ABDUL CHALIO MAMBO
SBKOLAH P A S C A S A R J A N A IWSTITUT PFSRTAPJlAN BOGOR
:\BDm CCF[kLID NIL?~<BO. Peilgernb.-ilgxn Wilnyzil ICabxpsten
Mnros
,
Si.ilazissi S e l a t a n (Di b:n;ish binbingan ISHEMATSOEBIANEG.~I?R
,
3e'oagai i;etua,
)~~JO'~!.!!I~?~~~O?$O >:liJi)lRD JO dnnl3-T.N. SU%I:t*llH.?LRJBB sehdgai ,-nggot:~),
T~iju.:.n pe?leliti;.-r. i n i s d ~ l , ? ~ uatu.k !?endzpa.tB,:n.
( 1 ) g:7~fiilbilr~n merlgen~i s t r u h t u r perelioixoiii.i.. 1i:er;:ih un.-
tul: laailjadi b:.h_n 3.il-ili:2,1 clr.l>m ~nenen.t~i!:;ln selctor Ire-
gi?.tan e:.;onor!~i yang i:iei:ij?ul?y~i ?>er.,i?;!.:l 11?i31i?;?. d.<alain pe-
nge~ib:;.rlgan ~erel.rononfian Gier-th d?,n
(2)
2~nb:irail neilge--n a i l;er';dcl-!a lwilii~~kh daer.ih :peilel.ii;j.;.i? su.na izelj.!lat Be.-
zi~inglcin~in pe.nz:e~?bailga?~ ~;ei:'cor--~c!-.'- " - t bar y,:!a.g berperilil da.-
lain B,?.itaili.yii. d.eag3n ke&d~.-r? wil?.y~J:..t?.,r;>otensi f i s j . 1 ~ i i i -
l:.:yah.
:!?ez?del-ra.t;m i ; i ~ . - : l . i s ~ ~ .
y:.r~g
dig-i?n,r!::<:n d.*lr:i*l rangIran e l i t i , i i l i n i xlcl.lah (1; pendekatan intorr;ei,-toral mela-.
1v.i
.: n a l i s a i n ! - .,u t . - ~ u - t ] : ~ u t :.ion ( 2 ) i d e i i t i f i l r < . s i ~~:il;l.yah,yen,?;
ai~u-na.kan 0 -- %e:i.il-tii!i?, c"l;:i;;?. r;e!ciuid.e:cyrng
13~j.r-surnber ciari irist.ilsi..-i.nst - r i s i e ; ~ e r i - i i t ~ < l ~ r?..^n 1en'baga.-
l e ~ b a g a swastn d . ~ l.~;,?S(>r;sr
&.:.*a
y:n[;
b s . r s i f ,,A i2r'i.mer,Dcn,r-;n ;-,:el:lu.i ~zl,.l.is.; iil~u-t.-.out-;)ut g p j h r a n file.-
ngenai s-tru!;:t~l.~ ;2erelcoiio1:;i.!.11 ?i.:.erLill . ;?eilc:.i-bi;?l ser;ta
@
,.
--L,.-, ,lL.,l..
-- ,,r;cl;-l-or.-.seki-or y.:n:; i;ieil~n~suan.y;..,
::?2:?u;fi Juklran. 3
d a r i pada pondapatan r e g i o n a l
.
Dari s e k t o r no11 p e r t a n i a n yzng nempunye.i p o t e n s i untuk
merangsang : x x . t ~ ~ i a b u h , ~ a perekonogiaii d a e r a h ar5alal1 t e r -
utama s e k t o r iiidils%ri deng,-n nilcci Lndeks d . ~ y z panye-
b;:ra~i dan incLeBs kepek.~aii y,-iig cukup t i u ~ g i (inasiilg-
r n a i i l : 1.455865 dan 2,14-2956).
I)&ri hc.si'l i d a t i f ik , ; s i w i l ; . yah menun j~11cka.n babwa
d a r i s e g i Beri~~?.nipuz!z 'i-ai?ah ysng ri~eiiggi:iobarl~an suinberda-
ya d: s ~ 1 . r .
b-.gi
d.-;ief;3.11 i l n i,
keliu.: s e k t o r ut?:ma yzng men--dukuag pere!cononi~n dj-,crab q o i i e l i t i l n t e r s e b u t d i ? t a s ,
ditopini.; o l e h s e l c i t a r
29
';:
d a r i l~v3.s y~jil;?:yah si.. jcr 9yang t e r ~ a s u k wil-y.ih %.-nz.1-1 un.:;ha ut::ina
la
dzn l b ,Wil~.yah laLnilya yang torn::. ..iuir: wilayah t3nah usaha
i c
s?.rirkp,xi 2 n a s i h ter;yoloiig beluni/lruraii,.; c3~oiiu.!:tif,
Selanjutiiya cii-tuii jukl~<~.il b;-hws h -!il?ir selurull wilayah
ysng y o . t e n s i l uiltizL;. cligL~:r%p l i i u i t e l h ;iii~uG.uki dai1
tin&;!-t pengu>.sc?..;.:11 t.ii~;:li tel.?-k? lxeiicctp.:i mgka rata-.ra--
ngemb.-ntpn
z:<..si!?.
p e r l u c~.j.l.c.t~l::.;.:~ pad? i:&itor.-.sclr'iors e r t a n i m ,
C
u e s u s i d e i i g ~ o p o t e n s i
fisik
wilayah::.rah
pengeii~bang~nsek.tor-.s&tor pert:.ni~,u t c r s e b u t hei?.c.i;imya. d-i..?.ra.hkiiil
iii
peningk;lrl%an produksi uers.-,-l-ur..i~ lu.:s juga peagelola,in
s e c a r a lreseluruhan untul; tet,?p menpertc.hs.n!cL~i~ kon-ti-
i?;3:1lUL
CBAEID
;ilslPl130T e s i s s e b a g z i sctlah s 3 . t ~ syai;,-.t untul; iLlcilperoleh g e l a r
P;Izgister %?.ins
pad?.
