir. Gerçekte var olmayan bu çizgiler sayesinde herhangi bir yeri sanki ev adresimizi verir gibi tarif edebiliriz. Örneğin Türkiye 36°-42° kuzey paralelleri, 26°-45° doğu meridyenleri arasında yer almaktadır.

Şekil 10: Türkiye'nin Matematik Konumu

1.1. Paraleller

Ekvatordan kutuplara 1°’lik açılarla doğu-batı yönünde çizilen hayali çemberlerdir.

Şekil 11:Paraleller

Paralellerin başlangıcı ekvatordur. 0° ile gösterilir. En büyük paraleldir. Dünyayı Kuzey ve Güney Yarım Küre

olmak üzere 2’ye ayırır.

Kutuplar 90° ile gösterilir. Paraleller burada nokta halini alır.

90 tane kuzeyde, 90 tane güneyde olmak üzere toplam 180 tane paralel dairesi vardır. Kuzey Yarım Küre’dekilere Kuzey Paralelleri, Güney Yarım Küre’dekilere Güney Paralelleri denir.

Paralel dereceleri ekvatorun kuzeyine ve güneyine gidildikçe artar. Kuzeydeki paralel dereceleri kuzey kutbuna, güneydeki paralel dereceleri güney kutbuna gidildikçe artar.

Paralellerin boyları eşit değildir. Ekvatordan kutuplara gidildikçe çevre uzunlukları kısalır.

Paraleller arası mesafe her yerde eşittir. Ardışık iki paralel arası mesafe her yerde 111 km’dir.

Şekil 12: Paraleller Arası Mesafe

Paraleller arası mesafe hesaplanırken;

- Verilen noktalar aynı yarım kürede ise, paraleller birbirinden çıkartılır ve 111 km ile çarpılır.

- Verilen noktalar farklı yarımkürelerde ise, paraleller toplanır ve 111 km ile çarpılır.

(5)

4

Şekil 13: Paraleller Arası Mesafe Hesaplama

Ekvator’a yakın enlemlere alçak enlemler (0°-30°), ekvatora uzak enlemlere yüksek enlemler (60°-90°), ikisi arasında kalan enlemlere ise orta enlemler (30°-60°) adı verilir.

Şekil 14: Alçak, Orta ve Yüksek Enlemler

Bazı paralellerin özel isimleri vardır. Bunlar dünyanın şekli ve eksen eğikliği sonucunda oluşmuşlardır.

Ekvator

Kutup noktalarından eşit uzaklıkta bulunan noktaların birleştirilmesiyle oluşan, Yer'in en şişkin kısmından geçen dairedir. Dünyayı iki eşit parçaya ayırır. Ekvator'un kuzeyinde kalan kısmına Kuzey Yarım Küre, güneyinde kalan kısmına Güney Yarım Küre denilmiştir.

Dönenceler

Eksen eğikliği sonucu oluşmuş dairelerdir. 23° 27' kuzuey ve güneyden geçerler. Ekvator'un 23° 27' kuzeyinden geçen daireye Yengeç dönencesi, Ekvator'un 23° 27' güneyinden geçen daireye Oğlak dönencesi denir.

Kutup Daireleri

Aydınlanma çizgisinin 21 Haziran ve 21 Aralık günlerinde teğet geçtiği dairelerdir. Ekvator'un 66° 33' kuzeyinden geçen çembere Kuzey Kutup Dairesi, Ekvator'un 66° 33' güneyinden geçen çembere Güney Kutup Dairesi denir.

Kutup Noktaları

Ekvatordan itibaren en kuzeydeki ve güneydeki noktalardır. Bu noktalar aynı zamanda 90° paralelleridir. Ekvator’un 90° kuzeyindeki noktaya Kuzey Kutup Noktası, Ekvator’un 90° güneyindeki noktaya Güney Kutup Noktası denir.

Şekil 15: Özel Enlemler

1.2. Meridyenler

Bir kutuptan diğerine kuzey-güney doğrultusunda 1°’lik açılarla çizilen yarım çemberlerdir.

