."A
HUBUWGAH
PERUBAHAM KAHDUNGAM AIR
TANAH
DENGAN
BIINSUR-UWSUR
KLIhqAHOLOGB
DI
PERKEBUNAM TEBU ClNTA
MAWIS
SUMATRA SELWTWN
Oleh
ADE HASAN
F
21. 1452S o 8 8
FAESLPlTAS TEKMOLOGI PERTAMIASU
:...
A l l a h meninggikan o r a n g yang beriman d i a n t a r a kamu dan orang- o r a n g yang d i b e r i ilmu pengetahup a n , beberapa d e r a j a t.
.
.
.
(QS A l - Mujaadalah : 1 1 ) . . . - .Maka a p a b i l a kamu t e l a h s e l e s a i ( d a r i s e s u a t u u r u s a n )
,
k e r jakan- l a h dengan sungguh-sungguh (uru- s a n ) yang l a i n , dan hanya kepada Tuhanmulah hendaknya kamu berha- r a p (QS Alam Nasyrah :7
-
8).Kupersernbahkzn untuk :
Emih, Abah
Kakak, Adik, dan sanak-. saudarzku s e r t a
WBUNGAN PERUB.A..EI%N KANDUNGAN A I R TANAH
. .
5 ~ N G A N
dNSUR-UI;TS*R.'~iIMA*oi;~GI
. .
'D I PEBKEBUNAN TEBU CINTA MANIS
Oleh
ADE HAS4.N
F 21.1452
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k menperoleh g e l a r
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
Pada J u r u s a n bEKANISASI PERTANIAN
F a ' m l t a s Teknologi P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1988
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
ADE HASAN. F 21.1452. Hubungan Perubahan Kandungan Air
ana ah
dengan Unsur-Unsur K l i m a t o l o g i d i Perkebunan TebuC i n t a Nanis, Sumatra
ela at an.
D i baviah bimbingan H. A r i sP r i y a n t o , b 1 U .
Tujuan d a r i p e n e l i t i a n i n i a d ~ i l a h untuk mencari a t a u
menentukan p e r s a n a a n matematika kandungan c i r t a n a h dan hu-
bungan perubahan kandungan a i r t a n s h dengan unsur-unsur k l i -
m a t o l o g i pada beberapa k o n d i s i dan kedalaman yang berbeda.
Penerapan d a r i h a s i l p e n e l i t i a n i n i adaxah un$uk-mengetahui:
k o n d i s i - k a n 6 u n g a n a i r . tanah;. penggynaan a i r - t a n a h u n t u k
ke-
butuhan tasaman, pemberian a i r i r i g a s i . ; dan m e a p e l a j a r 2 ka-
r a k t e r i s t i k tempat penyimpanan a i r t a n a h .
:.Pendugaan kandungan a i r t a n a h (Y) d a p a t d i r a m a l k a n b e r -
d a s a r k a n akumulasi a i r e f e k t i f yang h i l a n g s e c a r a p ~ t e n s i a l
fx),
y a k n i . i k u m u l a s i d a r i - 8 G l i s i h e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a ld i k u r a n g i c u r a h h u j a n e f e k t i f , dengan persamaan m a t e x z t i k a
-
bxf u n g s i e k s p o n e n t i a l (Y = a e ), f u n g s i p o l i n o m i a l g a n g k a t 2
du2 (Y = a
+
bx + cx ) , m u p u n penurunan d s r i p e r s s z 3 e n ne- r a c a a i r (Y = Y ( 0 ) e - c t-
( 1-
e - c t ), dengznt
: ~ a k t u ) .C
Unsur-unsur k l i m a t o l o g i ( c u r a h hu jan, r a d i a s i , suhu uda
r a , suhu t a n a h , k e c e p a t a n a n g i n , dan kelsmbsban r e l a t i f uda-
r a (RH)) mempengaruhi perubahan kandungan a i r tanah. Akan
t e t a p i , bentuk persamann r e g r e s i l i n i e r bergznda h u k n g a n
perubahan kandungan a i r t a n a h dengan unsur-unsur k l i m a t o l o g i
R a t a - r e t a perubahan kan2ungan a i r tanah pada l a p i s a n
t a n a h a t a s l e b i h b e s a r d a r i pada l a p i s a n t a n a h bawah.
H a s i l a n a l i s a t a n a h menunjukkan, bahwa g r a n u l a s i l a p i -
s a n t z n a h makin ke halvah malrin buruk. N i l a i b u l k d e n s i t y
n a k i n ke bawah makin t i n g g i , sedangkzn ruang, p o r i t o t a l ,
p o r i d r a i n a s e dan jumlah a i r t e r s e d i a bagi tanaman eende-
rung makin menurun. P e r m e a b i l i t a s termasuk agak l z m b a t
-
sedang u n t u k kedalaman 0-
3 0 cm dan agak lambat u n t u k ke-dalaman 3 0
-
50 en.Pemberian kompos memberikan pengaruh yang b a i k t e r h a -
dap s i f a t f i s i k t a n a h , y e k n i 3enurunkan b u l k d e n s i t y , mena-
i k k a n Puang. p o r i t o t a l , dan menaikkan j a n l a h a i r t e r s e d i a
b a g i tanaman s e b e s a r
3.6
mm (13.6%) untuk kadalaman 0-20 cmdan 5.25 mn (8.3%) untuk kedalaman 0-50 cm. Bagi tanaman,
p e n b e r i s n kompos menaikkan pemakaian a i r ( e v a p o t r a n s p i r a s i ) .
Pemberian a i r i r i g a s i b e r d a s a r k a n konsep
MAD
di r a y o nI1
Perkebunzn Tebu C i n t a Manis r a t a - r a t a a d a l a h :-
umur Cebu 0-
1 b u l a n : 22.7-
CYeff mn dengan s e l s n g 111ak- t u pemberian a i r ,t
=ETP
h a r i-
umur tobu 1-
2 b u l a n : 28.7-
C R e f f mm dengan s e l a n g wek- t u pemberian a i r ,t
=zd
h a r iETP
-
umur
t e b u 2-
1 2 bulan:35.1
-
CHeff DXI dengan s e l a n g viak-t u pemberian a i r ,
t
= ETP15fZ!
h a r ii.
dinana :
''
e f f : c u r a h hu jan e f e k t i f , mm
INSTITUT PZRTANIAN BOGOR
. . .
FAINLTAS
TEKNOLOGI PERTANIANWHJNGAN PEARUBAHAN KANDUNGAN A I R TANAH
DENGAN UNSUR-UNSUR KLIMATOLOGI
D I PERiKEBUNAN TEBJ CINTA MBNIS
SUMATRA SELLTAN
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r
SARJANA TEFXOLOGI PERTANIAN
Pada J u r u s a n MEK4hTSASI PERTANIAN
F a k u l t a s Teknologi P e e t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
Ole h
M l a h i r k a n pada t a n g g a l 1 0 J a n u a r i
1965
d i Kuningan
Tanggal l u l u s : 2 Desember 1988 I f i s e t u j u i
,
E l a h i r k a n d a r i pasangan k e l u s r g a Ehpak S u b a r i dan Ibu
Djuhro, dengan nama Hasan, pada t a n g g a l 1 0 J z n u a r i
1965
d i C i l i m u s , Kuningan, Jawa % r a t .S e t e l a h menyelesaikan SD tahun
1977,
SMP t a h u n 1981, dan S?.fI;A t a h u n1384
d i C i l i m u s , masuk IPB m e l a l u i j a l u r R4DK pada t a n g g a l 22 Mei1984
dan l u l u s t a n g g a l 2 Desenber 1 9 8 3 d e r i J u r u s a n Eekc?nisasi P e r t a n i a n , F a k u l t a s Teknologi Per-t a n i a n , I P 3 dengan s a n g a t rnernuaskan.
Selama nasa p e n d i d i k a n d i IPB, pernah menjadi a s i s t e n
muda d i t i n g k a t I IPB pada mata k u l i a h Kimia Dasar I t a h u n
a j a r a n 1985/1988, F i s i k a Dasar tahun a j a r a n
1986/1988,
danMatematika I tahun a j a r a n 1986/1987, dan d i t i n g k a t I1 j u + i
r u s a n Fjekanisasi P e r t a n i a n pada.,mata:kuliah C a l c u l u s tahun
a j a r a n
1986/1987.
S e l a i n k e g i a t z n s t u d y , a k t i f pula d i o r g e n i s a s i seba-
g a i :
-
Ketua HIlL%RIYA Xuningan p e r i o d e 1985/1956-
K e h a Kelo.n,p~!r; >:inzt "knik Tanah &an .iir EI;.5r:,TZ?-2- pej-io- de 1985/1986-
K o o r d i n a t o r P e ~ e l i t i a n dan Pengenbangan P r o f e s i ( L i t b a n g - p r o f ) dan Kelonpok Minat HI!"iATETA p e r i o d e1956/1987
-
Ketua 3idang Pe~nbinaan S e n a t F S k u l t a s T e h o l o g i P e r t a n i e n p e r i o d e 1986/1987KATA PENGANTAR
P u j i syukur p e n u l i s p a n j a t k a n ke h a d i r a t A l l a h
s w t
yang t e l a h melimpahkan rakhmat dan k a r u n i a ~ N y a , s e h i n g g a
s k r i ~ s i i n i d a p a t t e r s u s u n .
Fada kesempatan i n i p e n u l i s menyampaikan ucapan t e -
rima k a s i h kepada :
1. B p a k Ir. H. 4-ris P r i y z n t o , i"i.43, s e l a k u dosen pembim-
b i n g
.