Sokol2.h l a s e a S n r jails, i n s ' i i t u t T'ertsili-n Bogor
J u r u s a n ? e n ~ ; c l o l ? a i l Gui.liberdziy-c: 6L2,i:1 d;=n 1,inglcungan
BOGOR
J u d u l T e s i s : ;PENGEMB,l.NGAW WILAY-UrI KilBWLiTZN
i65ROS, SULiU;%ESI Si3UTIiN
NL>.na W2.h 3 sisv~a : Abclul C h a l i d B m b o
Noriior Pokoli :
77068
M e n y e t u j u i
1. Koraisi P e n a s i h n t
..
. L - ~ h i r d i : ';!citzi~j?one p:~da t.~\ngg2.1 27 Pzbru,::ri 1941
Orang t u a > r
: 11. A , Eci~ibo d:.n
Ii_.
A,
:'!alrk-!nyu.im.Pendidik-i? ;
Lulus '3ekolah i?:lii-y~t c'ii kj.-.'~~:i:~poue
,
.3~11~.vie s i Sela-t c ~ n pail,] -t2hun
195+,
l j ~ t ! . i e ;ie!colah llieiieng~hP e r t LLs. ,rl.- :.. d i Tj/;.txci;ione dr;n Luluij - J % !.d;-. "ixi.!?uia
195'7,
Xel:la--s u k i e:colah Per-tai.liim !,lei.?eng;.t~ A t s s IJegeri cli Pl?.l<as--
,522 d i n 1 ~ 1 ~ s t.11.1~1 1'360, i'~.d; t - : h ~ i ? Y J . L I ~ s;.~:IJ i:iejla-.
-
sulci .kli_.sdeni :Depz.rteillea .!?er.t;ix'i:?..i?. ( J i l w i , 3ogor d.2;fl lu--.
.-
l u s ~ ~ c i a t;:l1ur? 1963, li<:dn t2hxn 1969 i!ei~;ikuti Job
T ~ ~ x i n i l ~ g c',. i , ~ i i " ? ~ ~ n g L x d . .-,ud :;oil :J~::nage~::erlt di. i.\.i~erika
,-- .
.
Yerilca-t , 1 1 I : u ;elcolsil l?a.sca : ~ ~ : w j ' - n %
I n s - t i t u t Pert;;ni :in Bo,.;nr,
. .
d.rhk.~.n j?id:; :Oinna L ~ ~ 2 . r ,:-er:lilc.:ng Tats. B~i?!.!i .3ul?.v1esi,~
. - .
jejals - t 2 r h ~ ~ ~ ? tersc.b~yi; di-:il-$c.-
t
sc!>;~g.~l :rej;)L.iln Bdgi2n pa.-.. ,
da
in.;-i;~.iisi t e r s e h u t ,~r.:.ii3-li p.iu.3. c:.hun 1972 diii:.:n;l in:;--tr.
. ~ n s i i t ? i :r!eng;?.la!.i:i reoi-.g:-.ni;asi r~.cr,;il:d-~ ..
s;ll.;h :;.*tu SubDireli-kor..!t p'ida :liirei.c-tor;:t
,i&r;.ril
L'i.op-i.!:si ~ . S ~ ~ l a w e s iG e l a t s n , ,Se j~r?L: tt.-:l?.un 1972 t o r s e b u t di-:i.lg!r:.-t seb::.gai Kepala Sub Dircktorcrt T;-La C,cn;: T::nali psdo:. D i r e k t o r a t
T e s i s i n i d i s u s u n berd.;.slrkdn b d s i l p c n e l i t i a n
y,?.n,- tel..ih d i l a 1 c u k ; ~ n p;.;.da. :i,lbup.~ten r.l.;iro,s, :3ulawesi
S e l a t a n .
Dengan s e l e s ~ i n y n t e s i s i n i , p e n u l i s nengucapkan
terima
k z s i h yang t i d a k t c r h i n g g a lcep,da P r o f , D rIr
Isllemat :ioerinnc-,ara Be-tu.a koidisi penc:sil?at, dengcm
sepeau.h h z k i te1a.h rrne~~biiilbiag p e m l i s ~el::~rna meilgiku-
t i
;?eildidiBcli-i p-xd- delrolab Frzsca ,S;~.rjana ii'BU iiepddaanggo'ca lioinisi p c n a s i h x b :Dr IF i ~ o o s ~ ~ ~ , r d l . ~ o i ? o i:udilcdjo
dan D r
E.
Y,
?4,
, : i u t ~ r n i b ~ ~ ja diucxp1cc.n b.u13a:l.< t e r i m a ka-s i h .~t.?.s biim:l:siag;innya t - e r u t a m clalam peayeles.:i;,n t e - ,
s i s i i n i ,
Kepada Pi.r.:pinan :3el.;olL~h ;3~sc:; :jar j i n a I!?C yang
t e l a h nemberikan kesemp.~tic!n p.;.cla p e i ~ ~ l i i , ~ ua-cult mengi-
k ~ r t i penrli$.i!cs:i pada Sekolz.ii
Pascs.
