Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΡΟΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ

ΜΑΡΙΑΣ Ι. ΠΑΖΑΡΣΚΗ. Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ που υποβλήθηκε στο τµήµα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006. 1.

ΜΑΡΙΑΣ Ι. ΠΑΖΑΡΣΚΗ. Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ που υποβλήθηκε στο τµήµα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΪΜΑΚΗΣ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006. 2.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ. Η µελέτη που πραγµατοποίησα πριν µερικά χρόνια γύρω από τoυς Μακκαβαίους και την εποχή τους για την απόκτηση του µεταπτυχιακού διπλώµατος άνοιξε τους ορίζοντές µου προς την εξελικτική φάση που περνούσε ο ιουδαϊσµός µετά τη συνάντησή του µε τον ελληνισµό στη διάρκεια της ευρύτερης ελληνιστικής εποχής. Στο διάστηµα αυτό ξεπήδησαν µέσα από τον ιουδαϊκό πυρήνα άλλοτε τάσεις αποδοχής και άλλοτε άµυνας ή αντιπαράθεσης µε τον ελληνιστικό πολιτισµό, οι οποίες είναι διακριτές είτε στη φιλολογική παραγωγή της εποχής είτε στη δοµή της ιουδαϊκής κοινωνίας είτε στο επαναστατικό ξέσπασµα θρησκευτικοπολιτικών κινήσεων, όπως η µακκαβαϊκή εξέγερση. Η ιουδαϊκή σοφία, αναπόσπαστο τµήµα της ιουδαϊκής κληρονοµιάς, εξελίχθηκε µέσα από τις αλλαγές που η ελληνιστική εποχή προκάλεσε στη ζωή των Ιουδαίων και στον πολιτισµό τους. Η εξέλιξη της σοφιολογικής τους σκέψης επηρεάστηκε από τα οικονοµικά, κοινωνικά και πνευµατικά δεδοµένα της ιστορικής αυτής περιόδου. Σύµφωνα µε την πλειοψηφία των ερευνητών το εν λόγω φαινόµενο είναι αποτυπωµένο στα σοφιολογικά κείµενα που γράφτηκαν τότε. Στρέφοντας το ενδιαφέρον µου σ’ αυτή την εξέλιξη επέλεξα ν’ ασχοληθώ µε το βιβλίο του Εκκλησιαστή, σχετικά µε το οποίο, περισσότερο απ’ ό,τι στα άλλα σοφιολογικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, έχουν διατυπωθεί στο χώρο της έρευνας απόψεις για ξένη επιρροή. Η τάση που παρατηρήθηκε στο παρελθόν ν’ αποδειχθεί η σχέση του Εκκλησιαστή µεµονωµένα είτε µε κάποιο ελληνικό φιλοσοφικό ρεύµα ή ποιητή της ελληνικής γραµµατείας είτε µε τη σοφία της Ανατολής και της Αιγύπτου θεωρώ ότι αδικεί τη σπουδαιότητα του πνεύµατος και του ρόλου του βιβλίου στην εξέλιξη της ιουδαϊκής σοφιολογικής σκέψης. Από την άλλη πλευρά η προσέγγιση του θέµατος της ξένης επιρροής στο βιβλίο µόνο σε σχέση µε την ελληνική ή µόνο σε σχέση µε την ανατολίτικη πολιτισµική κληρονοµιά δεν είναι δυνατό να οδηγεί σε ασφαλή συµπεράσµατα. Στη σκέψη του Εκκλησιαστή ανιχνεύονται στοιχεία και από τους δύο κόσµους και αυτά στο σύνολό τους συνιστούν την ελληνιστική όψη της. Πρόκειται για το αποτέλεσµα της 3.

επιρροής του συγγραφέα από την εποχή µέσα στην οποία ζει. Η επιρροή αυτή λειτουργεί για τον ίδιο ως µέσο για να εκφραστεί κριτικά απέναντι στην ιουδαϊκή πίστη και παράδοση. Αυτό άλλωστε είναι το στοιχείο που ενδιαφέρει περισσότερο τον ίδιο. Η παρούσα µελέτη αποτελεί συµβολή στην προσέγγιση του θέµατος της ξένης επιρροής στη σκέψη του Ιουδαίου σοφού µέσα από τη διπλή όψη αυτής, την ελληνιστική και την ιουδαϊκή.. 4.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................................................ 1. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ .......................................................................................... 5. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ…................................................................................. 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .......................................................................................... 10 Α. ΠΗΓΕΣ .................................................................................................... 10 Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ....................................................................................... 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................. 26 α. Το βιβλίο του Εκκλησιαστή .................................................................... 26 β. Η µέχρι σήµερα έρευνα για τις ξένες επιδράσεις στο βιβλίο του Εκκλησιαστή .................................................................................... 31 γ. Μέθοδος και δοµή της παρούσας εργασίας ............................................ 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Ο ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ..................................................... 46 1.1. ΓΕΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ .......................................................................... 46 1.2. Ο ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΜΕΣΟΥ ΙΟΥΔΑΪΚΟΥ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ …………………….... 50 1.3. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ .................................................................................... 54 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ............................................................................... 58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ ΑΠΟ ΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ .. 62 2.1. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ΚΑΙ ΣΟΦΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΣ .................................................................................. 63 α. Λουντλούλ µπελ νεµεκί, «Εγώ θα δοξάσω τον Κύριο της σοφίας». …64 β. «Βαβυλωνιακός Εκκλησιαστής» ή βαβυλωνιακή θεοδικία». ...............66 γ. «Ο διάλογος του πεσιµισµού». ........................................................... 69 δ. Το έπος του Γκιλγκαµές. .................................................................... 71 2.2. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΡΑΜΑΪΚΗ ΣΟΦΙΑ. ............................................ 82 α. Η «παράδοση του Αχικάρ». ............................................................. 82 5.