Şekil 16: Meridyenler

Başlangıç meridyeni İngiltere’nin Greenwich kentinden geçer. 0° ile gösterilir. Dünyayı Doğu ve Batı Yarım Küre

olmak üzere ikiye ayırır.

180 tane doğuda, 180 tane batıda olmak üzere toplam 360 tam meridyen dairesi vardır. Doğu Yarım Küre’dekilere Doğu Meridyenleri, Batı Yarım Küre’dekilere Batı Meridyenleri denir.

(6)

5

Meridyen dereceleri Başlangıç Meridyeni’nin doğusuna ve batısına gidildikçe artar. Doğu Yarım Küre’de doğuya, Batı Yarım Küre’de batıya gidildikçe meridyen dereceleri artar.

Meridyenlerin boyları eşittir. Çünkü bir kutuptan diğerine uzanırlar.

Meridyenler arası mesafe eşir değildir. Meridyenler kutuplarda birleştikleri için aralarındaki mesafe ekvatordan kutuplara doğru azalır. Yalnızca ekvator çizgisi üzerinde ardışık iki meridyen arası mesafe 111 km’dir.

Şekil 18: Meridyenler Arası Mesafe

Meridyenler arası mesafe kutuplara doğru azalmasına rağmen aralarındaki zaman farkı değişmez. Nedeni çizgisel hızın kutuplara doğru azalmasıdır. Ardışık iki meridyen arası mesafe her yerde 4 dakikadır.

Şekil 19: Meridyenler Arası Zaman Farkı 1.3. Enlem

Dünya üzerindeki bir yerin konumunu belirtmede sadece birer derece aralıklarla çizilen paraleller kullanılmış olsaydı, paralel çizgilerinin dışında kalan yerlerin konumu belirtilemeyecekti. Bu nedenle paralel derecelerinin araları dakika (') ve saniye (") gibi daha küçük açılara bölünerek Dünya üzerindeki tüm noktaların yerlerinin belirtilmesi sağlanmıştır.

Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator'a olan derece (°), dakika (°), saniye(‘’) cinsinden ifadesine enlem denir. Bir yerin enlemi belirtilirken, kuzey veya güney olup olmadığı söylenmelidir. Mesela; Ankara 39° 56’ 25’’ Kuzey enlemindedir.

Enlem derecesi değiştikçe, başka bir ifade ile Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe farklılaşan olaylara enlem etkisi

denir. Enlem etkisini ortaya çıkaran faktör Dünyanın Şekli’dir.

Enlem, yeryüzünde birçok coğrafi özelliğin ortaya çıkmasında etkili olmuştur.

Güneş ışınlarının yere düşme açısı ekvatordan kutuplara doğru küçülür. Ekvator ve çevresine dik kutuplar ve çevresine eğik gelir.

Güneş Işınlarının kutuplara doğru küçülmesine bağlı olarak;

- Güneş ışınlarının atmosferdeki yolu uzar, tutulma oranı artar ve sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır.

- Sıcaklık azaldığı için ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık kuşakları oluşur.

- Ekvatordan kutuplara doğru deniz suyu sıcaklığı, buharlaşma ve denizlerin tuzluluk oranı azalır. Örneğin; deniz tuzluluğu Kızıldeniz’de ‰ 60, Akdeniz’de ‰ 40, Karadeniz’de ‰ 18, Baltık Denizi’nde ‰ 1 dolaylarındadır.

- Kar yağışı ve don olayı ekvatordan kutuplara doğru artar.

- Kalıcı (daimi, toktoğan) kar seviyesi (alt sınırı) ekvatordan kutuplara doğru azalır ve deniz seviyesine yaklaşır.

Uyarı

Enlem, Ekvator'a olan uzaklığı ifade ettiğinden paralellere de enlem denilebilir. Her paralel aynı zamanda bir enlemdir, ancak her enlem bir paralel olmayabilir (Özel Enlemler)

(7)

6

- Yerleşme, orman ve tarım üst sınırı ekvatordan kutuplara doğru alçalır.

- Bitkiler ekvatordan kutuplara doğru geniş yapraklı, karışık yapraklı, iğne yapraklı olmak üzere kuşaklar oluşturur.