2. S t a f
F3GI
yang t e l a h nemberikan i z i n p e n e l i t i a n .3 .
S e l u r u h s t a f dan karyair<an P. G. C i n t a Manis, PTP X X I -X X I I ( P e r s e r o ) yang t e l z h aemberikan f a s i l i t a s dan
membantu s e l a n a p e n e l i t i a n .
4.
Bapak Ir. A . Kurnaen yang t e l a h banyak membantu s e l a -ma F e n e l i t i s n .
5.
Bapak, I b u , KaBak, dan Adik-Adikku s e r t a sanak-sauda-r a k u yang s e l e l u membantu s s c a r a x o r i l m a p u n a a t e r i l .
6.
A t i n yang s e n a n t i a s a memberikan se-angat s e l a n a pene- l i t i a n den genyusunan s k r i p s i i n i .7.
Teman-teman dan semua pihak yang t e l a h membantu.Akhirnya k r i t i k dan s a r a n s a n g a t p e n g l i s hsrepkan
demi p e r b a i k a n s e l a n j u t n y a . Semoga t u l i s a n i n i bermanfa-
a t .
Halaman
KATA PENGARTAR
...
FvDA WAR TA BEL
...
vifi
PA FTA R GA PB-b R
...
x
DA FTAR
Lo
.
i ?PIRAN...
x i
I
.
PENDA BULUA N...
1A
.
LATAR BEL4KANG...
B.
TUJUAN PEKZLITIAN...
I I.
T I N J A U A N PUSTAKA...
1
.
R a d i a s i K a t a h a r i...
2
.
Suhu Udara...
...
.
3
Kelembaban Udara4
.
Angin...
5
.
Suhu Tanah...
...
.
C HUBUXGkN TANAH. A I R DAN @.KAAIVU
...
.
1 E v a p o t r a n s p i r a s i
...
.
2 Curah Hujan E f e k t i f
...
3
.
Perubahan Kendungan A i r Tanah...
.
4
S i f a t - S i f a t P i s i k Tznah...
D
.
PERSAYAAN I1FIT7?INGtt DAN I%DEL b%!PEY44TiIXA...
.
1 d n p l i s a R e g r e s i L i n i e r Berganda
2
.
P e r s a r a a n P o l i n o m i a l...
Balaman
111
.
METODE PEN'ZLITIAN...
4 1
A
.
LOK4SI DAN \YAKTIT PEZLITIAN...
4 1
B
.
ALATD A ~
B4HAN...
41
C
.
PROSEDUR PEIELITIAN...
42 1.
Pengematan Kadzr A i r Tanah den S i f a tF'i-
s i k Tenah
...
42...
.
2 Pengukurzn I n f i l t r a s i
43
3
.
Pengamatan Unsur-Unsur K l i n a t o l o g i...
43
4
.
Pendugaan E v a p o t r a n s p i r a s i dan Curah Bu-jan E f e k t i f
...
43
D
.
PXiFKTUAW PEFSAXAAN ?fBTE:.IILTIK...
L4
...
.
1 Persamaan Kandungan L i r Tanah
44
2
.
Persamaan Perubahan Kandungan A i r Tanah..
45
E
.
PEX3ERIAN A I R IPIGhSI...
46
I V.
FASIL DAN PENEARASAN...
47
A
.
KARAKTERISTIK SIFAT FISIK TANAH...
47
1
.
B l k D s n a i t y . P a r t i k e l D e n s i t y . den Auang P o r i T o t a l...
2.
A n a l i s a pF...
3
.
P o r i D r a i n a s e . P e r n e a b i l i t a s . dan I n f i l -t r a s i
...
...
B
.
EV.4POTPL4NSPIR4SI DAN CURAH HU J.4.NC
.
PERUBLFAN FANDUIUITGAN A I R TANAR...
1
.
Penentuan Persarnaan Katetnatika Kandungan Air Tanah...
2.
.m a l i s a Uubungan Perubahan kacdungan i A i r...
Tanah dengan Unsur-Unsur ~ l i m a t o l o g i
D
.
PEMBERIAN A I R IRIGASI...
. .
DAFTAR
PUSTAKALAMPI
RAN
vii
Ilalaman
...
e . . .95
DA YfAR TABEL
Halaman
T a b e l 1. N i l a i k o e f i s i e n tanaman ( k c ) t e b u peda b e r -
...
b e g a i umur dan t i n g k a t pertumbuhan 15
T a b e l 2. F a k t o r penyesuaian ( c ) dalam metoda Penman 17
T a b e l 3. P u n g s i k e c e p a t s n a n g i n , f ( U ) = 0.27($+>) untuk k e c e p e t ~ n a n g i n 2 m d i a t a s permAR%an
...
t a n a h , k m h a r i 17
T a b e l 4. P s k t o r pemberat ( W ) yang t e f g a n t u n g pada
suhu udara dan l e t a k g e o g r s f i s
...
1 8 T a b e l5.
Tekanan uap jenuh Lea) dalam mbar s e b a g s if u n g s i d a r i suhu, C
...
1 8Tabel
6.
Pengaruh suhu f ( T ) t e r h a d a p r a d i a s i gelom-bang panjang ( R n l )
...
19T a b e l
7.
Pengaruh lama p e n y i n a r a n f ( ? ) t e r h a d a pra-
d i a s i gelombang panjzng (Rn
F
)...
19 T a b e l 8. Pengaruh t e k z n a n uap f ( e d ) t e r h z d a p r a d i a s igelombang panjang ( ~ n l )
...
19 T a b ~ l9.
Hubungan a n t a r a s a t u a n b a r (atm), cm a i rdan pF
...
30 T a b e l 10. K l a z i f i k a s i kelembaban t e n a h dan tegangana i r
...
30
Tabel 11. Kedalaman penyerapan e i r o l e h a k a r tanaman 32
Tabel 12. Caya mennhan
a i r
d a r i b e r b a g a i t e k s t u r t a -nah s e t i s p u c i t kedalaman t a n a h
...
32Tabel 13. R a t a - r a t a , maximum, minimum n i l a i b u l k den- s i t y , p a r t i k e l d e n s i t y , dan ruang p o r i t o -
t a l untuk masing-masing kedalaman
...
48Tabel 14. N i l a i b u l k d e n s i t y , p a t i k e l d e n s i 3 , d s n
ruang p o r i t o t a l d i p e t a k 216
...
49 T a b e l 15. R a t s - r a t aa i r
t e r s e d i a(%
v o l ) dan k a d a rT a b e l
16.
Keadaan k a d a r a i r kanah(3
v o l ) pada masing- masing pF dan jumlah a i r t e r s e d i a b a g i t a n a - man d i p e t a k 216....
51
Tabel
17.
E a t a - r a t a , maximum, dan minimum p o r i d r a i n a - s e u n t u k masing-masing kedalaman...
63
T a b e l 18. R a t a - r a t a , maximum, dzn minimum p e r m e a b i l i - t a s u n t u k masing-masing kedalaman dalam s a -
t u a n cm/jam
...
04
T a b e l
19.
h r i l a i e v a p b t r a q s p i r z s i , r a f e r e n s i TO) r a t a -eats
- b u l a n a n b e r d a s a r k a n metoda ... r a d i a s i . da-: .-l a s'atuan nmkhari ~
-
...
;.
...
66
T a b e l 20. Perbandingan e v a p o t r a n s p i r a s i r e f e r e n s i ( E T 0 ) b u l a n a n h e r d a s a r k a n metoda r a d i a s i dengan
c u r a h h u j a n dan h a r i h u j a n
...
67
-bx T a b e l 21. Eubungan fa!rtor b dalam persamaan Y = a e
dengan kandungan a i r t a n a h pada k a p a s i t a s
l a p a n g (Ymax)
...
78
Tabel 22. Julnlah pemberian a i r i r i g a s i , s e l a n g waktu
...
DA
E'TA R G.4 I I 3 A RHa l a man
Gambar 1
.
Hubungan a n t a r a kelembaban r e l a t i f . suhuudara dan t e k a n a n udara z k t u a l
...
11Gambar 2
.
Hubungan kelembaban t a n a h (0) dengan mat- r i k o t e n s i a l dan kurva pF ( ~ e d d e s e t a l . ,19707
...
29 Gambar3
.
Hubungan a n t a r a k a d a r a i r dan a i r t e r s e d i adengan t e k s t u r t a n a h (Sarwono Hardjovtige-
iio. 1986)
...
29Gambar
4
.
P o l a e k s t r a k s i . tanaman t e r h a d a p kelembabant a n a h (Hansen e t a l . . 1979)
...
31.
...
Gambar 5
.
Kurva pB untuk p e t a k 19 5 2...
Gambar 6
.
Kurva pF untuk p e t a k 87 5 3...
Ganbar 7
.
Kurva pi? untuk p e t a k 10254
Gaffibar 8
.
Kurva pF untuk p e t a k 127...
55 G ~ n b a r9
.
Rurva pF untuk p e t a k 192...
56 Gambar 10.
Kurva pF untuk p e t a k 208...
47
Gambar 11
.
Kurva pF untuk p e t a k 216...
5 8 Gambar 12.
Kurva pF untuk p e t a k 218...
59 Gambar 17.
Rurva pF untuk p e t a k 267...
60 Gambar 14.
Rurva pF untuk p e t a k 309...
61 Gambar 15.
R a t a - r a t a ~ e r u b a h a n kandungan e i r t a n a h d ip e t a k 309. 192. 102. dan 19
...