:5~rj::::ia XPZ, d.iu.-c clpic~n banyak
t
sri~i.2. l.:; s i h , Uc;q>..-,2t
eri::n 11 -, s i l l 7,-.ngc
la -. :-
?eni~lis
sc%czpai.!:an k e p a d a 'inpincn Dirclctor-lt T a t nG ~ n a T-in;:.h ;iti~s i a i n ci.:~.n :(>c?misi-yc.::.Ln y'izg t e k h d i b e r i . - -
.
.
!:an i:eyciclt:
p:?nulis
u i ~ - t ~ ~ . k ii:?!:g~ing!<ii?!. nei?.giku-ti p e n d i -ci.il;.- i dim .Itsuc!.
,Secnu?. !;husui; pu..:L:? 'yeinulis sai;.;pail:an b.arlynlc -5eri--
n a kagih lcepnda Bupnti/Kupala Daorah Tiilc;k:
t
I1
Marost e l z h (:I-ibkrik3.n kepndn ;?anulis y m g rnernuug~~inlr~?.~~. pe-
? ~ g e l e s a i a n p e n e l i t i a n d i n penyusuilail 'cesis i.ni ,
P e z u i i s iil.i?clig;?..d~ri b*hi\r~, t e s i s i i ? i mcLsih b,inyzlr ke-
lru.r~.ngilimya, se'li
nsg?.
1cri:kih: cI.-r! s..ii.::.n saag2-b flih2.rgl-j..Senog;.~ t a s i s y;ln$; sodcvi~aac:. i n i a d ~ ii~nnf~.z:l;i~ya,
Dogor,
Agustus
1979
-
S e k t o r Meuurut
Urv:t;?.n
D e s ~ r n y a47
4 - Niani Tniiibah E r u t o , ZTisbah Nil-oi T~mb:&h Eruto Terh;:clap Output Doi.lestilz P,Tasing..
Masing MeBtor
. . .
50
7.
Indeks Dayo Penyebaran dc.n Indelcs Kepe-k3an Nzsing-Mnsiiig Selctor
.
-
601 2 , Perscritase ! \ i i l t : i Tc::~bcili Eruto
,
IndelcsDaya
Penyels:.r.ln, ludelcs i<e~:eli~.~l~l 1 Plul .-..t i p l i e r Tenlg?. Kerj;: clim Uru'tm P r i o r i - -
Pei~ge~~l>::u:1;.1l1 F'l;isi-c.t;..il[;;;ii~.g :;&:tor
.
85
2 l ~ b e l :;unun:ia Ii?.pu.$ Mosiiig-Masing
Sek-
n u r u t :;e!:tor " * "
-
..
* ".
.
..
* " 483.
Xi:;-Logral:~ I J i l 2 . i Tamb-h 3:ruto51
5.
D i a g r a i Penyeb'rran Indelcs iln.;yt:. Penyebn--r a n daa indeics ICepek~2.n
.
a62
:\BDm CCF[kLID NIL?~<BO. Peilgernb.-ilgxn Wilnyzil ICabxpsten
Mnros
,
Si.ilazissi S e l a t a n (Di b:n;ish binbingan ISHEMATSOEBIANEG.~I?R
,
3e'oagai i;etua,
)~~JO'~!.!!I~?~~~O?$O >:liJi)lRD JO dnnl3-T.N. SU%I:t*llH.?LRJBB sehdgai ,-nggot:~),
T~iju.:.n pe?leliti;.-r. i n i s d ~ l , ? ~ uatu.k !?endzpa.tB,:n.
( 1 ) g:7~fiilbilr~n merlgen~i s t r u h t u r perelioixoiii.i.. 1i:er;:ih un.-
tul: laailjadi b:.h_n 3.il-ili:2,1 clr.l>m ~nenen.t~i!:;ln selctor Ire-
gi?.tan e:.;onor!~i yang i:iei:ij?ul?y~i ?>er.,i?;!.:l 11?i31i?;?. d.<alain pe-
nge~ib:;.rlgan ~erel.rononfian Gier-th d?,n
(2)
2~nb:irail neilge--n a i l;er';dcl-!a lwilii~~kh daer.ih :peilel.ii;j.;.i? su.na izelj.!lat Be.-
zi~inglcin~in pe.nz:e~?bailga?~ ~;ei:'cor--~c!-.'- " - t bar y,:!a.g berperilil da.-
lain B,?.itaili.yii. d.eag3n ke&d~.-r? wil?.y~J:..t?.,r;>otensi f i s j . 1 ~ i i i -
l:.:yah.
:!?ez?del-ra.t;m i ; i ~ . - : l . i s ~ ~ .
y:.r~g
dig-i?n,r!::<:n d.*lr:i*l rangIran e l i t i , i i l i n i xlcl.lah (1; pendekatan intorr;ei,-toral mela-.