- Gölge boyu ekvatordan kutuplara doğru uzar.

Çizgisel hız (dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı) ekvatordan kutuplara doğru azalır.

- Buna bağlı olarak güneşin doğuş ve batış anları (gün doğumu ve gün batımı, grup ve tan vakitleri, şafak vakti, alacakaranlık süresi) ekvatordan kutuplara doğru uzar. Yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru artar.

Gece gündüz süreleri arasındaki fark, Ekvatordan kutuplara gidildikçe artar. Örneğin Ekvatorda gece gündüz süreleri arasındaki fark daima 0’dır. Türkiye’de yaklaşık 6 saat, Kutup dairelerinde ise 24 saattir.

Kutup yıldızının görünüm açısı Ekvatordan kuzey kutbuna gidildikçe büyür.

Ekvatordan kutuplara doğru enleme bağlı olarak

- İklim

- Toprak türleri - Yabani hayvan türleri - Akarsu rejimleri

- Dış kuvvetlerin (akarsular, rüzgârlar, buzullar v.s) etki alanları

- Nüfusun yoğunluğu ve dağılışı - Tarımsal faaliyetler ve ürün çeşitliliği - Konut türleri ve malzeme tipleri

- Haritalardaki bozulma oranı değişim gösterir.

Aynı enlem üzerinde olan noktalarda

- Yerçekimi

- Çizgisel hız ve güneşin doğuş batış anları

- Gölge boyu uzunluğu ve yönü

- Gece gündüz süreleri ve arasındaki fark - Güneş ışınlarının geliş açısı

- Mevsimler aynıdır.

1.4. Boylam

Bir noktanın başlangıç meridyeni olan Greenwich’e uzaklığının derece (°), dakika (‘), saniye (‘’) cinsinden ifadesidir. Örneğin; 32° 49’ 54’’ Doğu meridyeni üzerinde yer alır.

Boylam yerel saat farklılıkları üzerinde etkili olmaktadır. Yerel saat hesaplamalarında ve coğrafi koordinatları ifade etmede boylamdan yararlanılır.

Aynı boylam üzerinde yer alan noktalarda - Yerel saat

- Güneşin karşısından geçiş anları - Güneşin doğuş batış saatleri

- Başlangıç meridyenine açı olarak uzaklığı - Gölge boyunun en kısa olduğu an uzaklık aynıdır.

1.5. Yerel Saat

Her meridyenin güneş önünden geçişine göre belirlenen saate yerel saat denir. Bir yerin güneşin tam karşısına geçtiği konum o yerin öğle vaktidir. Güneş ışınlarının en dik geldiği bu zamanda saatin 12:00 olduğu kabul edilir ve diğer saatler ona göre belirlenir.

Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için doğu meridyenleri güneşin önünden daha erken geçer. Dolayısıyla doğuda yerel saat ileri iken batıda geridir. Ayrıca aynı meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynıdır.

1.6. Ulusal (Ortak) Saat

Bir ülkenin içerisinde zaman birliği sağlamak ve karmaşayı önlemek için kullanılan ortak saattir. Ulusal saat bir ülkenin içinde bulunduğu saat dilimine göre ayarlanır. Türkiye 2. ve 3. Saat dilimlerini kullanır. Kışın İzmit üzerinden geçen 30°Doğu meridyeni, Kışın Iğdır üzerinden geçen 45° Doğu meridyeni ortak saat olarak kullanılır.

Uyarı

(8)

7

Şekil 20: Ortak Saat

Doğu batı yönünde geniş topraklara sahip ülkelerde (Rusya, Amerika, Kanada, Çin, Avustralya) aynı anda birden fazla ortak saat kullanılır.

1.7. Uluslararası Saat

İletişim hizmetlerinin gelişmesi ile beraber uluslararası ilişkilerin sağlıklı yürütülebilmesi için uluslararası saat dilimleri düzenlenmiştir.