β. Συµπόσια και υπόδυση του βασιλιά. ............................................... 85 2.3. ΟΙ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΕΣ ΣΟΦΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ …………………………………………………………... 87 α. Οι επιγραφές. ................................................................................... 88 β. «Ο εορτασµός της όµορφης µέρας» και «τα τραγούδια του αρπιστή». ............................................................. 89 γ. Μεταγενέστερες ιερατικές διδασκαλίες ……………………………...... 94 δ. Η δηµώδης σοφία. ............................................................................ 97 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................100 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Ο ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗΣ ΣΕ ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ TOY ΚΑΙ ΤΟΝ ΙΟΥΔΑΪΣΜΟ ...............................................................................107 3.1.. Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ......................... 107. 3.1.1. Πνεύµα ατοµικότητας στον Εκκλησιαστή. ....................................... 115 3.1.2. Η παράσταση του Θεού στο βιβλίο του Εκκλησιαστή....................... 122 3.1.3. Ο σκεπτικισµός του Εκκλησιαστή – κρίση στην ιουδαϊκή σοφία. ...... 136 3.1.4. Το ζήτηµα της ευτυχίας του ανθρώπου στον Εκκλησιαστή….......... 153. α. Προτροπή στην απόλαυση της παρούσας ζωής….................... 154. β. Η απόφανση της µαταιότητας................................................... 157. γ. Θεολογία της ευτυχίας................................................................ 160. δ. Εκκλησιαστής και ελληνιστική φιλοσοφία. ................................. 163. 3.2. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΟΥΔΑΪΚΗΣ ΣΟΦΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ............................................ 171. α. Η σοφιολογική τάση του Εκκλησιαστή....................................... 172. β. Η σχολή του Εκκλησιαστή.......................................................... 179. γ. Εκκλησιαστής και πρώιµη αποκαλυπτική σοφία. ....................... 184. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ......................................................................... 189. 6.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AB. Anchor Bible. AcOr (B). Acta Orientalia Belgica. AF. Archivio di filosofia. AJBI. Annual of the Japanese Biblical Institute. AnBib. Analecta biblica. ATD. Das Alte Testament Deutsch. BBB. Bonner Biblische Beiträge. BEAT. Beiträge zur Erforschung des Alten Testaments und des Antiken Judentums. BEvTh. Beiträge zur evangelischen Theologie. Bi Ki. Bibel und Kirche. BKAT. Biblischer Kommentar, Altes Testament. BWANT. Beiträge zur Wissenschaft vom Alten und Neuen. Testament BZ. Biblische Zeitschrift. BZAW. Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft. Conc. Concilium. EdF. Erträge der Forschung. EHS. Europäische Hochschulschriften. Enchoria. Enchoria. Wiesbaden. ErIs. Eres-Yiśrā’ēl. Eretz-Israel. EThL. Ephemerides Theologicae Lovanienses. HAR. Hebrew annual review. HAT. Handbuch zum Alten Testament. HAW. Handbuch der Altertumswissenschaft. HBS. Herders biblische Studien. HThR. Harvard theological review. JBL. Journal of biblical literature. JCS. Journal of cuneiform studies. JNES. Journal of Near Eastern Studies. JSOT. Journal for the study of the Old Testament 7.

JSOTSup. Journal for the study of the Old Testament Supplement series. KAT. Kommentar zum Alten Testament. LÄ. Lexikon der Ägyptologie. LAPO. Littératures anciennes du Proche-Orient. LM. Lutherische Monatshefte. MIO. Mitteilung des Instituts für Orientforschung. Numen. Numen. Leiden. NZSth. Neue Zeitschrift für systematische Theologie. OBO. Orbis Biblicus et Orientalis. RB. Revue biblique. RSF Suppl.. Rivista di storia della filosofia Le Supplément. Paris. RQ. Revue de Qumran. SAOC. Studies in ancient oriental civilisation. SBAB. Stuttgarter Biblische Aufsatzbände. SBS. Stuttgarter Bibelstudien. SMDSA. Series minor. Dipartimento di Studi Asiatici. Istituto Universitario Orientale. SOR. Serie orientale Roma. SQAW. Schriften und Quellen der Alten Welt. TAPhS. Transactions of the American Philosophical Society. ThR. Theologische Rundschau. ThStKr. Theologische Studien und Kritiken. ThZ. Theologische Zeitschrift. TSJTSA. Texts and studies of the Jewish Theological Seminary of America. TThZ. Trierer theologische Zeitschrift. TUAT. Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. UF. Ugarit-Forschungen. VF. Verkündigung und Forschung. VT. Vetus Testamentum. VTSup. Vetus Testamentum, Supplements. WMANT. Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament 8.