1v.i
.: n a l i s a i n ! - .,u t . - ~ u - t ] : ~ u t :.ion ( 2 ) i d e i i t i f i l r < . s i ~~:il;l.yah,yen,?;
ai~u-na.kan 0 -- %e:i.il-tii!i?, c"l;:i;;?. r;e!ciuid.e:cyrng
13~j.r-surnber ciari irist.ilsi..-i.nst - r i s i e ; ~ e r i - i i t ~ < l ~ r?..^n 1en'baga.-
l e ~ b a g a swastn d . ~ l.~;,?S(>r;sr
&.:.*a
y:n[;
b s . r s i f ,,A i2r'i.mer,Dcn,r-;n ;-,:el:lu.i ~zl,.l.is.; iil~u-t.-.out-;)ut g p j h r a n file.-
ngenai s-tru!;:t~l.~ ;2erelcoiio1:;i.!.11 ?i.:.erLill . ;?eilc:.i-bi;?l ser;ta
@
,.
--L,.-, ,lL.,l..
-- ,,r;cl;-l-or.-.seki-or y.:n:; i;ieil~n~suan.y;..,
::?2:?u;fi Juklran. 3
d a r i pada pondapatan r e g i o n a l
.
Dari s e k t o r no11 p e r t a n i a n yzng nempunye.i p o t e n s i untuk
merangsang : x x . t ~ ~ i a b u h , ~ a perekonogiaii d a e r a h ar5alal1 t e r -
utama s e k t o r iiidils%ri deng,-n nilcci Lndeks d . ~ y z panye-
b;:ra~i dan incLeBs kepek.~aii y,-iig cukup t i u ~ g i (inasiilg-
r n a i i l : 1.455865 dan 2,14-2956).
I)&ri hc.si'l i d a t i f ik , ; s i w i l ; . yah menun j~11cka.n babwa
d a r i s e g i Beri~~?.nipuz!z 'i-ai?ah ysng ri~eiiggi:iobarl~an suinberda-
ya d: s ~ 1 . r .
b-.gi
d.-;ief;3.11 i l n i,
keliu.: s e k t o r ut?:ma yzng men--dukuag pere!cononi~n dj-,crab q o i i e l i t i l n t e r s e b u t d i ? t a s ,
ditopini.; o l e h s e l c i t a r
29
';:
d a r i l~v3.s y~jil;?:yah si.. jcr 9yang t e r ~ a s u k wil-y.ih %.-nz.1-1 un.:;ha ut::ina
la
dzn l b ,Wil~.yah laLnilya yang torn::. ..iuir: wilayah t3nah usaha
i c
s?.rirkp,xi 2 n a s i h ter;yoloiig beluni/lruraii,.; c3~oiiu.!:tif,
Selanjutiiya cii-tuii jukl~<~.il b;-hws h -!il?ir selurull wilayah
ysng y o . t e n s i l uiltizL;. cligL~:r%p l i i u i t e l h ;iii~uG.uki dai1
tin&;!-t pengu>.sc?..;.:11 t.ii~;:li tel.?-k? lxeiicctp.:i mgka rata-.ra--
ngemb.-ntpn
z:<..si!?.
p e r l u c~.j.l.c.t~l::.;.:~ pad? i:&itor.-.sclr'iors e r t a n i m ,
C
u e s u s i d e i i g ~ o p o t e n s i
fisik
wilayah::.rah
pengeii~bang~nsek.tor-.s&tor pert:.ni~,u t c r s e b u t hei?.c.i;imya. d-i..?.ra.hkiiil
iii
peningk;lrl%an produksi uers.-,-l-ur..i~ lu.:s juga peagelola,in
s e c a r a lreseluruhan untul; tet,?p menpertc.hs.n!cL~i~ kon-ti-
Pendekatan pembangunan ekonomi dewasa i n i , t e r -
utama d i negara 8,ang b a r u berkembiulg, banyak b e r o r i e n -
,a*"
t a s i pa& aspek r e g i o n a l dimana peranan s e - t i a p wilayah
a t a u daerah s e l a i n d i l i h a t kepentingannya un-tuk ma-
sing-masing wilayah, juga dilj.h&-t peranannya t e r h a h p
wi1ays.h l a i i l n y a dengan t i d a k melupal<an peran;tnnya
t e r h a d : p perkembangau perelronomiai? n a s i o n a l s e c a r a ke-
seluruhan. Hal i n i disebabkan o l e h kenyathan b-hwz o -
r i e n t a s i padj. aspek r e g i o n s 1 d i p e r l u k a n untuk meleng-
Bapi a.taupun menunjang peinbangunau n i s i o n a l d a l m
rangka pencapaian s a s a r a c pe!nbangunai bailr untuk t u j u -
an e f i s i e n s i msupun untuk t u j u a n pemerataan h a s i l d a r i
pada pembangunan.
Ddain rlnglta pernbangunan n a s i o n a l s a l a h s . t u aa-
s a l a h ysng d i h a d a p i a d a l a h bahwa ( 1 ) adanya perencana-
an pembangunan n a s i o n a l belum menj.%min akan terwujud-
nya pembangunan yang seimbang dan o p t i m a l d i b e r b z g a i
daerah dan ( 2 ) rencand pembangunan daerah t i d a k l a h s e -
l a l u akan i d e n t i k dengan pembangunan n a s i o n a l a t a u de-d
ngan k a t a l a i n pereucanaan pembangunan daerah bukanlah
bentuk mini d a r i pad& p e r e n c a n ~ ~ a i ? n a s i o n a l
.
Sulrirno (1976) menyata.k-;n b ~ h w . : ~ pengalamdn-penga-
laman program peinbangunan d a r i b e r b a g a i negara menun-
untuk n e i l c i p t l l x i l p r o s o s r e g i o i ~ : ~ l l i s c l s i peiil:>angunan
yang e f i s i e n !re ber'uc.g:.;..i claer,,~b. ?i::\h!i;~n d i beberapa
n e p r a usdha t e r s e j i l t te1.2.h !nencipt~!ran kei-idak seim-
b3ng.n pemb,inguu .. :LI yz:.ilg bert-.x1701i.h ser.iu.s &i znt,;rz.
b e r b a g l i d s e r a h .