Bunun için başlangıç meridyeninin 7° 30' batısı ve 7° 30' doğusu 0. saat dilimi olarak kabul edilmiştir. 7° 30' doğu meridyeninden 15'er meridyen doğuya doğru gidildikçe bir sonraki ortak saat dilimine geçilmiş olur. Yani 7° 30' doğu meridyeni ile 22° 30' doğu meridyenleri arası 1. saat dilimini oluştururken, 22° 30' doğu ile 37° 30' doğu meridyenleri arası 2. saat dilimini oluşturur.

Bu şekilde her 15 meridyen bir saat dilimi kabul edilip 12 tane Doğu, 12 tane batı yarım kürede olmak üzere 24 saat dilimi oluşturulmuştur.

Şekil 21: Saat Dilimleri

1.8. Tarih değiştirme Çizgisi

Başlangıç meridyeninden 180° doğuya gidildiğinde zaman 12 saat ileridir. Aynı biçimde başlangıç meridyeninden 180° batıya gidildiğinde de zaman 12 saat geridir. Bu durum bize 180° doğu ile 180° batı arasında

24 saatlik bir zaman farkının olduğunu göstermektedir. Bu nedenle başlangıç meridyeninin anti meridyeni olan 180°'li meridyenin geçtiği yerde tarih değiştirmesi yapılır. Bu çizginin sağı doğu yarım küre olduğu için tarih bir gün ileri alınır. Solu batı yarım küre olduğu için tarih bir gün geri alınır.

Tarih değiştirme çizgisi tamamen 180° meridyeniyle çakışmaz. Geçtiği alan üzerinde yer alan ülkelerde tarih birliğini sağlamak için bu çizgi yer yer doğuya ve batıya doğru kırılma göstererek uzanır.

1.9. Yerel Saat Hesaplamaları

Yerel saat farklarını oluşturan dünyanın günlük hareketidir. Dünya'nın eksen hareketine bağlı olarak Güneş'in önünden 4 dakikada 1 meridyen, 1 saatte 15 meridyen, 24 saate 360 meridyen geçmektedir.

Dünya batıdan doğuya döndüğü için güneş ilk olarak doğuda görülür. Bu nedenle doğuda yerel saat doğuda ileri, batıda geridir.

Ardışık iki meridyen arasında 4 dakika yerel saat farkı vardır. Aynı boylam üzerindeki noktalarda yerel saat, güneşin doğuşu ve batışı, güneşin karşısından geçiş anları aynıdır.

(9)

Şekil 23: Hesaplamalar

Yerel saati bulabilmek için ilk olarak verilen merkezler arası zaman farkını bulmamız gerekiyor.

A-B arası zaman farkı -> 30°-10°= 20° -> 20°x4’= 80’ (yani 1 saat 20’ vardır.) A-C arası zaman farkı -> 30°+10°= 40° -> 40°x4’ =160’ (yani 2 saat 40’ fark vardır.) C-B arası zaman farkı -> 10°+10°= 20° -> 20°x4’= 80’ (yani 1 saat 20’ fark vardır) D-B arası zaman farkı -> 30°+10°= 40° -> 40°x4’ =160’ (yani 2 saat 40’ fark vardır.) D-C arası zaman farkı -> 30°-10°= 20° -> 20°x4’= 80’ (yani 1 saat 20’ fark vardır.) ---

Zaman farkını bulduktan sonra yerel saati istenilen merkezlerin, saati bilinen merkeze göre konumunu tespit edip bu farkı ekleriz ya da çıkartırız.

B’nin yerel saati 10.00 ise A’nın yerel saati nedir? C’nin yerel saati nedir? D’nin yerel saati nedir?

A, B’ye göre daha batıda olduğu için yerel saati B’den geridir. A’nın yerel saati 10.00 – 01.20 = 09.40 tır C, B’ye göre daha doğuda olduğu için yerel saati B’den ileridir. C’nin yerel saati 10.00 + 01.20 = 11.20 tır D, B’ye göre daha doğuda olduğu için yerel saati B’den ileridir. D’nin yerel saati 10.00 + 02.40 = 12.40 tır

(10)

ÖRNEK SORU (1984 – ÖSS)

Türkiye'de yerel saat kullanılsa, 33 derece doğu boylamında yer alan Ankara'da saat 9.00 iken Siirt'te 9.36' olur.