70Gambar 16
.
R a t a - r a t a perubahan kandungan a i r t a n a h d ip e t a k 87. 127. dan 267
...
71Gzmbar 17
.
Perubahan k ~ d a rs i r
t a n a h d i p e t a k 208....
72 G ~ m b a r 1 8.
Perubahan kandungan a i r t a n a h d i p e t a k 216Lampiran 1.
Lampiran 2.
....
P e t a a r e a l rayon I1 P. G . C i n t a Dbnis
S i s t e m budidaya t e b u d i ra$on I1 P.:G.
C i n t a Kanis
...
K a r a k t e r i s t i k s i f a t f i s i k t a n a h d i rayon 11, Perkebunan Tebu C i n t a IkTanis
...
H a s i l a n a l i s a s i f a t f i s i k t a n a h d i l a b o - r a t o r i u m P u s a t P e n e l i t i a n Tanah, Bogor,..Lampiran 5. H a s i l pengamatan akumulasi i n f i l t r a s i dan pendugaan akumulasi i n f i l t r a s i dengan rce-
Coda Kostiakov dan P h i l i p d i p e t a k 209...
Lanpiran 6. H a s i l pengamatan i n f i l t r a s i d i p e t a k 216 dan pendugaan akumulasi i n f i l t r a s i berda- s a r k a n rumus d a r i Kostiakov d a n P h i l i p . .
.
H a s i l pengamatan akumulasi i n f i l t r a s i dan pendugaan akumulasi i n f i l t r a s i b e r d a s a r g . kan metoda Kostiakov dan P h i l i p d i p e t a k218
...
Lanpiran
7.
. . . .
Lampiran 8. H a s i l p e r h i t u n g a n e v a p o t r a n s p i r a s i bulan- a n r a t a - r z t a d a r i t a h u n 1964
-
1987 b e r - dasarkan metoda r a d i a s i...
Lampiran
9.
Data psngzmatan dan p e r k i r a a n c u r a h h u j a n d i rasing-masing p e t s k r a y o n I1 Perkekun- a n Tebo C i n t a Kanis...
Data p e n g a m a t a n ' r a d i a s i ( R s ) e q i v a l e n da-...
lam mmh ' i l a i pengamatan suhu udara dalam OC ber-
dasarkan thermohydrograf
...
Lampiren 11.0
Data pengamatan suhu t a n a h dalam C
....
Lampiran 12.Lazpiran 13.
Lanpiran 14.
Lampiren 15.
Data pengamatan k e c e p a t a n a n g i n ( U )
...
Halaman
Lampiran 16. H a s i l pengamatan kandungan a i r t a n a h , pe- rubahan kandungan a i r t a n a h , e v a p o t r a n s - p i r a s i p o t e n s i a l (ETP), dan c u r a h h u j a n e f e k t i f (CHeff) dalam satuam mm d i p e t a k
1 9 r a y o n 11.
...
1 2 3 Lampiran 17. H a s i l pengamatan kandungan a i r t a n e h , pe-rubahan kandungzn a i r t a n a h , e v a p o t r a a s - p i r a s i p o t e n s i a l dhn- c u r s h h u j a h e f e k t i f
d i p e t a k 102 rayon I1 dalam s a t u a n m a
...
125
Lampiran 18. H a s i l pengamatan kzndungan a i r t a n a h , pe- rubahan kandungan a i r t a n a h , c u r a h h u j e n e f e k t i f dan e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n e i a l d i
p e t a k 192 dalam s a t u a n mm
...
1 2 6 Lampiran 19. K a s i l pengamatan kansungen a i r t a n a h , pe-rubahan kandungan a i r t a n a h , c u r a h hu jan e f e k t i f dan e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l d i
p e t a k 309 dalam s a t u a n mm
...
1 2 8Lampiran 20. R a t a - r a t a kandungan a i r t a n ~ h (mm) pada
p e t s k 309, 192, 102, dan Ig... 1 3 0
I a m p i r a n 21. H a s i l pengamatan kandungan a i r t a n a h (Y), perubahan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , eva- p o t r a n s p i r a s i o t e n s i a l (ETP), dan c u r a h h u j a n e f e k t i f f c ~ d i p e t a k 87 rayon ~ ~ ~ )
I1 dalam s a t u a n m
...
1 3 2Lampiran 22. H a s i l pengamatan kandungan a i r t s n a h ( Y ) ,
perubahan kandungan a i r t a n a h ( ~ ) , - e u t i - p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l (ETP), dan curah h u j a n e f e k t i f (CH f f ) dalam s a t u a n mm d i
p e t a k 127 rayon
I?
...
134
Lampiran 27. H a s i l pengamztan kandungsn a i r t s n a h (Y), peruhahan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , eva- p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l (ETP)
,
dan curah h u j a n e f e k t i f (cH f f ) dalam s a t u s n mm d i 'p e t a k 267 rayon
IY.
...
136
Lampiran 24. H a s i l pengamatan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , perubahan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , eva- p o t r a n k p i r a s i p o t e n s i a l (ETP), dan c u r a h h u j a n e f e k t i f (CK f f ) d i p e t s k 216 r a y o n
I1
dalam s a t u a nmg.
...
138
Lampiran25.
H a s i l pengamatan kandungsn a i r t a n a h ( Y ) ,perubshan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , eva- p o t r a n s p i r a s i o t e n s i a l (ETP), dan curah h u j a n e f e k t i f
PcH
) d i p e t a k 218 rayonHalaman
Lampiran 27.
Lampiran
30.
Lampiran
31.
Lampiran 32.
H a s i l pengarnatan kandungan a i r t a n a h ( Y ) , perubahsn kandungan a i r t a n a h ( Y ) , eva- p o t r a n s p i r a s i po t e n s i a l ( E T P ) , dan c u r a h h u j a n e f e k t i f ( C H f f ) dalam s a t u a n mm d i
p e t a k 208 rayon.12
...
1 4 2- .
H a s i l a n a l i s a r e g r e s i l i n i e r berganda h u - bungan perubahan bandungan a i r tailah de- ngan unsur-unsur k l i m a t o l o g i u n t g k , r a t & -
...
r a t a p e t a k 309, 192, 102, dan
19
3-44
B a s i l a n a l i s a r e g r e s i l i n i e r berganda hu- bun, gan perubahan kandungan a i r t a n a h de- ngan unsur-unsur k l i m a t o l o g i u n t u k r a t a -
r a t a p e t a k
67,
127, dan 267...
147
H a s i l a n a l i s a r e g r e s i i i n i e r berganda hu-bungan perubahan kandungan a i r t a n a h de-
ngan unsur-unsur k l i m a t o l o g i d i p e t a k 216 1 5 0
H a a i l a n a l i s a r e g r e s i l i n i e r berganda hu- bungan perubahan kandungan a i r t a n a h de-
n e a n unsur-unsur k l i n a t o l o g i
di p e t a k 218
151
H a s i l a n a l i s a r e g r e s i l i n i e r berganda hu- bungan perubahan kandungan a i r t a n a h de-
ngan unsur-unsur k l i m a t o l o g i d i p e t s k 208 1 5 2
Foi-mat p e r h i t u n g a n e v a p o t r a n s p i r a s i r e f e - r e n s i dengan metoda Penman (Doorenboss
dan P r u i t t , 1977)
...
153
Penentuan p e r s a n a a n l a
ju
i n f i l t r s s i ber-....
d a s a r k a n netoda Koatiakov dan P h i l i p
154
I n t e g r a s i den d i f f e r s r s i a s i perssmaan ne-
A. LATAR BELkKANG
M dalam p r o s e s p e r t a n i a n , a i r merupakan s a l a h s a t u
f a k t o r t e r p e n t i n g . Kiranya t i d a k s a l a h a p a b i l a d i k a t a -
kan bahma t a n p a a i r t i d a k mungkin ada makhluk hidup. Hal
i n i b e r l a k u p u l a t e n t u n y a u n t u k tanaman. Oleh k a r e n a
i t u , d i dalam p r o s e s p e r t a n i a n h a r u s l a h diusahakan a g a r
d a p a t d i s e d i a k a n a i r b a g i pertumbuhan tanaman dalam jum-
l a h yang cukup dan dalam waktu yang t e p a t .
A i r merupakan senyawa yang d i p e r l u k a n b a g i pertum-
buhan t a n a n a n dalam jumlah yang b e s a r . A i r t e r d a p a t d i
s e l u r u h b a g i a n tuhuh tanaman. Mbandingkan dengan f a k -
t o r l i n g k u n g a n l a i n , a i r merupakan f a k t o r yang p a l i n g
berpengaruh t e r h a d a p l a j u pertumbuhan. Lebih d a r i 80%
b e r a t basah s e l dan j a r i n g a n tumbuhan t e r d i r i d a r i a i r .
Hanya s e b a g i a n k e c i l (umumnya kurang d a r i 1 % ) a i r d i a b -
s o r b s i tanaman untuk dipergunakan dalam r e a k s i metabo-
l i s m a . Kebutuhan a i r b a g i t a n ~ m a n ~ s e b a g i a n b e s a r d a r i
a i r t a n a h yang d i s e r a p a k a r tanaman dan d i t r a n s p i r a s i k a n
m e l a l u i daun ( B a r i Suseno, 1974).