.,=
i ~ d ; ; urnu.miiyi. -terd.a-?a-t :?eF~,eds?,n.-perbec!.^in pokok
n2t.l yang !nsnyeb.:<bl;;:ix s t r i t c g i per.~.b~.il~v.n?.n d.lerah s e r t a
t l h a p - . t a h . ~ p pelaks?.ii::.m pembanguiz..~.n d i e r i h menjadi
t e r j + . d i l e b i h b e b s s , sedang:!;.n -pcrekonomi .:a ?~:.d:: t i n g -
k s t ~ n t - ~ r ae:-z.r-, ,-tau a-,c;ioiia:L r o i : - t i f l e l ~ i l ? t e r t u t u p ,
-,-
;;f.du.;i, .ter.bljta.sn-i kel<~!.:i,.s;i-.~n ;z~e.f.le~j..:-L f , b c ; i ? ., D.:.m-.h. uil-kuk
nlei~j.:l;nk!ii b e r b ~ s = ! . i i;iixd:-.!<:?.n, iilerup !.!cxn pu.l:3. ssu,i!-ku
perbedzan y a u ~ p e n t i n g ::r..tiay. d...laro - h i r u t me!n?ensiru-
h i Bebi j&an a-tau:?un s-t1:.;;'te-i , 3 - - oej~?j;;.ii~un?n c!i;er.ah. Ke-
tig;..
,
100d31 d m -tc?ni:.[$~ lcerj:y-?ns
d.:~ p.-?.t 1bcrpind;ih de.- ng.n mudah dF.u~~i--~r:::
s . . ~ t u . il.:.er:!h dens.:~il i:.;:.er-b l..:.innyrd;.:p..:t i~!ei.!i~:::br~:L!c-;.a in;;.sL.l:h pembziigun>.n
yang l e b i h i ~ e l i i ; ' b ~ ~ i ti.. er,:.i: b e :
.
..,t
Srib_n3.in$kandengan d:~er.<.ii 7.iilg pere'_oi?oi~!iaii'i?y~. l c ' b i h i - e r t u t u p .
t e r s e b u t dsn dihubungkan deugan penyelenggaraan pemba-
ngunan, m ~ k a s k n tim'oul pengs.ruih ;y ng berbeds..-beda
p u l a terh;dip cord: k e b i j a k a n pernblngunzn dz.erah,
Periha,s31ahzkn y;mg i e b i h khusus s e r t a k e t e r b . s t z ~ s a n a l a t
k e b i jdr:in ysng di:p,-,t i;.iguns.kan dz1.m meayelei~ggarakan
peinb.+:ngunan cl.ler?.h inenpebc?bkan c o r & , tu.juan d n s t r a -
t e g i peinb;ilgunan d a e r a h hz.:cus disesu;ikau ciengxn ~ o r ~ 3 . k
k e g i , i t l i ? elroicioini setec1ilp.t
y.5.n:;
~ i i P . - k i ~ y . komplomenterd e n g ~ n penbangunsn ?ad:x ting1c.t p u s a t .
lTal tersebu.t d i iil~~ka rneizuiljukkan i . d . n y s s s t t t u ke-
bututian y:ag rfleudes;l.k ,?gS.r diad,?kau perencz.ns,an pemba.-
ngun=.n daerclh - t e r . s e n d i r i yzng :nerup;;.k;n pelensk3.p a-
t a ~ p u n peilun jdng u s ~ h a pem'd ,n:;un.?.i.~ a -:;ional, D;..lam
ha1 i n i untuk menjamin :l.glr pemb?n;;uazn d:;.erab d a p a t
memberikan suinb ?nz:Ln yi-r.ng m !rsimal -kerb: dap Beselu.ruh-
peii.lb?agunan d,2 er3.h hend.:!rnj..1 tid,:.k berteilt=,ngs.n dan
t i d a k membstd.si ~ t rnen~urt~.i?gi ~ u e f i s i e n s i d j r i pada
pemb-zn~unan y2ug 6iseien:;?;;.,rc!Jr;ln o l e h P e r ~ ~ e r i n t a h F u s a t
dan Pemerintah :!.)?er,li:i i3.iuny:. nlt~7.1<: i.tu program pea-
b a n ~ u u d n ??e!nerinti;ili :-*usit i:'t::,u n.-isionsl !iend.dLknya men-
j a d i l z i ~ d z s ~ n d a r i pcd.5 progrrm peinb::!ilgun;.ln d;.erah.
-,..,
rerenczn;..z.n pemb.n?,pnan 6._ier*h p - d . 1.1~kek~:tnya
mem:punyai per;;.~.:n y:ilg p e i l t i i l ~ zrtinyz. cebzgai A a t
modal d a r i p i h s k swasta dan dalam memberikan rsngsang-
a n a t a u mengga.lakkan p i h a k swasta untuk rnengadalcan pe-.
nanaman modal yang l e b i h banyak. Pengarahan kepada
pihak swasta dalam usaha pemb?.n&nan daerzh i n i , pen-
t i n g s e k z l i
a r t i n p
lrorena lrecepatan pertumbuhan per--ekononian s u s t u daerah s e r t a kesiinggupannya untulr men-
c i p - t ~ k a n k e s e q a t a n kerjc?. yy.:ing l e b i h l u a s ,sanga.t t e r - ,
g ~ n t u i n g pads k e g i ~ t a n j?etxncman modal d a r i pihak
swas-
t c ?