Buna göre Siirt hangi boylam üzerindedir?

A) 42 derece doğu B)41 derece doğu C) 40 derece doğu D) 39 derece doğu E) 38 derece doğu ÇÖZÜM Yanıt A ÖRNEK SORU (1986 – ÖSS) ÇÖZÜM ÖRNEK SORU (1993 – ÖSS)

P noktasında yerel saati 17.00 iken M ve L noktalarında yerel saat kaçtır?

ÇÖZÜM

Yanıt D

TRT'den verilen saat ayarında 40° Doğu boylamının yerel saati esas alınsaydı, 33° Doğu boylamında bulunan Ankara'da yerel saatinden kaç dakika farklı bir zaman ayarı kullanılmış olurdu?

A) 7 B)10 C)28 D) 33 E) 47

ÇÖZÜM

Yanıt C

Türkiye'de yaz saati uygulaması için saatler bir saat ileri alındığında aşağıdaki illerin hangisinde yerel saat ile ulusal saat arasındaki fark en az olur?

A) Edirne B) Çanakkale C) Diyarbakır D) Trabzon E) Iğdır

ÇÖZÜM

Türkiye, yaz saati uygulamasına geçtiğinde 45° DM Iğdır’ın yerel saatini kullanır. Bu nedenle Iğdır’da yerel saat ile ulusal saat aynı olduğu için fark en azdır.

(11)

10 2. Özel Konum

Dünya üzerindeki bir yerin kıtalara, denizlere, boğazlara, geçitlere, önemli ticaret yollarına, komşu ülkelere göre konumuyla yer şekilleri, yükseltisi, jeopolitik ve stratejik önemidir.

Başka bir ifade ile bir bölgeyi diğerlerinden ayıran özelliklerdir.

2.1. Denizlere Göre Konum

Bir yerin;

İklim koşulları, Doğal bitki örtüsü, Tarım ürünleri,

Nüfus ve yerleşim özellikleri, Ekonomik etkinlikleri,

Mevsim özellikleri gibi coğrafi özelliklerini belirler.

2.2. Yer şekilleri ve Yükseltiye Göre Konum

İklim koşullarını, Doğal bitki örtüsünü,

Tarımsal etkinlikleri ve tarım ürünlerini, Tarım alanlarının genişliğini,

Akarsuların özelliklerini,

Nüfusu ve yerleşme özelliklerini, Ekonomik etkinliklerini,

Ulaşım olanaklarını etkiler.

2.3. Anayollara ve Geçitlere Göre Konum

Ulaşım bir bölgenin gelişmesinde çok önemlidir. Anayol ve önemli geçitler üzerinde bulunan bölgeler ekonomik yönden hızlı gelişir.

2.4. Çevresine ve Komşularına Göre Konum

Bir ülkenin gelişmesinde komşularının ekonomik, siyasal ve kültürel yapıları önemli rol oynar. Bu ülkenin jeopolitik durumunu belirtmektedir.

Örneğin Türkiye'nin komşuları, jeopolitik önemini artırır. Ayrıca, petrol alanları ve maden yatakları da özel konumla ilgilidir.

3. Türkiye’nin Matematik ve Özel Konumu

3.1. Türkiye’nin Matematik konumu ve Sonuçları

Şekil 24: Türkiye'nin Konumu

Ülkemiz 36°-42° Kuzey paralelleri, 26°-45° Güney meridyenleri arasında yer almaktadır. Ekvatorun kuzeyinde orta enlemlerde, başlangıç meridyeninin doğusunda yer alır.

Dünya üzerinde olduğu varsayılan meridyen yayı, başlangıç meridyeninden başlayarak 180'i doğuda, 180'i batıda olmak üzere ayrılmış, 180° meridyeni aynı zamanda tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.