WO. Welt des Orients. WUNT. Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament. ZA. Zeitschrift für Assyriologie. ZAW. Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft. ZThK. Zeitschrift für Theologie und Kirche. 9.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ 1. ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ • BIBLIA HEBRAICA Stuttgartiensia, έκδ. R. Kittel, Stuttgart 1966. • SEPTUAGINTA, έκδ. A. Rahlfs, Stuttgart 1971.. 2. ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ • Διογένης Λαέρτιος, II, Επίκουρος, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Διογένης Λαέρτιος, II, Επίκουρος, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΙ, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Elegy and Iambus, II, Σιµωνίδου Ιάµβων, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Επίκτητος, ΙΙ, Εγχειρίδιον, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Ευριπίδης, Άλκηστις, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • ________, Εκάβη, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Ηρόδοτος, ΙΙ, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Θέογνης, Θεόγνιδος Ελεγειών, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Μένανδρος, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Σοφοκλής, Αντιγόνη, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Στράβων, Στράβωνος Γεωγραφικών, ΧΙV, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY. • Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, THE LOEB CLASSICAL LIBRARY.. 10.

Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Abusch T., «Gilgamesh’s Request and Siduri’s Denial. Part I. The Meaning of the Dialogue and its Implications for the History of the epic», M. E. Cohen / D. C. Snell / D. B. Weisberg, The Tablet and the Scroll, Bethesda 1993. Αγουρίδης Σ., Ιστορία της θρησκείας του Ισραήλ, Αθήνα 1995. __________, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 19854. Albright W. F., Von der Steinzeit zum Christentum, München 1949. Amir Y., «Doch ein griechischer Einfluss auf das Buch Koheleth?», Studien zum antiken Judentum, BEAT 2, Frankfurt 1985. Anderson W. H. U., Qoheleth and its pesimistic theology, N. York · Ontario · Wales 1997. Assmann J., «Fest des Augenblicks-Verheißung der Dauer. Die Kontroverse der ägyptischen Harfnerlieder», Assmann J. / Feucht E. / Grieshammer R., Fragen an die altägyptische Literatur, Wiesbaden 1977. __________, Harfnerlieder, LÄ II, Wiesbaden 1977. __________, Stein und Zeit. Mensch und Gesellschaft im Alten Ägypten, München 1991. Aster von E., Geschichte der Philosophie, Stuttgart 198017. Becker J., Gottesfurcht in Alten Testament, AnBib 25, Rom 1965. Beckwith R. T., «The Pre History and the Relationships of the Pharisees, Sadducees and Essenes: A Tentative Reconstruction», RQ 11, 1982-84. 11.

Bickerman E., Four Strange Books of the Bible, N. York 1967. __________, The Jews in the Greek age, Cambridge · London 1988. __________, «The Maxim of Antigonus of Socho», HThR 54, 1951. Bliffert H. J., Weltanschauung und Gottesglaube im Buch Kohelet, Rostock 1938. Bohlen R., «Kohelet im Kontext hellenistischer Kultur», Das Buch Kohelet, BZAW 254, Berlin · N. York 1997. Braun R., Kohelet und die frühhellenistische Popularphilosophie, BZAW 130, Berlin · N. York 1973. Bright J., A History of Israel, Philadelphia, 1959. Christ von W.- Stählin O.- Schmidt W., Geschichte der griechischen Literatur, τ. 1, µέρος 2, München 19746. Collins J. J., Jewish Wisdom in the Hellenistic Age, Kentucky 1997. Crenshaw J. L., Ecclesiastes, Philadelphia 1987. Crüsemann F., «Die unveränderbare Welt. Überlegungen zur „Krisis der Weisheit“ beim Prediger (Kohelet)», Der Gott der kleinen Leute. Sozialgeschichtliche Auslegungen, München 1979. Dell K. J., «Ecclesiastes as Wisdom: consulting early interpreters», VT 44, 1994, σσ. 301-329. Dhorme E., «Ecclésiaste ou Job?», RB 32, 1923.. 12.