.
Dalilm usaha pembtin;?;.un&n, Pemerini-ah pad& uiuumnyih.?nyal;lh mexyeyediak;~ii ;x..asarand y;ug v i t a l untu1.r mem-
p e r l x n c a r k e g i ,'can per.elronomian dlin s e l m . j u t n y a nenye-
ratlkan kepsda pibak sws.s-ta untuk mengemb.~n.:;kan s e k t o r
ekonomi gang l e b i h l u a s d2.n modern,
17- ~ r p db-c:ngsr% Indonesi-? penibang1n.n n a s i n n a l n y a t e - - ~ i
I z h dicananglran m e l s l u i Rencana Peiiib:. ncJun;ln Lima iCahun
(R~El'ZLITA) g;;ng k i n i pel5ksanaannya te1s.h rnel:~mp;-,ui
t a h a p pertams dan Bedua d m te1z.h menzin j21: tzhun per.-
tama d.!l.ri t;hap k e t i g a , D.?lam usaha penbcii:unan na-
s i o n a l iiii t e l a h d i t e t n p k ~ n bchwa pembnngunnn ekonomi
d i ternpatlc~~n p-dc? ? r i o r - i
t;ls
nert.-.ma d.z.ri pr:da s e l u r u husaha pembangunan. Hal i i i i merupilzin sua-tu k e b i jalran
yang d i l s t a r be1;ikziigi o l e h ?~eiiytaan--l.;eny.:i'c~1.3.n y a g
lnrnp~xu bahwa berbz.gt3.i m:isal.ah sosic.1 e!:oilorni y m g
t i m -
b u l s d s l a h s e b : ~ g ~ i .i,!rib;:.t kurailg diut-lm r!r.?nnya penba-
b u t , maka dalam r;.n.zka pernb.a.nglnan elronorni sekcAi,ps
terlczl.it usdza untulr l e b i h r n e r ~ t ~ l c a n pemba6ri.m h a s i l
panbangunan b a i k i:onlalui penjreb;.ri?n pel,zks?~naan pemba-
d a r i pada pereucanaan p e m b ~ n p n a n d,:er;ih uutuk s e l a n
.-..
j u t u y a membailtu nenJz-,b~rkc.n tuju&n..-tuju::n pem?-izn:;unz.nn 3 s i o n a l t e r s e b u t 2 ~ 3 r d p s t dinikm-:
t i
l e b i l i ii?er.:t 0.-l e h ii~.:sy.:.r:"irat d i d::erc-.h ,
Kes*?d:ran .aJi?n pe~itiii?~iy.-c 2einb;:.ii:;~ln3n d, er,.h so.-
ba??.i w2.d .h pemer?.taan diny.: -t.:.lr;:n clcl<.im p o l a !iebi jdkaa
pemb::nsuuan n s s i o n - i l ilirm:.:na yernb.>n~u:o.~~.il ci:ler.,l.il meru3a-
g ~ r . 2 . n ;>eab,n~un..-:u d i d2er;;h s e n d c i n !ilenin~kC>__Ic, b a i k
m e l l l u i yernl,aiigun=.n seecrz, ss!ktor,~.l ili.u.:?un m e l a l u i
progr2.m peny:lurzn d.?.i?.a b rn-tusn kc:?=,da di:.eri71~; bailc
y?ng 1,ngsung dim:suBB:n ti.::.lzn Bngz::.ran Pend3:?;;t.?n d2.n
Bel.3nja J)..erah (i44?)) m-!upun
ylaz
d i a t u r o i e h ?=us.-t,c.
:aehubungan den.=sn h c l d i :-,t:cs, !n:Ba ysng mme,j:.ldi
n.~s.;~.lrlh i - . l : ~ h seberapa j.:mh ?emerintah ?.j;erai? t e l a h
6
maaalah t e r s e b u t merupzirliln t u n t u t z n b a g i Pemerixtah
l k e r i h un-Luk ine~n~juculan s u a t u program 2 t a u perenc2.nac.n
pernb:?.ngunnn d.:.er.-h. Dal-am h z l i n i b a g i i'emerii~tah
Da-
ernh d i t u n t u t Bemampuau untuk meliimt seberapa jauh
pernb~:ngunan s e l r t o r d n,?.siondl y;a.ng 3.d~ dalam daerahnya
d i ~ p a t inernberikm h s s i l pemb;in,~nan yang memadai bi;.3i
m~sy,irs.kat d i d-erahny.3. S e 1 p . i ~ i t u ci.i 1 : ~ i . n pihalr is.
d i - t u n t u t : ~ u l a un-tu!: me1ihs.t kebutuhan--kebutukn pemb::.--
n:zunan cp3 s a j a n t a u sektor.--selitor m:?.na s ~ . j n yang per.-
l u dikemb,-ngl:.in gun; rneineiluhi Bebutuhan d.tershnyn yr:ng
belum t e r j riigktlu rnels.lui pel-ob?!ngunan s e c a r a s e k t o r t i l
d a l m p e r s p e k t i f n z s i o n a l ,
B.
... TuAuan .---.-- dan Kegunaan .-
.---.-
-..- P e n e l i t i a n.