Yalnızca bu bilgilere dayanarak yerel saati başlangıç meridyeninden 50 dakika ileri olan bir nokta için;

I. Dünya'nın bu noktadaki dönüş hızı II. Ekvator'a olan uzaklığı

III. Tarih değiştirme çizgisine göre zaman farkı IV. Başlangıç meridyenine olan uzaklığı bilgilerinden hangilerine ulaşılabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve IV

ÇÖZÜM

Yerel saati, başlangıç meridyeninden 50' ileri olan noktanın çizgisel hızını, Ekvatora olan uzaklığını ve Greenwich'e olan uzaklığını hesaplayabilmek için enlem değerini bilmemiz gerekir. Verilen bilgilerden bu noktanın boylamına ulaşırız. Bu nokta ile tarih değiştirme çizgisi arasındaki zaman farkını hesaplarız.

Yanıt C

ÖRNEK SORU (1990 – ÖYS)

Yerel saati, başlangıç meridyenindeki yerel saatten 200 dakika ileri olan yerin boylamı aşağıdakilerden hangisidir? A) 15° doğu B) 15° batı C) 30° doğu D) 50° doğu E) 50° batı

ÇÖZÜM

Yanıt D

ÇÖZÜM

(12)

11

Kuzeyi ile güneyi arasında 6° lik paralel farkı (666 km) vardır.

Doğusu ile batısı arasında 19° lik meridyen farkı (74’) vardır.

Doğu batı doğrultusunda geniş olmadığı için tek ortak saat kullanılır. Kışın 2. Saat dilimini (30°Doğu İzmit), yazın 3. Saat dilimini (45° Doğu Iğdır) kullanır.

Orta kuşakta yer alır. Buna bağlı olarak; - 4 mevsim belirgin olarak yaşanır.

- Dönenceler dışında yer alır. Bu nedenle güneş ışınlarını hiçbir zaman dik almaz.

- Bu gölge boyu sıfır olmaz. - Batı rüzgârları etkili olur. - Cephesel yağışlar görülür. - Buzulların etki olanı dardır.

- Sıcaklık ortalamaları 20°’nin altındadır.

Ülkemiz kuzey yarım kürede yer alır. Buna bağlı olarak; - Güneş ışınlarının geliş açısı güneyden kuzeye

küçülür.

- Sıcaklık (kıyılarda) güneyden kuzeye doğru azalır. - Güneyinden kuzeyine doğru gölge boyu uzar - Güneyinden kuzeyine doğru çizgisel hız artar. Buna

bağlı olarak güneşin doğuş batışı kuzeyine doğru uzar.

- Güneyinden kuzeyine yerçekimi artar. - Güneyinden kuzeyine kalıcı kar sınırı alçalır. - Güneyinden kuzeyine denizlerdeki sıcaklık,

buharlaşma ve tuzluluk oranı azalır. - Güneyinden kuzeyine kalıcı kar sınır alçalır.

- Güneyinden kuzeyine doğru yerleşme, tarım, orman üst sınırı alçalır.

- Güneyinden kuzeyine kutup yıldızının görünüm açısı büyür.

- Döneceler dışında yer aldığı için güneş ışınlarını daima güneyden alır. Bu nedenle dağların hep güney yamaçları bakı konumundadır.

- Güneyinden esen rüzgârlar sıcaklığı azaltırken, kuzeyinden esen rüzgârlar sıcaklığı arttırır.

- En sıcak aylar haziran, temmuz ağustostur - En soğuk aylar aralık, ocak ve şubattır. 3.2. Türkiye’nin Özel Konumu ve Sonuçları

Ülkemiz Asya, Afrika ve Avrupa kıtaları arasında bulunur. Siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan köprü konumundadır.

İstanbul ve Çanakkale boğazı gibi önemli boğazlara sahiptir.

Zengin yer altı ve yerüstü kaynakları bulunur. Dinamik ve genç bir nüfusa sahiptir.

3 tarafı denizlerle çevrilidir. Buna bağlı olarak; - Kıyılarda nemli ve ılıman iklim görülür. - Kıyılarda sıcaklık farkı azdır.

- Kıyılarda yağış miktarı fazladır. - Bitki örtüsü kıyılarda gürdür. - Nüfus kıyılarda toplanmıştır.

- Kıyılarda tarım ürünü çeşidi ve tarım ürünü miktarı fazladır.

- Denizlerimiz balıkçılık potansiyeli açısından önemlidir.

