EKONOMIA
Gjimnazi i shkencave shoqërore (2 orë në javë, 74 orë në vit)
HYRJE
Ndryshimet në shoqërinë kosovare, pjesë përbërëse e rajonit të Ball-kanit, të Evropës Juglindore dhe më gjerë, imponojnë nevojën për refor-mime të tërësishme, në veçanti në lëmin e arsimit dhe të edukimit. Tranzicioni hap shtigje të reja përballë sistemit të dështuar të mëparshëm, si dhe u afrohet zhvillimeve të botës së qytetëruar dhe demokratike. Së këndejmi, nevoja e ndërtimit të planeve dhe programeve të reja, me përmbajtje, metodologji dhe qasje bashkëkohore, mundëson tejkalimin e fazës së tranzicionit me sukses dhe kyçjes në një rend të ri demokratik, politik dhe ekonomik. Ekonomia, është dhe do të jetë shtyllë e rëndësishme për funksionimin e rendit të ri, duke i përfillur liberalizimet e nevojshme, funksionimin e tregut të lirë, me qëllim të dominimit të ekonomisë së tregut.
Kosova pretendon të inkorporohet në rrjedhat e avancuara, si qasje për krijim të mirëqenies së qëndrueshme dhe me perspektivë. Në këtë kontekst, mësimi i ekonomisë edhe në gjimnazin e shkencave shoqërore, përmban risi dhe një opus me dimensione të reja të diturisë, të nevojshme për aftësime në kushtet e konkurrencës dhe të prosperitetit të tërësishëm ekonomik e social.
Plani dhe programi për lëndën Ekonomia për klasën 12 të gjimna-zeve të shkencave shoqërore është i disenjuar sipas kërkesave të kohës, të fazës së tranzicionit, për t’i pajisur nxënësit me një bazament me njohuri elementare nga lëmi i ekonomisë. Njësitë metodike janë të formësuara për një fond atraktiv të nxënies dhe krijimit të aftësive për avancimet e mëtejshme, sipas shkallëve të arsimimit dhe pjekurisë së moshave.
Materia përfshirëse në këtë program përmban ndonjë njësi nga pro-gramet e kaluara, ndonëse në asnjë mënyrë si përsëritje, por si begatim dhe plotësim i atyreve njësive metodike, të cilat i kanë përvetësuar nxënësit në klasët paraprake. Faktikisht, me këtë bëhet sublimimi optimal i njohurive nga bazat elementare të kuptimeve, të klasifikimeve dhe të mundësive implementuese të çështjeve, të cilat janë dobiprurëse për nxënësit në gjimnazet e drejtimit përkatës, njohuri këto që shërbejnë si bazë për të studiuar më lehtë shkencat ekonomike, ose menjëherë pas përfundimit të gjimnazit, për të ushtruar punë të caktuara nëpër biznese të ndryshme.
QËLLIMI
Qëllimi themelor i programit mësimor të lëndës Ekonomia për gjimnazet e shkencave shoqërore, për klasën 12, është:
1. Përkufizimi i kuptimeve elementare dhe bazike të lëmit të ekono-misë, në funksion të aftësimit dhe krijimit të aftësive të nxënësve për t’u thelluar më tutje në fushën studimore të ekonomisë;
2. Zhvillimi i aftësive të nxënësve për të kuptuar përmbajtjen, fun-ksionet, dobishmërinë dhe problematikën e ekonomisë në për-gjithësi;
3. Të kuptojë dhe të ndërtojë shkathësi nxënësi, me qëllim zbatimi të njohurive, në të mirë të përmbushjes së nevojave individuale, në dhënien e kontributit në përmasa të gjera për zhvillimin e shoqërisë.
OBJEKTIVAT
Programi mësimor i lëndës Ekonomia për gjimnazin e shkencave shoqërore përfshin një varg objektivash, të dedikuara për kapacitetet dhe natyrën e të mësuarit, në mënyrë që nxënësi:
1. Të zhvillojë qëndrimet dhe vlerat
- lidhur me përkufizimet, që kanë të bëjnë me fushën e ekonomisë, me pjesët e saj, dobishmërinë dhe nevojën për zhvillimin e shoqërisë;
- nëpërmjet njohjes së vlerave të ndërtojë personalitetin e vet ndaj lëmit të ekonomisë, me qasje kritike dhe pragmatike se çka është në gjendje të veprojë, të arrijë e të krijojë, si dhe të aplikojë për vete dhe për shoqërinë e gjerë.