Banyaknya a i r yang d i p e r l u k a n tanaman bergantung
a n t a r a l a i n pada j e n i s tanaman, f a s e pertuabuhan dan e -
v a p o t r a n s ~ i r a s i yang ada hubungannya dengan f a k t o r - f a k -
t o r l i n g k u n g a n s e p e r t i i k l i m , kesuburan t a n a h dan kele!ii-
Chang (1968) mengemukakan bahwa s e t i a p proses yang t e r j a d i
dalam tanaman d i p e n g a r u h i o l e h a i r . , hubungan t e r s e b u t ber-
v a r i a s i menurut c i r i tanaman, t i n g k a t pertusbuhan, keadaan
t a n a h dan i k l i m . Hubungan a n t a r a kandungan a i r t a n a h dan
pertumbuhan tanaman sZntara l a i n - d a p a t . d i k e a ~ k a k a n , ' bahwa
pertumbuhan tanaman d a p a t d i p e n g a r u h i o l e h bertambahnya
k e k e r i n g a n s e t e l a h k a p a s i t a s lapang.
H a s i l p e n e l i t i a n pada tanaman tebu mennnjukkan, bahwa
tanaman yang mendapat cukup a i r menghasilkan g u l a yang l e -
b i h t i n g g i k a r e n a daun-daunnya membuat g u l a ( s u k r o s a ) 10X
l e b i h b e s a r d a r i tanaman yang kekurangan air ( H a r t , 1939).
Tadjang (1980) mengemukakan, bah-ura s a l a h s a t u hambatan
pengelolaan-.- t a n a h k e r i n g untuk p e r t a n i a n a d a l a h s u l i t n y a
mempertahankan kelembaban t a n a h yang cukup b a g i tanaman s e -
lama masa pertumbuhannya, terutarna j i k a d i i n g i n k a n pertum-
buhan tanaman s e p a n j a n g tahun. Oleh karena i t u , keberha-*
s i l a n usaha p e r t a n i a n t a d a h h u j a n s e p e r t 5 tanaman t e b u
yang banyak ditanam--. d i l a h a n k e r i n g d i b a r pulau Jams
s a n g a t d i t e n t u k a n sampai s e b e r a p a jauh d a p t menduga k e t e r -
s e d i a a n a i r b a g i tanaman selama masa pertmbuhannya. Se-
dangkan Black e t a l . (1969) mengemukakan b h w a pengetahuan
t e n t a n g t a t a a i r d i dalam p r o f i l t a n a h s a n g a t p e n t i n g u n t u k
p e n g e l o l a a n a i r i r i g a s i dan beberapa masalah h i d r o l o g i .
S a s a r a n pemberian a i r i r i g a s i akan l e b i h e f i s i e n dan e f e k -
t i f a p a b i l a didukung o l e h perencanaan yang baik. S z l a h s a -
3
i r i g a s i a d a l a h dengan mengetahui perubahan kandungan a i r
t a n a h .
Perubahan kandungan a i r t a n a h ( k a d a r a i r t a n a h ) a d a -
l a h perbedaan k a n d u n g ~ n ? i r t a n a h pada s u a t u p e r i o d e de-
ngzn p e r i o d e yang akan datang. Pada l a p i s a n t a n a h a t a s ,
kandungan a i r t a n a h akan berkukang karena e v a p o r a s i dan
t r a n s p i r a s i yang s ~ n g a t d i p e n g a r u h i o l e h unsur-unsur kLi-
m a t o l o g i , s e p e r t i r a d i a s i m a t a h a r i , kelenbaban udara, ke-
c e p a t a n a n g i n , suhu t a n a h , dan suhp-udara. ..Dengan k a t a
l a i n , perubahan kandungan a i r t a n a h s a n g a t t e r g a n t u n g pa-
da unsur-unsur k l i m a t o l o g i . S e l a i n i t u , perubahan kan-
dungan a i r t a n a h akan b e r v a r i a s i menurut j e n i s t a n a h dan
k e d a l ~ r n a n ta n a h .
Nakano (1977) mengemukakan pentingnya pendugaan hu-
bungan perubahan p r o f i l kandungan a i r tanah dengan waktu
selama e v a p o r a s i a t a u e v a p o t r a n s p i r z ~ s i pada t a n a h t e r b u -
ka a t a u p u n t a n a h p e r t s n i a n untuk k e p e r l s a n proyek-proyek
i r i g ~ s i .
B
.
TUJUAK
PEKELITIAN
Tujuan p e n e l i t i a n i n i e d a l a h untuk mencari a t a u me-
n e n t u k a n persamaan mateiuatika kandungan a i r t a n a h dan
hulsungan perubahan kandungan a i r t a n a h dengan unsur-un-
s u r k l i m a t o l o g i pada beberapa k o n d i s i tenah dan kedala-
men yang berbeda.
Penerepan h a s i l p e n e l i t i e n i n i d s p a t digunakan un-
d i a , penggunaan a i r t a n a h untuk kebutuhan tanaman, pem-
b e r i a n a i r i r i g a s i , dan mempelajari k a r a k t e r i s t i k tem-
p a t penyimpanan a i r t a n a h .
Dalam p e n e l i t i a n i n i d i t e r i m a beberapa a s u m s i , ya-
i t u :
1. D i s t r i b u s i p e r a k a r a n l e b i h banyak pada l a p i s a n
t a n a h a t a s . '
2. Tanah pada s a t u p e t a k a n b e r s i f a t homogen.
3.
Gerakan k a p i l e r d i a b a i k a n .4.
Tanaman yang berpengaruh t e r h a d a p perubahan kan-Tanaman t e b u (saccharurn p f f i c i n a r u m , L ) d a p a t d i t a -
narn pada d a e r a h t r o p i s dan s u b t r o f i s , d a e r a h penyebaran-
0
nya a n t s r a
35
LU dan 35'LS.
:*:akin rendah t e m p e r a t u rmakin lembat tum'cuhnya. Untuk pemaszkan d i p e r l u k a n i k l i m
k e r i n g yang j a t u h pada waktu tzna:nzn t e l a h s ~ l e s a i tun;--,
huh. A p a b i l a i k l i m k e r i n g j a t u h pada waktu t a n a r a n belum
s e l e s a i tu-mkuhnya, maka tanamzn t e b u akan t e r t e k a n ger*:.
tumbuhannya, bhhkhn d a p a t mecyeb:.bkan kematian sebelum
masak. T e t a p i a p a b i l a h u i a n j a t u h terus-menerus, perturn-
buhan tanaman t ~ b u b e r l a n g s u n g t e r u s dan tanaman t e b u
ti-
dak mencapai kadaz g u l a yang t i c g g i pada a k h i r pertumbuh-
annya ( D i r d 2 o d i h a r d j o dan Tan E i m Kocg, 1963).
Leaa ~ 6 ~ e r t u x b u h a n ~ 3 t e n i n ~ n t e b u yar,g rior:i,il ter.2-
gam a n t e r a 9
-
24 b u l a n , t e t e p i uciuinnya b e r u ~ i u r a n t a r a 1 2scmpai 16 bulz,n. Biasanya tanzman t e b u d i g c n t i dengcn
tenemen t e b u b a r u s e t e l h h d i t i n z m i beberape k h l i . (Dooren-
bos dan Kassam, 1979)
B r o d i e , Yoshida dan X i c h e l l ( 1 9 6 9 ) , nenge nukckin
bchwa a n t a r a v a r i e t a s tznamzn t e b u mempunyai respon ycng
berbeda t e r h z d a p t e m p e r z i u r yang b e r b e d a . Fada tempera-
t u r
2 6 . 0 ' ~ pertumbuhan a k s r s a n g a t b a i k , icenurunnga t e a -p e r a t u r sarn2ai 2 5 ' ~ t i d a k bangik b e r p e n e z r u h t e r h z d a p
0
d i penghaiiibatail pertumbuhan z k e r , den t e m p e r a t u r 10.5 C
a k a r kel.il?:&tannya hainpir ~ a t i . Temperatur o p t i m a l untitk
0 0
pertumbuhan t e b u b e r k i s a r a n t a r a 24 C
-
70C.
'i.anail!an t e b u termasuk cizlan golongan turn-cuhan C
4'
-.y t i i t u s u a t u tu.mbuhzn yang dalam t i s i m i l a s i C O 2 njenghasil-
kan senyawa pertarria be'upa zsam d i k a r b o k s i l a t ( s u z t u s e -
nyawa beratom C empat). Tanaman t e b u rr.ecghendaki r a d i a -
s i s i n a r m a t a h e r i yeng bsnyak &n s a n g a t e f i e i e n dalzm
penggunaannya untuk rne~fientuk bahan orgtinik. Bpa'cile
i n t e n s i t a s cahaya mer,u.run sarnpzi jffk, p r ~ d u k s i t u n z s da-
p a t menurun d r a s t i e . Tananan t e b u mernpunyai unsur yang
berbeds-beda t e r g a c t u n g pada v a r i e t a s n y a .
' d i l s i e (1962) menyatakan bahwa t a n a o z n t e b u a d a l a h
s u a t u tanamin $ s o p i s yang merighendaki t a n a h s u b u r , t e , ~ : ~
p e r a t c r r e p a t i f hangat s e p i n j a n g t a h u n , pzda a w l psrtum-
buhannya n e ~ ~ e r l u k a n banyak a i r d i n s i n i r mitz)..ari. Se-
l a n ju t n y a Puntoha:?tono e t a l . ( I 981 ) ~:engemukzkan bakwa t a n z a a n t e b u akan tumbuh b a i k a p a b i l a a k a r tcudah mesuk
ke d a l a n solum t a n a h yzng dzlam, cukup t e r s e d i a o k s i g e n ,
t i i a k ada senyay;;a yang b e r s c u n , 2 e r a 5 a t P s r c s s ~ c a n tznzh
b e r k i s a r ant;ra
5.5
-
7,
dan cukup t e r s e r i i a a i r .Tanaxan t e t u t i d a k s u k s t e a p e t gang t e r l a l u k e r i n g
d i n t e r l z l u bangzk a i r , y e r g b a i k e d a l a h t a n a h l e ~ . y u n g
k e r k ~ p u r , ta n a h leapung b e r p a z i r dan t a n z h g z s i r berlem-
pung. D € r a j ~ t kernastiman t a n a h b e r k i s a r ~ n t s r a
6.5
-
8B
.