Ülkemizin ortalama yükseltisi fazladır ve dağlar doğu batı yönünde uzanır. Buna baplı olarak;

- Deniz etkisi iç kesimlere ulaşamaz ve iç kesimlerde karasallık şiddetlenir.

- Sıcaklık farkları iç kesimlerde artar.

- Kısa mesafelerde iklim değişiklikleri görülür. - Batıdan doğuya gidildikçe yükselti artar. Sıcaklık

azalır. Karasallık şiddetlenir. - İç kesimlerde yağış miktarı azalır. - Bitki örtüsü iç kesimlerde cılızlaşır.

- İç kesimlerde tarım ürünü çeşidi ve yetiştirilen tarım ürünü miktarı azalır.

- Engebeli alanlarda ulaşım zorlaşır.

- Yükseltiden dolayı akarsuların enerji potansiyeli artmıştır.

- Kayak turizmi için önemlidir.

Uyarı

Bir ülkede 4 mevsimin görülmesi matematik konum, aynı anda iklim farklılıklarının görülmesi özel konum ile ilgilidir.

Bir ülkenin coğrafi konumu, büyüklüğü, şekli, arazi yapısı, iklimi ve doğal kaynaklarının milletlerarası politikaya oynadığı rol aşağıdaki bilim dallarından hangisinin oluşmasına neden olmuştur?

A) Tarih B) Jeopolitik C) Coğrafya D) Sosyoloji E) Arkeoloji

ÇÖZÜM

Bir ülkenin coğrafi konumu, iklimi, yer şekilleri gibi doğal özelliklerinin milletler arası politikada oynadığı rol, Jeopolitik'in konusudur.

Yanıt C

Türkiye'nin aşağıdaki coğrafî özelliklerinden hangisi özel konumu ile ilgili değildir?

A) Üç tarafının denizlerle çevrili olması

B) Doğusu ile batısı arasında yerel saat farkının 76 dakika olması

C) Kıyı kesiminin, iç kesimlere göre daha fazla yağış alması D) Asya ve Avrupa kıtalarında yer alması

E) Farklı ekonomik düzeydeki ülkeler arasında yer alması

ÇÖZÜM

Türkiye'nin en doğusu ile en batısı arasındaki 19 meridyen, 76' dakikalık yerel saat farkının olması matematik konum ile ilgilidir.

(13)

12

ÖRNEK SORU (2006 – ÖSS ED-SOS)

Türkiye'de,

I. güneş ışınlarının hiçbir zaman dik düşmemesi, II. cisimlerin gölgesinin cismin güney yönüne düşmemesi, III. dört mevsimin belirgin olarak yaşanması,

IV. kış mevsiminde kuzey kesimlerinde gece uzunluğunun güneyindekilerden fazla olması

özelliklerinden hangileri, Türkiye'nin Kuzey Yarım Küre'de yer aldığını gösterir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV

ÇÖZÜM

Türkiye'de cisimlerin gölgesi yıl boyunca kuzeye düşer. Kış mevsiminde ülkemizin kuzey kesimlerinde gece uzunluğu güney kesiminden fazladır. Bu nedenle II. ve IV. nolu özellikler ülkemizin kuzey yarımküre'de yer aldığını kanıtlar.

Yanıt D

ÖRNEK SORU (2009 – ÖSS ED-SOS)

Türkiye’nin ulaşımla ilgili aşağıdaki özelliklerinden hangisi coğrafi konumunun bir sonucudur?

A) Dağ sıralarını vadiler boyunca aşan demir yollarının, doğu-batı doğrultusunda uzanması

B) Kesintisiz uzanan dağ sıralarının hava limanlarının yapılmasını zorlaştırması

C) Kıyı kesimlerle iç kesimler arasındaki ulaşımın bazı doğal geçitlerden sağlanması

D) Bazı ülkelerin mallarının transit taşımacılığına olanak sağlaması

E) Birçok doğal liman, koy ve körfezin bulunması

ÇÖZÜM

Ülkemiz üç kıta arasında köprü konumunda olduğu için transit taşımacılıkta çeşitli ülkelerin yararlanfığı bir konumdadır.