Dietrich M., «″Ein Leben ohne Freude ..." Studie über eine Weisheitskomposition aus den Gelehrtenbibliotheken von Emar und Ùgarit», UF 24, 1992. Δόϊκος Δ., Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Γενική Εισαγωγή, Θεσσαλονίκη 1984. Edzard D. O., «Gilgameŝ and Huwawa», TUAT III/3, 1993. Φιλιππίδης Λ., Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης εξ απόψεως παγκοσµίου και πανθρησκειακής, Αθήνα 1958. Fischer A. A., Skepsis oder Furcht Gottes?, BZAW 247, Berlin · N. York 1997. Fox M. V., Qohelet and his contradictions, JSOTSup 71, Bible and Literature Series 18, Sheffield 1989. ________, «The Meaning of Hebel for Qohelet», JBL105/3, 1986. ________, The Song of Songs and the Egyptian Love Songs, Madison 1985. Galling K., «Das Rätsel der Zeit im Urteil Kohelets (Koh. 3, 1-15)», ZThK 58, 1961. ________, «Der Prediger», Die Fünf Megilloth, HAT 1,18, Tübingen 19692. ________, Die Krise der Aufklärung in Israel, Mainzer Universitäts-Reden 19, Mainz 1952. ________, «Kohelet-Studien», ZAW 50, 1932. Gammie L., «Stoicism and Anti-Stoicism in Qoheleth», HAR 9, 1985.. 13.

Gemser B., «The Instruction of Onchsheshonky and Biblical Wisdom Literature», Congress Volume Oxford, Leiden 1960. Gese H., «Die Krisis der Weisheit bei Koheleth», Vom Sinai zum Sion, BEvTh 64, München 1964. ________, «Zur Komposition des Koheletsbuches», Geschichte-TraditionReflexion, τ.1, Tübingen 1996. Gordis R., Koheleth-The Man and his World, TSJTSA 19, N. York 19683. Greenfield J. C., «The Wisdom of Ahiqar», Day J. / Gordon R. P. / Williamson H. G. M., Wisdom in ancient Israel, Cambridge 1995. Gunneweg A. H. J., Geschichte Israels bis Bar Kochba, τ. 2, Stuttgart · Berlin · Köln Mainz 19762. Hadas M., Hellenistic Culture,Fusion and Diffusion, N. York 1959. Haspecker J., Gottesfurcht bei Jesus Sirach. Ihre religiöse Struktur und ihre literarische und doktrinäre Bedeutung, AnBib 30, Rom 1967. Χαστούπης Α., Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήνα 1981. Hausmann J., Studien zum Menschenibild der älteren Weisheit, Forschungen zum Alten Testament 7, Tübingen 1995. Hecker K., «Das akkadische Gilgamesch-Epos», TUAT III/4, 1994. Hengel M., Juden, Griechen und Barbaren. Aspekte der Hellenisierung des Judentums in vorchristlicher Zeit, SBS 76, Stuttgart 1976. _________, Judentum und Hellenismus, WUNT 10, Tübingen 1969.. 14.

Herzberg H. W., Der Prediger (Qohelet), KAT XVII, τ. 4, Gütersloh 19632. Höffken P., «Das EGO des Weisen. Subjektivierungsprozesse in der Weisheitsliteratur», ThZ 41, 1985. Horton E., «Koheleth´s consept of opposites as compared to samples of Greek Philosophy and Near and Far Eastern Wisdom Classics», Numen 19, 1972. Humbert H., Recherches sur les sources égyptiennes de la littérature sapientale d’ Israël, Mémoires de l’Université de Neuchâtel VII, Neuchâtel 1929. Jarick J., «The hebrew book of changes: Reflections on hakkōl hebel and lakkōl zemān in Ecclesiastes», JSOT 90, 2000. Jasnow R., A Late Period Hieratic Wisdom Text (p. Brooklyn 47.218.135), SAOC 52, Shicago 1992. Καϊµάκης Δ., Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1994. _________, Θέµατα Παλαιοδιαθηκικής Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 1999. _________, Τα χειρόγραφα του Κουµράν και η θεολογία τους, Θεσσαλονίκη 2004. Kaiser O., «Beiträge zur Kohelet-Forschung. Eine Nachlese», ThR 60, 1995. _________, «Determination und Freiheit beim Kohelet/Prediger Salomo und in der Frühen Stoa», NZSTh 31, 1989.. 15.

_________, «Die Bedeutung der griechischen Welt für die alttestamentliche Theologie», Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, I. Philologisch-Historische Klasse, 2000. _________, «Die Botschaft des Buches Kohelet», EThl 71, 1995. _________, «Die Sinnkrise bei Kohelet», Der Mensch unter dem Schicksal, BZAW 161, Berlin · N. York 1985. _________, «Gottesgewissheit und Weltbewusstsein in der frühhellenistischen jüdischen Weisheit», Der Mensch unter dem Schicksal, BZAW 161, Berlin · N. York 1985. _________, Grundriss der Einleitung in die kanonischen und deuterokanonischen Schriften des Alten Testaments, τ. 3, Gütersloh 1994. _________, Ideologie und Glaube. Eine Gefährdung des christlichen Glaubens am alttestamentlichen Beispiel aufgezeigt, Stuttgart 1990. _________, «Judentum und Hellenismus», VF 27/1, 1982. _________, «Schicksal, Leid und Gott. Ein Gespräch mit dem Kohelet, Prediger Salomo», Altes Testament und christliche Verkündigung, Stuttgart 1987. Karageorghis V., «Erotica from Salamis», RSF Suppl. 21, 1993. Kittel R., Geschichte des Volkes Israel, τ. 3, µέρος 2, Stuttgart 19292. Klein Chr., Kohelet und die Weisheit Israels, BWANT 132, Stuttgart · Berlin · Köln 1994.. 16.