UNSUR-DNSUR KLIMA TOLOGIKenurut WMO dalam Anongmous (1 968), meteorologi p e r t a n i a n a t a u klimatologi adalah s e g a l a sesuatu menge-
n a i i n t e r a k s i a n t a r a meteorologi dan faktor-Taktor hid-
r o l o g i psda s a t u pihak dan p e r t a n i a n pada pihak l a i n da-
lam a r t i l u a s dengan t u j u a n menentukan pengaruh-pengaruh
t e r s e b u t untuk keperluan usaha pertanian.
Unsur-unsur klimatologi a n t a r a l a i n : r a d i a s i mata-
h a r i , suhu udara, suhu tan?h, kelembaban udara, kecepat-
an angin, curah hujan, evaporasi, tekanan udara, dan se-
bagsinya. Unsur-unsur i n i b e r v a r i a s i menurut tempat dan
waktu karena adanya pengendali i k l i m . Unsur i k l i r n yang
juga bertindak sebagai pengendali i k l i m adelah r a d i a s i
matahari, suhu udara, kelembaban udara, kecepatan angin,
dan l a in-la in.
1. Radiasi Natahari
Unsur r a d i a s i matahari merupakan f a k t o r penting
dalarn' proses penguapan, y a i t u sebagai penyedia p s n a
utama (590 k a l o r i p e r gram a i r pada suhu 1 5 ' ~ ) , se-
dangkan unsur klimatologi lainnya hznya memberikan
panas tambahan (panas a d v e k s i ) ( ~ i l l e l , 1980 dan Lins-
l e y , 1982).
Pengukuran r a d i a s i matahari dapat dilakukan de-
Menurut Black (19561, r a d i a s i m a t a h a r i untuk I n d o n e s i a
d a p a t diduga dengan persamaan :
dimana :
Rs
: r a d i a s i m a t a h a r iRa : r a d i a s i e k s t r a t e r e s t r i a l
n : lama p e n y i n a r a n , jam
N : lama p e n y i n a r a n maksixum, jam
Bagian t e r p e n t i n g d a r i r a d i a s i m a t a h a r i dalam p r o s e s
penguapan a d a l a h r a d i a s i n e t t o , y8ng merupakan s e l i s i h
yang d a t a n g dan d i p a n t u l k a n . Menurut Penman'.dalamDooren.;j
be$:
dkn
P r u i t 3 . ( 1 9 7 5 ) , : h e a a ~ y a L e a d f a s i i n e t t o . d a p a t . didugad a r i suhu, kelembaban udara, r a d i a s i m a t a h a r i , dan lama
pe~yyinaran, dengan persamaan :
Rn = ( 1 - 6 ) R,
-
f ( T ) . f ( e a ) .f(i)
...
(2)dimaoa :
Rn : r a d i a s i n e t t o , n d l a i n y a s e t a r a deng9n eva mm p e r h a r i . . . ( 1 m m p a r i =
59
cal;cm j h a r iI.
-
.
-.
... . . - - . -
.
P O r a s i y
f : f u n g s i
T : suhu udara
e a : tekanan uap a i r maksimum pada suhu
T
( d i & a p a t d a r i d a t a kelembatran udcira )n
: r a s i o lama p e n y i n a r a n sebenarnya dengan lama peny i n a r a n maksimum
cb : k o e f i s i e n a l b s d c permukaan
Penrcan dalam Doorenbos dan P r u i t t (1977) menggunakan
r a d i a s i n e t t o s e b a g a i s a l a h s a t u penduga b e s a r n y a evapo-
t
r a n s p i r a s i tanaman.2. Suhu Udara
S e c a r a k l i r n a t o l o g i suhu udara b i a s a n y a d i u k u r dengan
termometer dalam s a n g k a r cuaca pada k e t i n g g i a n 1.20-8.50m
d i a t a s permukaan t a n a h .
Semua d a t a - d a t a bulanan, semusim, s e t a h u n , a t a u pe-
r i o d e tahunan yang p ~ n j a n g d i b e n t u k d a r i suhu r a t a - r a t a
h a r i a n s e b a g a i s a t u a n d a s a r . Suhu
,rats-rata
h a r i a n d a p a t d i k i t u n g dengan b e r b a g a i c p r a a n t a r a l a i n :T
T = maks + Tmin
...
( 3 )2
a t a u r a t a - r a t o d a r i penbacaan 24 jam d a r i j e j a k termogram.
BMG d i J a k a r t a nenggunakan rumus yang d i d a s a r k a n a t a s
pembacaan suhu pada waktu yang berbeda (07.00, 13.30, dan
S e c a r a umum, pada keadaan n o r m 1 l a j u e v a p o t r a n s p i -
r a s i akan menirgkat dengan naiknya suhu udara ( L i n s l e y ,
1982).
3.
Kelembeban UdaraXelercbzban udera b i a s a n y a d i n y a t a k a n dalam kelem-
ban r e l a t i f ( r e l a t i f h u m i d i t y ) gcng d i s i n g k a t RH, y a k n i
10
uap a i r maksimum yang d a p a t ditsmpung o l e h udara ( e a )
pada suhu t e r t e n t u . Pengukuran RH b i a s a n y a menggunakan
p s i k r o m e t e r yang d i l e t a k k a n dalam s a c g k a r cuaca. P s i k -
r o m e t e r b e k e r j a b e r d a s a r k a n p r i n s i p termodinamik: ed
RH = = X 10036
...
( 5 )...
ed = e a
-
A . p. (I!-
I w )(6)
dimana :
RH : kelembaban r e l a t i f u d a r a ,
5
e a : t e k a n e n uap a i r Jenuh pada suhu Pw
ed : t e k a n a n uap
a i r
a k t u a l d i u d a r aA : k o e f i s i e n p s i k r o m e t e r p : t e k a n a n udara
T
: s u h u udaraTw : suhu termometer b o l a b a s a h
S i n s l e g (19E2) mengemukakan behwe kelembzben r e l a - t i f d a p a t d i h i t u n g d a r i suhu u d a r a d a n t i t i k embun me-
l a l u i pendekatan rumus :
dimana :
T
: s a h u vdmaTd : suhu t i t i k embun
Pengukuran RH s e c a r a o t o ~ a t i k d a p a t d i l a k u k a n de-
ngan menggunakan t h e r m o h i d r o g r a f .
Hubungan a n t a r a k e l e m b a b ~ n r e l a t i f , suhu udara d a n
Gambzr 1. E u t u n g a n a n t a r a k e l e m b b z n r e l i t i f , s u h u u d a r a d a n t e k a n ~ n u d a r a a k t u a l .
L a j u e v z p o r a s i b e r b z n d i n g l u r u s d e n g i n p e r b e d s a n
k e l e ~ b a b a n a k t u a l t ~ r h e d a p k e l e a b a b z n maksi!r,urn y s n g d a -
p a t d i t z n p u n g . Cengan d e m i k i a n l a j u e v e p o r z ~ i m n i n g -
k a t d e n g s n m n u r u n n y a kelcmbabzn r f l a t i f (Viiersum, i 979)
B n g i n icerupakzn tidzrs yan& h e r , e r z k , d i i r i ~ n a kelem-
b a b a n d e n ptinzs s i a p d i t r ; n c f e r k e d c n d a r i u d h r a . 5s-
j u e v a p c t r a n s p i r a s i a k a n neningkz.t dengan bertambihr.ya
k e c e p a t i n a n g i n ( L i n s l e y , 19E2).
P e n z a n dalarn Ooorenbos d a n P r u i t t (1977) ncxduga l a j u e v s p o t r e n s p i r a s i s e c r r a eir.piris d e n f a n men&gunzken
5.
Suhu TanahSuhu t a n a h s e r i n g memberikan pengaruh yang l e b i h
p e n t i n g d a r i pada suhu udara untuk pertumbuhan t a n a -
man (Chambers, 1978). D i d a t a r a n rendah t r o p i s misal-
nya, suhu t a n a h yang t i n g g i menuruckan h a s i l p r o d u k s i
umbi kentang. r a n g (1963) mengemukakan bahwa suhu ta-
nah, terutarna suhu e k s t r i m , akan mempengaruhi perke-
cambahan b i j i , a k t i v i t a s a k a r , k e c e p a t a n dan umur
ta-
naman s e r t a t e r j a d i n y a keganasan p e n y a k i t t a n -
man
.
Komite m e t e n r o l o g i s e d u n i a (1956) dalam Chambers
(197E) menganjurkan bahwa kedalaman s t a n d a r untuk pe-
ngukuran suhu t a n a h a d a l a h
5 ,
10, 20, dan 100 cm. Pe-ngukuran suhu d i bawah permukaan t i d a k s e t e l i t i d i
a t a s
permukaan karena perubahan yang c e p a t d i h a l a n g io l e h k a p a s i t a s paras. t a n a h . Oleh k a r e n a i t u untuk ke-
banyakan t u j u a n p e r t a n i a n , pengukuran maksimum dan m i -
nimum h a r i a n sudah dianggap memadai t e r u t a m a pada ke-
dalaman yang b e s a r .