2. Të njohë
- nocionet, parimet, konceptet, metodat, qasjet klasifikimet në lëmin e ekonomisë,
- ligjshmëritë e ekonomisë, tregun, pronësinë, tregun e lirë dhe konkurrencën,
- firmat, funksionimin, përmbajtjen, nënsistemet që e përbëjnë atë, kostot dhe vlerat që krijohen në të, inputet dhe outputet, kapacitetet;
- elementet bazike të mikroekonomisë, si sublimim nga të mësuarit dhe përvojat e deritashme;
- politikat në makroekonomi dhe modelimet në ekonomitë bash-këkohore;
- gjendjen e nivelit të zhvillimit të ekonomisë së Kosovës, problemet dhe perspektivat;
- veçoritë e ekonomisë botërore dhe ndërvartësitë e ekonomive kombëtare për bashkëpunim të gjithanshëm.
3. Të kuptojë
- kuptimet, metodat, domëthëniet, përllogaritjet, zbatueshmërinë e parametrave kryesorë në lëmin e ekonomisë;
- terminologjinë, strukturat, veprimet që ndodhin në lëmin e mikroekonomisë, si dhe të makroekonomisë;
- strukturën e tregut, ekonominë e tregut, parakushtet për ndër-timin dhe funksionimin e ekonomisë së tregut;
- ligjshmërinë e konkurrencës dhe krijimin e shkathtësive për të krijuar zhvillim dhe prosperitet;
- politikat në makroekonomi, duke i përfshirë tërësitë e llojeve të politikave, të sistemeve ekonomike;
- problemet dhe mundësitë e zhvillimit të ekonomisë së Ko-sovës;
4. Të analizojë
- faktorët dhe parimet në mikroekonomi dhe në makroekonomi, veçoritë dhe mekanizmat e tregut;
- veprimtaritë e firmave, shfrytëzimin e kapaciteteve, kostot dhe rentabilitetin e firmave;
- problemet në zhvillimin ekonomik dhe përparësitë, ndërvar-tësitë e ekonomive të ndryshme nëpër botë;
- shkaqet që ndikojnë në gjendjen e tashme të ekonomisë së Ko-sovës dhe burimet e forcës shtytëse për një zhvillim të hov-shëm e konkurrent.
5. Të zbatojë
- aftësitë e krijuara që janë fundament për ushtrimin e ndonjë funksioni në ekonomi, në jetën e përditshme, në zgjerimin e njohurive të reja për implementime konkrete në praktikë;
- në aktivitetet e krijimit, themelimit të bizneseve dhe manaxhi-min e tyre të suksesshëm.
PLANIFIKIMI I PËRMBAJTJES PROGRAMORE
Kategoritë Nënkategoritë Numri i orëve
Struktura %
Ekonomia dhe tregu
Ekonomia dhe zhvillimi i saj
11 16,66% Tregu, funksionimi dhe zhvillimi i tij
Tiparet e ekonomisë bashkëkohore
Mikroekonomia
Firmat (ndërmarrjet)
17 25,76% Resurset (burimet dhe kapacitetet e
firmës) Kostot e firmës
Makroekonomia
Fushëveprimtaria e makroekonomisë
20 30,30% Format themelore të politikave
makroekonomike
Elementet e kërkesës agregate
Ekonomia e Kosovës
Aspekti mikroekonomik dhe makroekonomik i ekonomisë së Kosovës
8 12,12%
Ekonomia botërore
Veçoritë e bashkëpunimit
ndërkombëtar 10 15,16%
PËRMBAJTJA E PROGRAMIT
Kategoritë Nënkategoritë Përmbajtja programore Rezultatet e pritshme Lidhja ndërlëndore
EKONOMIA DHE TREGU
Ekonomia dhe zhvillimi i saj
1.Fillet e ekonomisë;
2.Nocioni dhe dimensionet e
ekonomisë;
3.Faktorët ndikues në
zhvillimin ekonomik nëpër periudha kohore;
4.Historiku i ekonomisë dhe i
shoqërisë njerëzore
Nxënësi duhet:
- të kuptojë domethënien e ekonomisë, fillet dhe nevojën për të, duke e vështruar zhvillimin e saj nëpër periudha kohore, për të bërë vlerësimin e tipareve ekonomike, të dimensioneve të sotme, me dallime të ekonomive të zhvilluara dhe të pazhvilluara aktualisht;
- të kuptojë përmbajtjen dhe objektivat e ekonomisë;
- të kuptojë nocionin, shkaqet dhe faktorët ndikues në zhvillimin e ekonomisë;
- të kuptojë ekonominë në kontekst me nevojat njerëzore;
Historia (për t’i kuptuar nevojat
dhe zhvillimi i tij
1.Nocioni i tregut dhe tipat e
tregut,
2.Të kuptuarit e shkaqeve të
orientimit në prodhim,
3.Të kuptuarit e shkaqeve të
funksionimit të tregut,
4.Mekanizmat kryesorë të
tregut: oferta dhe kërkesa.