Kleinert P., «Sind im Buche Kohelet außerhebräische Einflüsse anzuerkennen?», ThStKr 82, 1883. Klopfenstein M. A., «Die Skepsis des Qohelet», ThZ 28, 1972. Κοπιδάκης Μ. Ζ., Εκκλησιαστής, Ματαιότης µαταιοτήτων..., Αθήνα 1993. Κωνσταντίνου Μ., Πηγές της Ιστορίας της Παλαιστίνης, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 83 εξ. Kottsieper I., Die Sprache der Ahiqarsprüche, BZAW 194, Berlin · N. York 1997. Kramer S. N., «Gilgamesh and the Land of the Living», JCS 1, 1947. Kroeber R., Der Prediger, SQAW 13, Berlin 1963. Küchler M., Frühjüdische Weisheitstraditionen. Zum Fortgang weisheitlichen Denkers im Bereich des frühjüdischen Jahweglaubens, OBO 26, Freiburg Schweiz 1979. Kutschera F., «Kohelet: Leben im Angesicht des Todes», Das Buch Kohelet, BZAW 254, Berlin · N. York 1997. Lambert W. G., Babylonian Wisdom Literature, Oxford 1960. _________, «Some new Babylonian wisdom literature», Day J. / Gordon R. P./ Williamson H. G. M., Wisdom in ancient Israel, Cambridge 1995. Lange A., Weisheit und Torheit bei Kohelet und in seiner Umwelt, EHS XXIII, τ. 433, Frankfurt am Main · Bern · N. York · Paris 1991. Lapide L., «Eine Lektion der Vergänglichkeit. Kohelet bricht alle Konventionen der Verkündigung», LM 18, 1979. 17.

Lauha A., «Die Krise des religiösen Glaubens bei Kohelet», VT Sup 3, 1955. ________, Kohelet, BK AT XIX, Neukirchen-Vluyn 1978. Lebram J. C. H., «Nachbiblische Weisheitstraditionen», VT 15, 1965. Lesky A., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, µτφρ. Αγ. Τσοπανάκης, Θεσσαλονίκη 19855. Levy L., Das Buch Qoheleth. Ein Beitrag zur Geschichte des Sadduzäismus, Leipzig 1912. Lichtheim M., Late Egyptian Wisdom Literature in the International Context, OBO 52, Freiburg Schweiz 1983. __________, «The Songs of the Harpers», JNES 4, 1945. Lohfink N., «Die Wiederkehr des immer Gleichen. Eine frühe Synthese zwischen griechischem und jüdischem Weltgefühl in Kohelet 1, 4-11», AF 53, 1985. ________, Kohelet, Würzburg 19802. ________, Studien zu Kohelet, SBAB 26, Stuttgart 1998. ________, «Von Windhauch, Gottesfurcht und Gottes Antwort in der Freude», Bi Ki 45, 1990. Loretz O., «Altorientalische und kanaanäische Topoi im Buche Kohelet», UF 12, 1980. ________, «Anfänge jüdischer Philosophie nach Qohelet 1, 1-11 und 3, 115», UF 23, 1991. 18.

________‚ «’’Frau’’ und griechisch-jüdische Philosophie im Buch Kohelet (Qoh 7, 23-8, 1 und 9, 6-10)», UF 23, 1991. ________, Qohelet und der Alte Orient. Untersuchungen zu Stil und theologischer Thematik des Buches Qohelet, Freiburg · Basel · Wien 1964. Lux R., «„Denn es ist kein Mensch so gerecht auf Erden, dass er nur Gutes tue...“, Recht und Gerechtigkeit aus der Sicht des Predigers Salomo», ZThK 94, 1997. Maier C., Die »fremde Frau« in Proverbien 1-9, OBO 144, Freiburg Schweiz 1995. Maul S., «Neues zu den ′Graeco-Babyloniaca′», ZA 81, 1991. Mayr F. K., Geschichte der Philosophie, τ. 1, Kevelaer Reinland 1966. Michel D., «Kohelet und die Krise der Weisheit. Anmerkungen zur Person, Zeit und Umwelt Kohelets», Bi Ki 45/1, 1990. _________, Qohelet, EdF 258, Darmstadt 1988. _________, Untersuchungen zur Eigenart des Buches Qohelet, BZAW 183, Berlin· N. York 1989. Μπρατσιώτης Π., Ο Εκκλησιαστής, Εισαγωγή - Κείµενον Ο΄- Μετάφρασις εκ του εβρ. - Σχόλια, Αθήνα 1989. Müller H.- P., «Die Inschrift des Königs Mesa von Moab», TUAT I/6 1985.. 19.