-
Dalarn rd.ngka peuyusunan progrxn peinb2.ngunan d.2.e.-
r a h yang mmpu mengemb2.n pei.nbaii&u.ils.n d2erz.h den,g?.n bz.-
i k d i p e r l u k a n kem~mpuan untuk m e l i h s t kebutuh.m po1:ok
d3.n p o t e n s i daer.7.h bers~ngkut.;.n, Penelaahan p o t e n s i
sumberdiya yailg t e r s e d i a , keadxan s t r u k t u r perekonomi-
an d3era.R s e r t z kebuL'ut?;n~-kebut~~~~an yang mendesak d 2 r i
m 3 s y - r ~ k a t s ? n g a t d i p e r l u k a n d213rfl ~ o e r u m u s k . ~ ~ a t a u me-
nentukan u r u r t a n p r i o r i t a s B e g i ~ t a n ?,tsu s e k t o r - s e k t o r
ekononi y3.ng ut!im3 per1.u clilsemb.n~kan untul.; menjs.di
selrtor penggerak d:.ls;in !lier;ngscng pertumbuhnn pereko-
lneinenuhi kebutuhan dimaksud.
S e j a l a n dengnn kebutuhan t e r s e b u t iiiska p e n e l i t i a n
i n i b e r t u j u a n untuk mendapatlrm ( 1 ) gambsran mengenai
s t r u k t u r perekono~nian d;?erah un'tuk menjacli bahzn ana-
l i s a d a l a n ~ menen'tukrn s e k t o r !ce,giz.tan ekonomi y m g
mempunyai per.ilan utcima &:?lam pengeinb?.ngan perelronomi--
an daerah dan
(2)
g ~ ~ m b ~ l r e n aengenai keaddan wilayahd;er,:h p e n e l i t i z n ,Wna rnelih>l.t 1:emunglcina.n pengembang-
an s e k t o r - - s e k t o r yzng berperan dulam kzitannya dengan
k e a d s n nila:y%h,.!po-tensi f i s i l c d?,.er;:h.
:?engenalan gasalah-mssalah yang t e r d a p a t dalam
s u d t u daerah merupz-kan informesi
yang
sangat b e s a rar-
t i n y a d<?.larn merumuskan pereixc&nis.3.n s t a u lizbijalim pem-
bm2uny.n dxerah bersangkutan,
B a s i l d a r i pada p e n e l i t i z n i n i alran berguna seba--
g a i i n p u t i n f o r n ~ a s i dal2.m r>:.ngl;a 2erurnuss.n liebi jakan
pembangunzn dzerah untuk memberilcan nab da.lam pelak-
sanaan k e g i a t a n ?embangunan dzerah, terutama b a g i
A . -g,an/Pembanm
---
-Pengertian mengenai pembangunan t e l a h dikemukakan
oleh Siagian (1974) y z i t u sebagai s u a t u usaha a t a u
rangkaian usaha pertmbuhan dan perubahan yang beren-
cana yang di1;kuk;;n s e c a r a s-dar oleh suatu bs.ings8,
negara dan pemerint?.h, inenuju modernitas dalam rangka
pembinaan b.?.ngsa ( n a t i o n . - ' ~ u i l d i n ~ ) ~ ~ .. -.-.
..
.
...+.*...-I ~ a .Selanjutnya dijelaskannya bahwa dalam d e f i n i s i t e r s e -
but t e r h n d u n g beberapa i d e polrok yang merupalran unsur
d a r i pada pengertian t e r s e b u t .
P e r t m a , b;:hwa pemb,ingunan 1nerup:lran suztu p r o s e s
yang b e r a r t i suatu kegiat2.n yzng terus-nenerus d i l a k -
san:?kan. . .-
Kedua, bahwa pembangunan rnerupakan usaha yang se-
c a r a s a d z r dil~ksC?.nakan.
Ketiga, bahwa p e n b ~ n g u n m dilakukan s e c s r a beren-
cana dan perencsnaan i t u b e r o r i e n t a s i kepada pertum-
buhan den perubahan.
Iceempat, ba.hwa pembangunan mengarah kepada moder-
n i t a s , . i'Todernitas d i s i n i d i a r t i k a n s e b i g a i c a r a h i -
dup ys.ng b i r u dan l e b i h b e i k d ~ . r i prida sebel~mnya s e r -
t a
kemsauuan .untuli l e b i h menguasai al?m ling!rungan da-lam rsnglca usaha peningkatan kemampuan sw~.seibada dan
Kelima, b.~hwa moderait;ls ysng d i c x p i ~ i m e l a l u i
pembangunan i t u S e r s i f 2 . t m u l t i d i m e n s i o n ~ . l y:,.n.g b e r a r t i
bcthwa modernitzs i t u menc~.kup s e l u r u h sspek k e h i d u p ~ n
b ~ n g s a clan negara.
Konsepsi meiisenai d-erc:h perencanaim y2nz s e k a l i -
gus sebag?.i daer?.h/.iilayah pemb.r!nsun,in t e l a h d i b z h a s
o l e h p - r a 2.11.li. Glasson (1977) menys.taknn ba'nwa p;:.da
h.-l<ekatnya terd-?.pat du;?. p,:.nd..?n&xn meiigenai d - . . e r ~ h pe--
rencm;laa y,?itu pzndangan subjektii' d.,n p;.nd.:.ngc.n ob-..
j e k t i f , Fand;;nli;an sub j e k t i f manganggap dzerah sebega,-
F al2.t c l e s l i r i p t i f , d i d e f i ~ i s i l r - n menurut k r i t e r i a t e r - -
t e n t u m t u k tuju;,.n t e r t e a t u , it.2.s df?,s,r i n i d i b e d d . k ~ n
daerzh i"orm.:,.l d.in f u a g s i o n a l
.