- të kuptojë nocionin e tregut, paraqitjen e tij në skenë, tipat e tregut, zhvillimin e tregut, domosdoshmërinë e tregut si ineraksion i zhvillimit ekonomik;
- të kuptojë nevojat për treg, si dhe fazat e shkaqeve ku më tepër i është dhënë rëndësi orientimit në prodhim e më pastaj orientimit në treg;
- të kuptojë ofertën dhe kërkesën, si mekanizma themelorë në treg, si dhe ndërvartësia e tyre.
Matematika, për apo të grafikëve
Tiparet e
ekonomisë bashkëkohore
1.Veçoritë dhe dominimi i
tregut të lirë;
2.Parakushtet për ekonomi
- të kuptojë faktorët që ndikojnë në dominimin e tregut të lirë,
- të kuptojë veçoritë e ekonomisë së tregut,
tregu: (pronësia, konkurrenca, faktorët e tjerë.)
- të kuptojë pronësinë private dhe veçoritë e saj, - të kuptojë konkurrencën dhe faktorët e tjerë që kanë cilësi të parakushteve për ekonominë e tregut
kuptohet e drejta e pronës dhe
1.Përkufizime të kuptimit të
ekonomisë;
2.Historiku i zhvillimit të
ndërmarrjeve;
3.Llojet e ndërmarrjeve (sipas
veprimtarive, sektorëve, madhësisë);
4.Ndërmarrja sistem
(nënsistemet që e përbëjnë firmën);
5.Funksionimi i ndërmarrjes
në kushtet e konkurrencës.
Nxënësit duhet:
- të kuptojnë nocionin e ndërmarrjes (firmës); - të kuptojnë historikun e zhvillimit të ndërmarrjeve;
- të kuptojnë klasifikimin e ndërmarrjeve sipas aspekteve të ndryshme;
- të kuptojnë domethënien e ndërmarrjes dhe nënsistemet që e përbëjnë atë;
Shkencat
1.Asetet (aktiva),
2.Burimet e aseteve (pasiva),
3.Evidencimi dhe përllogaritja
e aseteve;
4.Përkufizimi i kapaciteteve;
5.Llojet dhe matja e
kapaciteteve.
- të kuptojnë faktorët që e përbëjnë firmën; - të kuptojnë domethënien e aktivës dhe të pasivës dhe të bëjnë sqarimet rreth tyre,
- të mësojnë evidencimin dhe pasqyrimin e ase-teve, madje amortizimin dhe përllogaritjen e tij; - të kuptojnë nocionin, llojin dhe rëndësinë e kapaciteteve.
Matematika, shkencat teknike.
Kostot e firmës 1.Kuptimi i kostos;
2.Llojet e shpenzimeve (të
kostove);
3.Përllogaritja e shpenzimeve;
4.Metodat e kalkulimit.
- të kuptojnë nocionin dhe strukturën e kostos të prodhimit, të shërbimeve e të tjerë;
- të mësojnë klasifikimin e shpenzimeve; - të mësojnë dhe operacionalizojnë llogaritjen e shpenzimeve;
- të mësojnë metodat e përllogaritjes së shpenzimeve dhe zbatimin e tyre në praktikë.
MAKRO-1.Disa përkufizime për
makroekonominë
2.Avantazhet e ekonomisë
bashkëkohore;
3.Problemet e politikave
makroekonomike;
4.Tregu i punës;
5.Krizat ciklike;
6.Inflacioni.