Perubahan suhu t a n a h yang berhubungan dengan wak-
t u dan kedalaman d i Caerah t r o p i s t i d a k b a ~ y a k rne~be-
r i k a n k e s a n b i l a dibandingkan dengzn d i d a e r a h l i n t a n g
t i n g g i . Perubahan suhu t a n a h s e b a g a i r e s p o n t e r h a d a p
sumber e n e r g i ( b i a s a n y a r a d i a s i m a t a h a r i ) dan d e r a j a t
peruhahannya akan t e r g a n t u n g b a i k d a r i t i p e dan keada-
a n t a n a h maupun j u s l a h e n e r g i yzng d i t e r i m a (Chambers,
1. E v a p o t r a n s p i r a s i
E v a p o t r a n s p i r a s i mzrupakan gabungan a n t a r a eva-
p o r a s i dan t r a n s p i r a s i ( S o s t r o d a r s o n o dan Takeda,
1983). E v a p o r a s i a d z l a h h i l a n g n y a a i r l a e l a l u i p e r -
aukstin t a n z h dsn a i r , sedangkan t r a n s p i r h s i a d z l a h
h i l a n g n y a a i r r r ~ e l a l u i j e r i n s a n h i d u p talaman.
Destane
(1974)
mengexakakcn bahv;a e v a p o t r a n s p i -r a s i msrupekan k e b u t u h j n a i r tznsman.
ifenurut Doorenbos dan Pr1ui.l;
t
( 1977),
ke1:l;tuhana i r tia.r..man d i d e f i n i s i k a n s e b a g a i jumlah a i r yang
d i b u t u b k a n untuk meaenuhi pengambilsn ~ i r i ~ e l a l u i
e v a p o t r b n s p i r a s i tanaman s e h a t yang tumbsh peda l a -
han l u a s dan k o n d i s i a i r t z n z h bukin aerupzkzn f z k -
2 .
Lor perfibetas untuk rrienca;ai p r o d u k s i p o t e n s i i l di'za-
wah k o n d i s i perturcbuhcn t e r t e n t a .
S e l ~ n j u t n y a o l e h CoorenSos d s n
P r u i t t
(1977)
d i n y i t z k a n bahwa ada t i g a t i h a p p e k e r j a z n 1.1.nttik 8:e-
nnt.'c.k?n n i l a i e v a p o t r a n s ~ i r s ~ i taniwen, y a i t n :
( 1 ) Fenec:uan p e n ~ , a r u h k o n d i s i s e t e r r p e t
(2)
Pecentuan n j l x i e v a p o t r a ~ s p i r b s i g e f a r e n s i( 5 )
Penentuzn k o e f i s i e n tsn&man s e s u a i 6eng6n t i n g k a t tuoibuh tanamzn.E v a p o t r a n s p i r a s i t s n c . s ~ n yEng juga r,erupakan
kebutuhsn a i r ( c o n s u a p t i v e u s e ) tan: mzn ad: i a h :
dirnana :
ETtan = e v a p o t r a n s p i r e s i t a n a m s n , mrn/hari
1: c : k o e f i s i e n t e n ~ r n ~ n
ETo : e v z p o t r z n s p i r a s i r e f e r e n s i , m / h i r i .
Angka k g e f i s i e n tznzmtin t e r b e d a untu.k s e t i s p j e n i s
t a n a m ~ n d s n f a s e & t a u u:nur t~nr;irlz.n. T a b e l 1 . ~ ' e n y a j i -
k e n n i l s i . k o e f i s i e n thnsman ( K C ) u n t v k t e b u .
K e n u r u t S o c t r o d a r s o l ? ~ d a n 2 ~ k i d a ( I ~ E T ) , e v s p n t r a n s
p i r i e i p o t e n s i a l ~ E a l a h k e s e r n y s e v s p o t r t i n s p i r s s i d i m a m
a i r t a c e h y a n g t e r s e d i a cukup t i n y ~ k . E v e p o t r s . n s p i r z s i
t e r g s n t u z g d i r i u n s u r - u n s u r k l i m a t o l o ~ i , y z n g m e l i p u t i
r a 2 i s s i r n z t e h a r i , t s r n p e r s t u r u d s r a , k e l e m k a k a n u 2 a r a 6 z n
p i t d i t e n t u k a n d s r i persalnaan e ! c p f r i s , y a k n i :
a . Metoda Z l z n s y - C r i d d l e (135C) dalzln E o o r e n h s 2an
F r u i t t ( 1
977
)ETo = c ( p
(0.46
T
+
8 ) )...
(9)c : f a k t o r pr-n:iee~;si:n, y h r g t e r f h z h n g . 2 a d a kelernbzhin r e l ~ t i f , lsma p e n y i c z r e r , d e n . ~ e r k i r z s n i c e c e p s t s n h n ~ i n pad? siiaxg h s r i
T : s c h u r a t s - r h t a h a r i s n s e l ~ r n i s ; t u t u l s n ,
O c ,
b. 3:etoda r a d i e a i ( C o o r e n b o s d z n Y r c i t t ,
1977)
T a b e l 1. N i l a i k o e f i s i e n tanaman ( k c ) t e b u pada b e r b a g a i umur dan t i n g k a t pertumbuhan
.Umur
Tanaman( bulnn ) Masa Pertumbuhan K o e f i s i e n Tanaman
0
-
1 awal tanam-
&
t a j u k 0.551 - 2 -.
5A4
t a ju k 0.802
-
2.53/4
-
1 t a j u k 0.90 2.5-4
pembentukan h a s i l 1.004
-
1 0 awal pemasakan 1.051 0
-
11 pemasakan 0.80dimana :
ETo : e v a p o t r a n s p i r a s i r e f e r e n s i , mmfiari
c : f a k t o r penyesuaian yang t e r g a n t u n g pada ke- lembaban r e l a t i f dan k e c e p a t a n a n g i n
W
: f a k t o r pemberat yang t e r g e n t u n g pada suhu u d a r a dan l e t a k g e o g r a f i sRs
: r a d i a s i m a t a h a r i , s e t a r a dengan n i l a i evapo- r a s i , mm lilari.c. Ketoda Penman (1948) d i dalam Doorenbos dan P r u i t t
(1977)
ETo = c ( W Rn
+
( 1 4 ) f ( ~ ) ( e a - e d )...
(11)dimana :
ETo : e v a p o t r a n s p i r a s i r e f e r e n s i , mm/hari c : f a k t o r penyesuaian ( t a b e l 2;.), '
W : f a k t o r pemberat, t e r g a n t u n g sclhu udara ( t a - b e 1
3.)
Fa
: r a d i a s i n e t t o , s e t a r a dengan e v a p o r a s i , mm pnarif ( U ) : f t i n g s i k e c e p a t a n a n g i n ( t a b e l 3 . j
( e a ~ e d ) : perbedaan a n t a r a t e k a n a n uap jenuh pada suhu r a t a - r a t a udara dengan uap a k t u a l d i u d a r a (mbar) ( t a b e l
5.
)n i l a i Rn d a p a t d i t e n t u k e n dengan persamaan (2). y a k n i : Rn = (1-&)
Rs
-
f ( T ) . f ( e d ) .f ( i )
dimana :
R s : r a d i a s i m a t a h a r i , m m p a r i
: k o e f i s i e n p a n t u l a n (Penman mengambil
0.25)
f ( T ) : f u n g s i d a r i suhu u d s r a ( t a b e l
6)
f ( i ) : f u n g s i d a r i lama p e n y i n a r a n ( t a b e l
7)
T a b e l 2 . F a k t o r penyesuaian ( c ) d a l a m metoda Penman
I U,
i
T a b e l3 .
F u n p ' s i lieceptitan a n g i n , f(U)
= 0.27 ( 1 + &)!
u n t n k 1.ecepat;:n ;.ngin ';in c i i &tiis permultzsn ts- n a h,
l t r n p a r i\ V ~ n d
k ~ n l d n y
100 200 3ClO
L 00
WO GOO
700 800 900
0 10 20 30 40 YI GO 70 80 30
.30 .32 .35 .38 . 4 1 . 4 3 .4G -.43 .51
.
5!, .57 .59 .62 .65 .67 .70 . 7 3 .76 .78.81 .84 .86 .Bg* .92 .g4 .97 1.00 1.03 1 . 0 5
1.08 1.11 1.13 1.16 1.13 1.21 1.24 1.27 1.30 1.32
4.35 1.33 1 . 0 1.43 1.LG 1 . ~ 3 1.51 I . 1.57 1.59
1 . 2 1.65 1.67 1.711 1.73 1.76 1.78 1.81 1.86 1.90
1.119 1 . 1.94 1.97. 2.00 2.02 2.05 2.03 2.11 2.15
2.16 2.19 2.21 2.24 2.27 2 . 2 9 2.32 2.35 2.38 2.LO
2.43 2.46 2.18 2.51 2 . s 2.56 2.59 2.62 ' 2 . U 2.65
2.70
-
~ ~ - . ~~ . -
- - ~ ~
. -. .-
0-
-
T a b e l
'5.
Tekznan uzp J e r ~ u h ( e a ) d;,lEIrn rnbzr s e b a g r i f u n g ~ i d k r i s u h u r a t ; - r a t s , C .:-
-
-
. I
.