_________, «Kohelet und Amminadab», A. Diesel, ,,Jedes Ding hat seine Zeit...’’. Studien zur israelitischen und altorientalischen Weisheit, BZAW 241, Berlin · N. York 1996. _________, «Neige der althebräischen “Weisheit“. Zum Denken Qohäläts», ZAW 90, 1978. _________, «Theonomie Skepsis und Lebensfreude – zu Koh 1,12 - 3,15», BZ 30, 1986. _________, «Wie sprach Qohälät von Gott?», VT 18, 1968. Murphy R. E., Ecclesiastes, Dallas· Texas 1992. _________, «Kohelet der Skeptiker», Conc 12, 1976. Nakaten S., «Petosiris», LÄ IV, 1982. Nilsson M. P., Geschichte der griechischen Religion, HAW V, τ. 1, München 1955. ___________, Geschichte der griechischen Religion, Die hellenistische und die Römische Zeit, HAW V, τ. 2, München 19612. Oelsner J., «Zur Bedeutung der "Graeco-Babyloniaca" für die Überlieferung des Sumerischen und Akkadischen», MIO 17, 1972. Ogden G. S., Qoheleth, Sheffield 1987. Otomo S., Kohelet und die Apokalyptik, Bielefeld 1999. Otto E., Die biographischen Inschriften der ägyptischen Spätzeit, Leiden 1954.. 20.

Pahk J. Y.- S., Il canto della gioia in Dio. L ‘itinerario sapienziale espresso dall’unitá letteraria in Qohelet 8,16-9,10 e il parallelo di Gilgameš Me, SMDSA 52, Napoli 1996. Παπαναστασοπούλου Χ., Η ιουδαϊκή κοινότητα της Ελεφαντίνης, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 173 εξ. Pezin M., «Fragment de sagesse démotique (P. inv. Sorbonne 1260)», Enchoria 11, 1982. Pfeiffer R. H., Introduction to the Old Testament, N. York 1948. ___________, «The Peculiar Skepticism of Ecclesiastes», JBL 53, 1934. Pfleiderer E., Die Philosophie des Heraklit von Ephesus im Lichte der Mysterienidee, Berlin 1886. Plöger O., Theokratie und Eschatologie, WMANT 2, Neukirchen 1959. Preuß H. D., Einführung in die alttestamentliche Weisheitsliteratur, Stuttgart · Berlin · Köln · Mainz 1987. Puech E., «Inscriptions funéraires palaistiniennes: Tonbeau de Iason et ossuaires», RB 90, 1983. Quack J. F., «Ein neuer ägyptischer Weisheitstext», WO 24, 1993. Rad von G., Theologie des Alten Testaments, τ. 1, München 1957. _________, Weisheit in Israel, Gütersloh 1992. Reicke B., Neutestamentliche Zeitgeschichte, Berlin · N. York 19823.. 21.

Ranston H., Ecclesiastes and the Early Greek Wisdom Literature, London 1925. Rostovtzeff M., Geschichte der alten Welt, τ. 1, Bremen 1961. _________, Gesellschafts- und Wirtschaftsgeschichte der hellenistischen Welt, τ. 1-3, Darmstadt 1955. _________, The Social and Economic History of the Hellenistic World, τ. 3, Oxford 1941. Rudolph W., Vom Buch Kohelet, Münster 1959. Savignac de J., «La sagesse du Qôhéléth et l’ épopée de Gilgamesh», VT 28, 1978. Schlatter A., Geschichte Israels von Alexander dem Großen bis Adrian, Stuttgart 19723. Schmid H. H., Wesen und Geschichte der Weisheit, BZAW 101, Berlin · N. York 1966. Schmidt L., «Weisheit und Geschichte beim Elohisten», „Jedes Ding hat seine Zeit...“, BZAW 241, Berlin · N. York 1996. Schmitt A., «Zwischen Anfechtung, Kritik und Lebensbewältigung. Zur Theologischen Thematik des Buches Kohelet», TThZ 88, 1979. Schneider Th., «Hiob 38 und die demotische Weisheit (Papyrus Insinger 24)», ThZ 47, 1991. Schubert K., Die Kultur der Juden. Israel im Altertum, τ. 1, Wiesbaden 1977. Schubert M., Schöpfungstheologie bei Kohelet, BEAT 15, Frankfurt 1989. 22.

Schultz J. P. & Spatz L., Sinai & Olympus, Lanham · N. York · London 1995. Schürer E., Geschichte des jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, τ. 1, Leipzig 1901. Schwienhorst- Schönberger L., «Kohelet: Stand und Perspektiven der Forschung», Das Buch Kohelet, BZAW 254, Berlin · N. York 1997. ________, „Nicht im Menschen gründet das Glück“ (Koh 2,24), HBS 2, Freiburg · Basel · Wien · Barcelona · Rom · N. York 1994. Seow C. L., Ecclesiastes, AB 18, N. York 1997. Sekine S., «Qohelet als Nihilist», AJBI 17, 1991. Shaffer A., «The Mesopotamian Background of Qohelet 4: 9-12», ErIs 8, 1967. Sitzler D., Vorwurf gegen Gott. Ein religiöses Motiv im Alten Orient (Ägypten und Mesopotamien), SOR 32, Wiesbaden 1995. Soden von W., ″»Weisheitstexte« in akkadischer Sprache″, TUAT III/1, 1990. Stemberger G., Geschichte der jüdischen Literatur, München 1977. Σύντοµη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιλογή ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήµ, µτφρ. Δ. Καϊµάκης, Θεσσαλονίκη 1996. Tarn W. W., Die Kultur der hellenistischen Welt, Darmstadt 19663. _________, Hellenistic Civilization, London 1959.. 23.