- të kuptojnë fushëdomethënien dhe fushëveprimtarinë e makroekonomisë; - të kuptojnë politikat makroekonomike dhe pjesët përbërëse të saj;
- të kuptojnë problemet më madhore në
makroekonomi: zhvillimin, tregun e punës, si dhe problemet e tjera, që kanë të bëjnë me krizat ciklike dhe inflacionin.
Matematika
1.Parakushtet për ndërtimin e
politikave makroekonomike;
2.Politika fiskale;
3.Politika monetare-kreditore;
4.Politika e masave
administrative;
5.Politika e stabilizimit
ekonomik;
- të kuptojnë ç’është politika makroekonomike dhe çfarë roli ka në zhvillimin e një vendi; - të kuptojnë llojet e politikave makroekonomike; - të kuptojnë nevojat dhe mundësitë e stabilizimit ekonomik.
Elementet e
kërkesës agregate
1.Konsumi individual dhe
kursimet;
2.Konsumi shtetëror;
3.Investimet;
4.Eksporti neto;
5.Krijimi i baraspeshave
ekonomike;
- të kuptojnë kategorinë e konsumit dhe llojet e konsumit;
- të kuptojnë investimet dhe rolin e tyre; - të kuptojnë eksportin neto, si dhe mundësitë e ekuilibrimeve makroekonomike.
1.Niveli i zhvillimit të
ekonomisë së Kosovës;
2.Burimet ndikuese për
zhvillimin ekonomik të Kosovës;
- të kuptojnë zhvillimin e ekonomisë së vendit të tyre;
- të mësojnë për burimet njerëzore dhe natyrore që janë në funksion të zhvillimit ekonomik; - të kuptojnë specifikat rreth politikave dhe
së Kosovës 3.Politikat e zhvillimit makroekonomik (fiskale, monetare dhe kreditore);
4.Perspektiva e zhvillimit të
ekonomisë së Kosovës;
5.Nevojat dhe mundësitë e
zhvillimit dhe të stabilizimit të ekonomisë së Kosovës.
problemeve të zhvillimit;
- të kuptojnë perspektivat dhe mundësitë e qëndrueshme për zhvillimin ekonomik në periudhat e ardhshme.
nevojshme.
EKONOMIA BOTËRORE
Veçoritë e bashkëpunimit ndërkombëtar
1.Nevojat për bashkëpunim
ekonomik me botën;
2.Politika ekonomike
ndërkombëtare;
3.Tregu ndërkombëtar;
4.Financat ndërkombëtare;
5.Tregtia ndërkombëtare;
6.Veçoritë e zhvillimit
ekonomik botëror (integrimet dhe globalizimi).
- të kuptojnë se ekonomitë vendore nuk mund të zhvillohen të mbyllura, por duhet të jenë të hapura me botën;
- të ndërtohen bindjet për nevojat e bashkëpunimit ndërkombëtar;
- të mësojnë për domethënien e financave ndërkombëtare dhe tregtinë ndërkombëtare; - të kuptojnë rolin e tregut ndërkombëtar; - të përfitojnë në të kuptuarit e proceseve të integrimeve dhe të globalizimit.
UDHËZIME METODOLOGJIKE
Mësimdhënësi i lëndës duhet të përzgjedhë dhe të përdorë metoda mësimdhënie të tilla që të nxisin maksimalisht të nxënit aktiv të nxënsëve dhe të çojnë në krijimin tek ata, të kompetencave sociale e profesionale të plota e të qëndrueshme.
Gjatë procesit mësimor, mësimdhënësi duhet të veçojë konceptet dhe shkathtësitë e domosdoshme që duhet t’i mësojë nxënësit më qëllim të arritjes së rezultateve të të nxënit që parashikohen në objektiva.
Element kyç për arritjen e suksesit në një proces të nxëni ëstë motivimi i nxënësve.Njohja e vazhdueshme e nxënësve me shkallën e përmbushjes së objektivave nga ana e tyre përbën një mekanizëm të fuqishëm motivimi, i cili duhet të shihet me përparësi nga mësimdhënësi.
Një element tjetër që ndihmon suksesin është integrimi i teorisë me praktikën.