2 1 17.0 13.2 1q.L 20.6-'22.0-J
Temper- 20 21 22 23 2L 25 26 27 28 29 30 31
--
32 33-
3L 35 36 37 36 39 .23.' 2 i . s 26.6 29.1 2n.8 3 1 . ~ 5 6 3 j . 7 37.D*iO.l L2.L Lb.3 LJ.6 50.) Y.2 2 5 . b2.8 b6.3 6Cl.qJ
I / Also actual vapour p r c s s u r c (ed) can be clblilincd from this t ~ b l c using available Tdewpoint data.
-
.
(Exmplc: Tdcwpoint i s 100'2; ed is 20.6 mbor)T a b e l 6. Pengaruh suhu
f(~)
t e r h a d a p r a d i a s i gelombang panjang ( R n l )Sumber : Doorenbos dan P r u i t t , 1977
. . .
. . . .... ...
T a b e l
7.
Pengaruh lama peny i n a r a n f ($) t e r h a d a p r a d i a s i gelombang pan jang ( ~ n l )n / N .u5 . I .1S
.z
.25 .3 .35 .L . & 5 . 5I ( n / N )
-
0.1 t 0.9 n / N--
t o o l 0 - 1 5 - 1 9 . 2 i 2 8 .33 .37 . L I .L6 -51 5 5 .GO, - 6 1 .Gg .73 .lt3 .Si'.67 .91 .96 1.0--
SunLber : Doorenbos dsn P r u i t t ,
7977
. . .
.. - .-
T a b e l 8. Pengaruh t e k a n a n uap ;jenuh f ( e d ) t e r l l a d a p r a d i a s i gelombang panjang (Rnl)
rz-Z7-
6 8 10 12 11 113 18 2" 2 2 i 26 26 30 31 3 i 36 3 8 40-1~ ( ~ d ) = 0 . 3 ~
-
O.OLLG
-
--.
0 . 2 3 .22 .20 . I 9 . l o 2 0
_
-
6 .o$ .07 .0GI
d. Metoda P a n c i E v a p o r a s i
ETo = kp x E
Pan
...
( 1 2 ) dimana :ETo : e v a p o k r a n s p i r a s i r e f e r e n s i , mmfiari kp : k o e f i s i e n p a n c i
E pan ' e v a p o r a s i p a n c i .
2. Curah Hujan E f e k t i f
I s t i l s h curah h u j a n e f e k t i f d i a r t i k a n s e c a r a ber-
d a t i d a k hanya o l e h a i i l i yang sama t e t a p i b e k e r j a pada
lapangan yang berbeda, t e t a p i juga o l e h a h l i yang b e r -
beda s p e s i a l i s a s i n y a dan C e k e r j a pada bidang yang sama
( ~ e s t a n e , 1974). S e l a n ju t n y a Destane ( 1
974
) mengemuka- k a n bahwa c u r a h h u j a n e f e k t i f a d a l a h jumlah c u r a h h u j a nselcma ffiusim pertumbuhan yang t e r s e d i a untuk memenuhi
kebutukan d a r i s u a t u tanaman. Oldeman dan S j a r i f u d d i n
(1977) mengemukakan bahwa c u r a h h u j a n yang j a t u h d m
e f e k t i f untuk pertumbuhan tanaman t e r g a n t u n g pada i n t e n -
s i t a s h u j a n , t o f o g r a f i d a e r a h , s i s t e m penanaaan d a n
t a -
h a p pertumbuhen tanaman.
P e r h i t u n g a n c u r a h h u j a n e f e k t i f d a p a t d i t e n t u k a n
s e c a r a langsung m e l a l u i h a s i l p e n e l i t i a n a t a u formula
yang t e l a h d i b u a t o l e h beberapa n e g a r a . S e b a g a i d a s a r
untuk menentukan c u r a h h u j a n e f e k t i f t e l a h dikercbangkan
konsep Si3R ( b a s i c e f e k t i v e r a i n f a l l ) dalam a n a l i s a cu-
a t a u j a t u h pada daun-daun t a n p a membasahi t a n a h . Kon-
s e p t e r s e b u t d i d e f i a i s i k a n s e b a g a i b e r i k u t :
I
Curah h u j a n h a r i ke n d i k u r a n g i in-t e r s e p s i pada h a r i ke n, j i k a c u r a h h u j a n pada h a r i ke n l e b i h b e s a r d a r i i n t e r s e p s i h a r i ke n , t e t a p i pada h a r i ke n-1 c u r a h h u j a n l e b i h k e c i l d a r i i n t e r s e p s i
BER ( h a r i ke n )
Curah h u j a n pada h a r i ke n , j i k a c u r a h h u j a n pada h a r i ke n l e b i h be- s a r d a r i i n t e r s e p s i peda h a r i ke n
dan pada h a r i ke n-1 c u r a h h u j a n a d a l a h l e b i h b e s a r d a r i i n t e r s e p s i
L O , untuk s e l a i n t e r s e b u t d i
atas.
Dalam s t u d i a n a l i s a c u r a h h u j a n e f e k t i f o l e h
FhO
( D e s t a n e , 1974) dikemukakan beberapa metoda untuk meng-
h i t u n g c u r a h h u j a n e f e k t i f . Xetoda-metoda t e r s e b u t an-
t a r a l a i n :
a.
Ketode perubahan kelembaban t a n a hCurah h u j a n e f e k t i f d i h i t u n g s e b a g a i k e n a i k a n
kelem3aban t a n a h ditambah e v a p o t r a n s p i r a s i a k t u a l
-.
.d a n d i h i t u n g n u l a i t u r u n h u j a n sampai pengambilan
c o n t o h .
diffiana :
CHeff : c u r a h h u j a n e f e k t i f , mm
M2
: kandungan a i r t a n a h s e t e l a h h u j a nM1 : kandungan a i r t a n a h sebelum h u j a n ETcrop : e v a p o t r a n s p i r a s i tanaffian
22
Netoda i n i m i r i p p e r h i t u n g a n d i bank. Curah hu-
j a n dan a i r i r i g a s i s e b a g a i k r e d i t , sedangkan penuru-
n a n kelembaban s e b a g a i d s b e t . P e r k o l a s i dan a l i r a n
perrnukaan bukan b a g i a n yang e f e k t i f . C a t a yang d i -
p e r l u k e n i a l a h k a p a s i t a s menahan a i r ( w a t e r h o l d i n g
s a p a s i t y ) , c u r a h h u j a n , a i r i r i g a s i j i k a a d a , d a n ..;
e v a p o t r a n s p i r a s i . Untuk l a h a n i r i g a s i , e v a p o t r a n s p i -
r e s i d i d a s a r k a n pada l a j u e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l ,
sedangkan pada l a h a n t a d a h h u j a n a t a u i r i g a s i p a r t i a l
p e r h i t u n g a n d i d a s a r k a n pada e v a p o t r e n s p i r a s i a k t u a l .
c. L i s i m e t f r
Netode pengukuran dengan l i s i m e t e r mernpunyai
ke-
t e l i t i a n yang cukup t i n g g i dan d a p a t d i p a k a i untuk
memeriksa r u m u s f m p i r i s dalam p e r h i t u n g a n e v a p o t r s n s -
p i r e s i .
3.
Perubahen Sandurigan A i r TanahPerubahan kandungan ( k a d a r ) a i r t a n a h a d a l a h perbe-
daan kandungan a i r t a n a h pada s u a t u p e r i o d e dengan p e r i o -
de sesudahnya. B i l a curah h u j a n e f e k t i f kurang d a r i eva-
p o t r a n s p i r a s i p s t e n s i a l
(ET),
maka t e r j a d i l a h d e f i s i ta i r
y a i t u kekurangan e v a p o t r a n s p i r a s i a k t u a l d e r i n i l a i poten-s i a l n y a , yang menunjukkan p e r s e d i a a n a i r dalam t a n a h serna-
k i n b e r k u r a n ~ .
Tadjang (1980) mengemukakan kahwa jumlah a i r yang
t e r s i m p a n a t a u terkandung dalern t a n a h ( Y ) merupakan f c n g s i
n y a t a k a n dalam persamaan b e r i k u t :
Y = a e bx
...
( 1 4 )dimana :
Y
: jumlah a i r yang t e r s i m p a n a t a u terkandung dalam t a n a h , mmx
: jumlah n e g a t i f d a r i c u r a h h u j a n e f e k t i f dengan e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l (CHeff-
ET)
< .
'.
a
: p a r a m e t e r yang t e r g a n t u n g pada k o n d i s i awal b : p a r a m e t e r yang t e r g a n t u n g pada kemampuan t a n s hmenahan a i r ( k a p a s i t a s l a p a n g )
Untuk m e l i h a t pengaruh perubahan k a d a r
a i r
t a n a ht e r h a d a p p r o d u k s i tanaman d a p a t d i l a k u k a n dengan n e r a c a
a i r d i d a e r a h perakaaan, y a i t u jumlah volume a i r yang be-
a n un- r a d a d i d a e r a h p e r a k a r a n tanaman yang d a p a t digunak-
t u k pertumbuhan tanaman. Jumlah a i r t e r s e b u t berubah me-
n u r u t waktu, t e r g a n t u n g ada a t a u t i d a k n y a h u j a n , naungan
dan j e n i s t a n a h (Sumarna, 1982).