Tcherikover V., Hellenistic Zivilization and the Jews, Philadelphia · Jerusalem 1961. Théodoridés A., «La condition humanaine en Ègypte d’ aprés les inscriptions du tombeau de Pétosiris», AcOr (B) 6, 1991. Thissen H. J., Der verkommene Harfenspieler. Eine altägyptische Invektive (P. Wien KM 3877), Demotische Studien 11, Sommerhausen 1992. _________, «Die Lehre des Anchscheschonqi, Die Lehre des P. Louvre 2414, Die Lehre des P. Insinger», TUAT III/2, 1991. _________, «Rez. Sanders, Ben Sira and Demotic Wisdom (1983)», Enchoria 14, 1986. Tigay J. H., «On Evaluating Claims of Literary Borrowing», M. E. Cohen /D. S. Snell / D. B. Weisberg, The Tablet and the Scroll, Bethesda 1993. _________, The Evolution of the Gilgamesh Epic, Philadelphia 1982. Tournay R. J.- Shaffer A., L’ épopée de Gilgamesh, LAPO 15, Paris 1994. Uehlinger Chr., «Qohelet im Horizont mesopotamischer, levantinischer und ägyptischer Weisheitsliteratur der persischen und hellenistischen Zeit», Das Buch Kohelet, BZAW 254, Berlin · N. York 1997. Vonach A., Nähere dich um zu hören, BBB 125, Berlin 1999. Wächter L., Der Tod im Alten Testament, Berlin 1967. Walbank F. W., Ο ελληνιστικός κόσµος, µτφρ. Τ. Δαρβέρης, Θεσσαλονίκη 1993.. 24.

Wied G., Der Auferstehungsglaube des späten Israel in seiner Bedeutung für das Verhälthis von Apokalyptik und Weisheit, Bonn 1967. Wölfel E., Luther und die Skepsis. Eine Studie zur Kohelet-Exegese Luthers, München 1958. Zapletal V., «Die vermeintlichen Einflüsse der griechischen Philosophie im Buche Kohelet», BZ 3, 1905. Zeller E., Die Philosophie der Griechen, µέρος 2, Darmstadt 19636. Zenger E., Einleitung in das Alte Testament, τ. 1, Stuttgart · Berlin · Köln 1995. Zimmer T., Zwischen Tod und Lebensglück, BZAW 286, Berlin · N. York 1999. Zimmerli W., Das Buch des Predigers Salomo, ATD 16/1, 2, Göttingen 19803. _________, «Das Buch Kohelet-Traktat oder Sentenzensammlung?», VT 24, 1974. _________, Die Weisheit des Predigers Salomo, Berlin 1936. _________, Επίτοµη Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, µτφρ. Β. Στογιάννος, Αθήνα 19813. _________, „Unveränderbare Welt“ oder „Gott ist Gott“? Ein Plädoyer für die Unaufgebbarkeit des Predigerbuches in der Bibel, στο „Wenn nicht jetzt, wann dann?“, Neukirchen-Vluyn 1983. _________, «Zur Struktur der alttestamentlichen Weisheit», ZAW 51, 1933. Zucker H., Studien zur jüdischen Selbstverwaltung im Altertum, Berlin 1936. 25.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. Το βιβλίο του Εκκλησιαστή. O Εκκλησιαστής αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και ιδιόρρυθµο σοφιολογικό βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, που προκάλεσε στο παρελθόν και προκαλεί µέχρι σήµερα έντονα το ενδιαφέρον των ερευνητών να ασχοληθούν µε θέµατα σχετιζόµενα µ’ αυτό. Ο ενδεχόµενος σκεπτικισµός του, η επιλεκτικά κριτική επαφή του µε την παλαιοδιαθηκική παράδοση, η ποιητική του µορφή, η προτροπή του στη χαρά και την απόλαυση της ζωής, δηµιούργησαν το ερώτηµα σχετικά µε την προέλευση της σκέψης του βιβλίου, πάνω στο οποίο, όπως δείχνει η ιστορία της έρευνας παρακάτω, διατυπώθηκαν δίαφορες θεωρίες. Το ζήτηµα της προέλευσης της σκέψης του Εκκλησιαστή εξακολουθεί να παραµένει επίµαχο µεταξύ των ερευνητών µέχρι σήµερα και µε την εξέτασή του θα ασχοληθούµε στα πλαίσια αυτής της εργασίας. Πρόκειται για ένα θέµα, που αποτελεί κύρια προϋπόθεση για την κατανόηση αυτού του µικρού σε έκταση και τόσο παράξενου βιβλίου, ως προς τις ιδέες που εκφράζονται µέσα σ’ αυτό. Σηµαντικό βήµα προς την κατεύθυνση της διερεύνησης του ερωτήµατος σχετικά µε την προέλευση της σκέψης του Εκκλησιαστή είναι η ένταξη του βιβλίου στο ιστορικό του πλαίσιο, ο συσχετισµός του βιβλίου µε την πολιτισµική του συνάφεια, ή αλλιώς, µε την περιρρέουσα ατµόσφαιρα της εποχής του, όπως και ο προσδιορισµός της σχέσης του µε τη σοφία της Παλαιάς Διαθήκης και τον ιουδαϊσµό γενικότερα. Πριν ασχοληθούµε όµως µ’ αυτά τα ζητήµατα, τα οποία αποτελούν το βασικό σκελετό της έρευνάς µας, θα µιλήσουµε αµέσως µε συντοµία για τη χρονολόγηση του έργου, το συγγραφέα και το περιεχόµενό του. Αν και η επιγραφή στο Εκκλ. 1,1, «Λόγοι του Εκκλησιαστή», (εβρ. κωέλεθ), σε συνάφεια µε το Εκκλ. 1,12 ταυτίζει το συγγραφέα του βιβλίου µε ένα γιο του Δαυίδ, και εδώ υπονοείται ο σοφός και πλούσιος βασιλιάς. 26.