Praktikat mësimore kanë treguar se jo të gjithë nxënësit-mësojnë në të njëjtën mënyrë, në të njëjtën kohë dhe me ritëm të njëjtë. Për këtë arsye metodat dhe strategjitë e mësimdhënies duhet të jenë të larmishme dhe t’u përshtaten nevojave dhe interesit të nxënësve. Mësimdhënësi duhet të nxitë bashkëpunimin mes nxënësve me qëllim të përforcimit të dimensionit shoqëror në procesin e të nxënit.
Format dhe metodat e të mësuarit janë të shumëllojshme dhe mësim-dhënësi duhet të përzgjedhë ato që janë më të përshtatshme për kon-tekstin e tyre konkret.
Të tilla janë: Ligheratat tradicionale, demonstirmi, zgjidhja e proble-mit teorik, veprimtaritë në grupe etj.
Shpjegimi është një prej metodave që në raste të veçanta është i domosdoshëm, por megjithatë mësimdhënia ndërvepruese ka përparësi në nxitjen dhe në zhvillimin e të menduarit kritik dhe të aftësive.
Puna në grupe dhe çifte parapëlqehet me qëllim që nxënësit të lirohen nga emocionet e pakëndshme (frika) dhe së bashku të diskutojnë në grup, në mënyrë që të nxjerrin përfundime të sakta dhe me vlerë.
Me metodën e diskutimit u mundësohet nxënësve të japin sa më shumë zgjidhje alternative dhe në fund të vlerësohet zgjidhja më e mirë.
Metoda furi mendimesh (brainstorming) ka për qëllim t’i aftësojë nxënësit të japin ide, zgjidhje dhe komente të shpejta për problemin e dhënë.
Një parim tjetër që duhet respektuar nga mësimdhënësi është fakti që të nxënit nuk ndodh vetëm në mjediset e shkollës, por edhe jashtë tyre.
VLERËSIMI
Sa i përket vlerësimit të nxënësve rekomandohet të përdoren metoda dhe instrumente vlerësimi që të nxisin përparimin e nxënësve, shmangin subjektivizmin në vlerësim dhe të pasqyrojnë arritjen reale të tyre.
Me rëndësi është vlerësimi i vazhdueshëm dhe ai përfundimtar, ku format dhe instrumentet e vlerësimit përzgjidhen apo hartohen nga vetë mësimdhënësi.
Duhet të synohet vlerësimi i arritjeve i mbështetur në kriteret ku arritjet e nxënësit krahasohen me standardet e paracaktuara dhe të shmanget sa më shumë të jetë e mundur vlerësimi i bazuar në renditjen, ku nxënësit krahasohen me njëri-tjetrin.
Format dhe instrumentet e vlerësimit që rekomandohet janë: pyetjet me gojë, pyetjet me shkrim, detyrat me shkrim, vëzhgimi i veprimtarisë së nxënësve, listat e kontrollit etj.
LITERATURA
1. Ahmet Mançellari, Sulo Hadëri, Dhori Kule, Stefan Qirici: HYRJE NË EKONOMI, Pegi, Tiranë, 2000,
2. Dr. Ali Jakupi, dr. Isa Mustafa: EKONOMIA 11, gjimnazi i shkencave shoqërore, Libri Shkollor, Prishtinë, 2004
3. Terli Mings: STUDIMI I EKONOMISË, parimet, konceptet dhe zbatimet (anglisht: The Study of Ecomomics), SHBLU, Tiranë, 1993;
4. Paul Heyne: MËNYRA EKONOMIKE E TË MENDUARIT (anglisht: The Ecomomic Way of Thinking) shblu, Tiranë, 1994; 5. Prof. dr. Musa Limani: HYRJE NË EKONOMI, Prishtinë, 2002 6. Dr. Isa Mustafa, dr. Nail Reshiti, dr. Enver Kutllovci,
EKONO-MIA 9, Libri Shkollor, Prishtinë, 2003.
7. EKONOMIA E ZBATUAR, Tiranë, 2001, përshtatur dhe ripu-nuar nga: Prof. dr. Ahmet Mançellari, prof. dr. Sulo Hadëri, prof. dr. Dhori Kule, prof. as. Stefan Qirici, dr. Fatmira Myteberi, Vali Xhixha.
8. ECONOMICS, Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, botimi i katërmbëdhjetë;