F l i n n (1971) mengemukakan bahwa s e c a r a umum untuk
mengukur kanduxgan a i r t a n a h d i d a e r a h p e r a k a r a n untuk
waktu t e r t e c t u a d a l a h :
SMt : kandungan a i r t a n a h pada waktu
t
Pt : Curah h u j a n e f e k t i f pada wsktu
t
It : i r i g a s i pada waktu
t
Ct : g e r a k a n k a p i l e r pada waktu
t
ETAt : e v a p o t r a n s p i r a s i z k t u a l pada waktu
t
E v a p o t r a n s p i r a s i a k t u a l umumnya l e b i h k e c i l d a r i
e v a p o t r a n s p i r a s i p o t e n s i a l . Besarnya ETAt t e r g a n t u n g
pada kandungan
a i r
t a n a h t e r s e d i a dan e v a p o t r a n s p i r a s ip o t e n s i a l (ETP) (Doorenbos dan Kassam,
1979).
4.
S i f a t - S i f a t F i s i k Tanah3 . B u l k d e n s i t y dan ruang p o r i t o t a l
-
Bulk d e n s i t y ( k e r a p a t a n limbak) menun jukkan
p e r b a n d i n g a n a n t a r a basaa t a n a h k e r i n g dengan volu-
me t a n a h termesuk volume p o r i - p o r i tanah.
FSSEG t a n a h k e r i n a ( c f ) = volume t a n a h tee)
. . :: , . . , . . .
Bulk d e n s i t y merupakan p e t u n j u k kepadatan t a -
nah. Pyakin p a d a t s u a t u tgnah makin t i n g g i b u l k den-
!
s i t y , yang b e r a r t i m k i n s u l i t neneruskan a i r a t a u
ditembus a k a r tanaman. Pada umumnya b u l k d e n s i t y
3
b e r k i s a r d a r i 1.1
-
1.6 g/cm.
Beberapa j e n i s t a n a h3
m e m i l i k i Sulk d e n s i t y kurang
&zri
0.85 g l c n.
Bulk d e n s i t y berbeda dengan p a r t i k e l d e n s i t y( k e r a p a t a n j e n i s z a r a h ) . P a r t i k e l d e n s i t y merupakan
massa t a n a h k e r i n g p e r s a t u a n volume p a r t i k e l - p a r t i -
k e l ( p a d a t a n ) t a n a h ( j a d i t i d a k terffiasuk p o r i - p o r i
t a n a h )
P o r i - p o r i t a n a h a d a l a h bagian yang t i d a k t e r i s i
bahan p a d a t t a n a h ( t e r i s i o l e h udara dan a i r ) . Po-
r i - p o r i t a n z h d a p a t d i b e d a k ~ n menjadi p o r i - p o r i ka-
25
P o r i - p o r i k a s a r b e r i s i udara a t a u a i r g r a v i t a s i ( a i r
yang mudah h i l a n g k a r e n a gaya g r a * i t a s i ) , sedang p o r i -
p o r i h a l u s b e r i s i
a i r
k a p i l e r a t a u udara.Ruang. p o r i t o t a l t a n a h d a p a t d i t e n t u k a n dengan
persamaan b e r i k u t :
Ruang p o r i t o t a l = ( 1
-
)I'X
4.0%--;,I
-. .
.,
Tanah-tanah l i a t mempunyai p o r i - p o r i t o t a l l e b i h t i n g -
g i d a r i p s d a t a n a h - t a n a h p a s i r (Hardjowigeno, 1986).
P o r i - p o r i t a n a h ( p o r o s i t a s t a n a h ) d i p e n g a r u h i
o l e h kandungan bahan o r g a n i k , s t r u k t u r t a n a h , dan t e k s -
t
u r t a n a h .b. I n f i l t r a s i
I n f i l t r a s i a d a l a h p r o s e s masuknya a i r ke dalam
t a n a h m e l a l u i permukaan t a n a h , dan dibedakan dengan
p e r k o l a s i yang merupakan p e r i ~ t i w a bergeraknya a i r
me-
l a l u i p r o f i l t a n s h (Dhalhar, 1972 dan schvab e t a l ,
19E1). L a j u i n f i l t r a s i a d a l a h k e c e p a t ~ n penyerepan a i r o l e h permukaan t a n a h , k a p a s i t a s i n f i l t r a s i a d a l a h
k e c e p a t a n rnaksimum penyerapan a i r o l e h permukaan t a n a h
pada s u a t u waktu t e r t e n t u ( B e r u d j i t o , 1980).
Ada beberapa metoda untuk menduga l a j u i n f i l t r a s i
a n t a r a l a i n :
( 1 ) Metoda .Eostiakov :
dirnana :
a & c : pax=amet@r yang dipgtlgaruki o l e h f a k t o r t a n a h dan k a d a r a i r t a n a h
f :
l a j u
i n f i l t r a s i , cm b e n i t a t a u mmlmenitt
: waktu( 2 ) Metoda P h i l i p :
F = A t
+
st*
==-$ f = A 9 + S t-1)
...
...
(17)dimana :
A & S : p a r a m e t e r yang d i p e n g a r u h i o l e h f a k t o r t a -
nah dan k a d a r a i r t s n a h
F : akumulasi i n f i l t r a s i f : l a j u i n f i l t r a s i
t
: waktuc . K a p a s i t a s menahan
a i r
(Water h o l d i n g c a p a c i t y )Jumlah
a i r
t a n a h yang bermanfaat untuk tanamanmempunyai b a t a s - b a t a s t e r t e n t u . Baik k e l e b i h a n a i r
maupun keku'kangan
a i r
d a p a t rcengganggu pertumbuhanta-
naman
.
Berdasarkan adanya gaga-gaya a d h e s i , k o h e s i , dan
g r a v i t a s i ,
a i r
dalam t a n a h d a p a t dibedakan menjadi(Eard jowigeno, 1986) :
-
a i r h i g r o e k o p i k : a i r yang d i s e r a p t a n a h s a n g a t k u a t s e h i n g g a t i d a k d a p a t digunakan tanaman ( a d h e s i a n t a -r a
t e n a h dengan a i r ) .-
a i r
k a p i l e r : a i r dalam t a n a h dimana daya k o h e s i dana d h e s i l e b i h k u e t d a r i g r a v i t a s i . A i r i n i d a p a t
gays k a p i l e r . Sebcgi2n b e s s r d i r i a i r k a p i l e r merupa-
kan a i r yang t e r s e d i a ( d a p a t d i s c - r a p ) b ~ g i taneman.
-
a i r g r a v i t a s i : a i r yang t i d b k d p p a t d i t a h a n o l e h t a n a - man s e h i n g g a meresa? ke babah karena gays g r a v i t a s i .b i r g r a v i t a s i h i l e n g d a r i t s n a h dengan aembawa unsur-
u n s u r h a r a s e p e r t i 8 ,
K dan Ca s e h i n g g a Capat menyekab-
kan t a n a h mecjadi k u r u s .
Dalzm menentuban jumlah a i r t e r s e d i a b a g i t a n - -man
t e r d a p a t beberzpa i s t i l a h z n t s r a l a i n :
-
K a p a s i t a s l a p i n g : keadaan t s n a h gang cukup l e ~ b a ' c yang menun jukkan jui1:lih a i r t e r b a n y s kyang d a p a t d i t i h i n o l e h t s n s h t e r h a -
dap gFga t e r i k g r a o i t a e i .
-
T i t i k l a g u Per- : kandungan a i r t a n a h dimrna a k a r - a k a r manen tanamzn w l a i t i d a k mampu m e ~ y e r a p. .
a i r d i r i t a n a h , s e h i n g g s t e ~ a m s n
. . -
rhenjadi l a y u . Tinzman akan t e t s p
l a y u b a i k pada s i a n g h a f i mupun 3;-
lam h s r i ,
-
A i r 211 ~ a : : s e l i s i h Zztbrh k ~ d a r s i r pad& k a p -e i t a s lapang d ~ n g a n k a d a r a i r p e a
t i t i k l a y u perxznen.
Sanysknya'ksndungin a i r dalem t s n 3 h berkukucgan e r s t
dengan besarnya tegangan a i r ( : n o i s t u r e t e n s i o n ) dalam t ~ -
n z h t e r s e b u t . S e s s r n y a t e g a ~ ~ p a n a i r n e z u n j u k k ~ n b e s s r n y a
. L
lam t ~ n a h . Teganean d i u k u r d a l a i b a r , z t m o s f i r , cm
a i r , a t a u l o g a r i t m a d a r i cm a i r gang d i s e b u t pP. Sa-
t u a n b a r dan a t n o s f i r s e r i r g dianggzp szma karena 1
atm = 1.01:7 b a r . Pada t a b e l
9.
d i s a j i k a n hubungen a n t a r a b ~ r (atrr.), cm ( t i n ~ g i ) a i r , dan pF.Ilan4unfzn a i r oada k a p a s i t a s l a ~ a n g 2itunJuklran
1
o l e h liandur,i.:an a i r pads t e g a r g a n
-
b a r , sedangkan.
7
kandungsn a i r pada t i t i k l z y u peraznen a d a l a h ?adz
tegangan 15 b ~ r . A i r gang t e r s s d i a b a g i t s n a a a n ada-
1
l a h a i r y i n g t e r d a p a t pada t e ~ a n g a n
-
b a r-
15 b e r3
( t a b e l 70:
1.
Keaaapuan t a n a h aenahin a i r d i p e n g e r u h i a n t a r a
l z i n t e k s t u r t i n a h . S e k s t u r l i a t rnempunyai kenampusn
menahsn a i r l e b i h t i n g g i d a r i pada t e k ~ t u r p a s i r .
Jumlah a i r t o t a l t e r s e d