Σολοµώντας, ως κήρυκας και οµιλητής σε θρησκευτική συνάθροιση1, ωστόσο η µορφή και το περιεχόµενο του βιβλίου µαρτυρούν ότι αυτό δηµιουργήθηκε σε µια µεταγενέστερη εποχή. Το ότι πρόκειται για υπόδυση του βασιλιά και όχι για πραγµατική αφήγηση από το ίδιο το πρόσωπο κάποιου βασιλιά, το δείχνουν τα χωρία Εκκλ. 4,13 εξ., 7,19 . 8,2 εξ., 10,16 εξ2. Η ύπαρξη εξάλλου δύο περσικών δάνειων λέξεων (στο Εκκλ. 2,5 η λέξη «παρντές» και στο Εκκλ. 8,11 η λέξη «πιτγκάµ») και η µεταγενέστερης µορφής εβραϊκή γλώσσα του βιβλίου3, η οποία παρουσιάζει τάσεις επιρροής από την αραµαϊκή, τόσο στο λεξιλόγιο, όσο και στη γραµµατική, αποτελούν για τους περισσότερους µελετητές. ισχυρή. µεταιχµαλωσιακή. απόδειξη εποχή.. για. Όσον. τη. χρονική. αφορά. την. τοποθέτησή. ακριβή. του. στη. χρονολόγηση,. η. πλειοψηφία των ερευνητών δέχεται ως χρόνο δηµιουργίας του Εκκλησιαστή το διάστηµα από τα µέσα ως το τέλος του 3ου αι. π.Χ., επειδή τα χειρόγραφα αποσπάσµατα του βιβλίου που βρέθηκαν στα σπήλαια του Κουµράν, χρονολογούνται από τους ειδικούς το 2ο αι. π.Χ. Επίσης λείπουν από τον Εκκλησιαστή οι εσχατολογικές προσδοκίες των αποκαλυπτικών και στις βασικές θέσεις του βιβλίου εκφράζεται ένας σκεπτικισµός απέναντι στο αισιόδοξο πνεύµα της θεολογικής σοφίας. Ακόµη το βιβλίο προηγείται της Σοφίας Σειράχ, όπου ο συγγραφέας του δείχνοντας ότι γνωρίζει το βιβλίο του Εκκλησιαστή αµύνεται υπέρ της αισιοδοξίας της σοφίας. Άρα µιλάµε για ένα έργο της περιόδου πριν από τη µακκαβαϊκή εξέγερση, αφού η Σοφία Σειράχ γράφτηκε µεταξύ 190 και 170 π.Χ.4. Έτσι δεν τίθεται ζήτηµα πρώιµης χρονολόγησης5, ιδιαίτερα µάλιστα, αν λάβει κανείς υπόψιν του πως την εποχή συγγραφής του βιβλίου ο ελληνικός ανθρωπισµός επιδρά στο ιουδαϊκό. 1. Βλ. Π. Μπρατσιώτη, Ο Εκκλησιαστής, Εισαγωγή- Κείµενον Ο΄- Μετάφρασις εκ του. εβρ.- Σχόλια, Αθήνα 1989, σ. 7. 2. Βλ.. O.. Kaiser,. Grundriss. der. Einleitung. in. die. kanonischen. und. deuterokanonischen Schriften des Alten Testaments, τ. 3, Gütersloh 1994, σ. 85. 3. Τα εβραϊκά πλησιάζουν αυτά της Μισνά. Βλ. N. Lohfink, Studien zu Kohelet, SBAΒ. 26, Stuttgart 1998, σ. 15. 4. Βλ. O. Kaiser, ό. π., σσ. 84-85.- L. Schwienhorst-Schönberger, «Kohelet: Stand und. Perspektiven der Forschung», Das Buch Kohelet, BZAW 254, Berlin · N. York 1997, σσ. 24-25. 5. Α. Χαστούπης, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήνα 1981, σσ. 404-405.. 27.