Sed;;n.;lr:?.n pzndlngan ob--j e k t i f nemand:~iig d;;.eri;lh ; e b r . : ~ z i s u a t u Itesa-tuan -tersen.-
d i r i
,
suc?.tu kebu1at:;n r i i l yc ng. ila~2at diiden-5;ir"ilrasi.-kan dan d i p e t a k a n , Namun d ~ l a m ~ m k t e k , k e r a h peren-
canaen mungkin l e b i h d i t e n t u k a i i o l e h kelayakan admi-
.
~.~
--"
a La-. n i s t r a t i f ( a d m i i i i s t r a t i v e eznedience ) d a r i p3.da b --'
s a n menurut t e o r i
.
Meilurut Sukirno (1976)
,.
dzlam an.s.lisa mengenaikegiata.n e:tononi s e c a r a r e g i o n a l , p e r k a t a a n "daerahs'
&.pat dibedalri~n ddarn t i g a ~ e n g e r t i z n y?.itu daerah ho-
mogen, d a e r a h nodal d m daerah acl.ininistrasi. Penger-
t i s n pertama menganggap s u a t u daerah s e b a g a i s u a t u ru-
ang dinana Begiatdn ekonomi b e r l a k u dan d i b e r b a g a i
1 0
P e n g e r t i a n yang kedua, dan yang p a l i n g i d e a l untuk d i -
gunakan dalam a n a l i s a ruang ekonomi, mengartikan dae-
r a h i t u s e b a g a i s u a t u ruang ekonomi yang d i k u a s a i o l e h
s a t u a t a u beberapa p u s a t k e g i a t a n ekonomi, P e n g e r t i a n
k e t i g a memberikan b a t a s a n s e s u a t u daerah berdasarkan
pembagian a d m i n i s t r a t i f d a r i s u a t u negara. Menurut
p e n g e r t i a n i n i daerah adalah s u a t u ruang ekonomi yang
berada d i bawah s u a t u a d m i n i s t r a s i t e r t e n t u s e p e r t i
p r o p i n s i , Babupaten, desa dan sebngainya.
S e l a n j u t n y a dinydtaksn bahwa d d a m p r a k t e k , apa--
b i l a membahas mengenai pembangxnan daerah dan perenca-
naan pembangunan d a e r a h , p e n g e r t i a n k e t i g a merupakan
p e n g e r t i a n yang p a l i n g banyak digunakan.
Bagi pernbangunan d i I n d o n e s i a , menurut Ibrahim
(1976) masing-.masing daerah tinglcat I dan daerah t i n g -
k ~ t 11 pada hakekatnya adalah merupakan wilayah-wila-
yah pernbangunan (development
-
---..=- *-...
-
r e c i o n ) yang leugkap.Wilayah-wilayah a d m i n i s t r a t i f i n i rnempunyai perangkat
peinerintahan, sumber.-su.mber penerimaan dan dewan-dewan
perwakilan s e n d i r i , sehingga deiigan demilrian bersama-
sama dengan i n s t a n s i - i n s t a n s i v e r t i k a l l s i n n y a d a p a t
melaksanakan kegiatan-kegiatan pembangunen dan mene-
_
tapkan p e l b a g a i k e b i jakan. ?-fasin?-masing periierintah
daerah d i l e n g k a p i dengan p e l b a g a i xiewenang dan tang-
gung jawab pemerintalian dan pemba.n,wnan, dilenglrapi
i n s t z n s i - i n s t - l n s i v e r t i k a l . Oleh k a r e n a i t u c e p a t
lambatnya lrernajuan pemban~unan daerah banyak dipenga-
r u h i o l e h p e r i l a k u dan k e t r a m p i l a n daerah masing-ma-
s i n g .
Hakelrat pembangunan daerah-daerah d i I n d o n e s i a
d a p a t d i l i h a t pada t i n g k a t pertumbuhan d i dnerah pede-
saan dimana pertumbuhan yang t e r u t a m a dicerminkan o l e h
selrtor p e r t a n i a n pada t a h u n 1970--1973 a d a l a h s e b e s a r
3.9
9;
sedangkan t i n g k a t perturnbuhan selrtor non p e r t a -n i a n a d a l a h s e b e s a r 11.4 $. Perbandingan a d a l a h ku-
r a n g l e b i h
1 : 3
mengakibatkan ketimpangan yang menun-juldran r e l a t i f l e b i h rendahnya pendapatan masyarakat
s e k t o r p e r t a n i a n d i b a n d i n g dengan sektor-selctor l a i n ,
Sehubungan dengdn h a 1 i t u rnaka perencanaan r e g i o n a l
dalam ranglra pembangunan daerah yang menekankan pada
masalah-mzsal~h pedesaan p e r l u d i b e r i k a n p e r h a t i a n
yang l e b i h b e s a r , o l e h karena diselr.tor pedesaan i t u l a h
jumlah t e r b e s a r penduduk yang k e s e j a h t e r a a n n y a p e r l u
d i t i n g k a t k a n (Tjokroamidjojo, 1977).
Bagi s e t i a p usaha pernbangunan termasuk pembangun-
an d a e r a h o r i e n t a s i n y a t i d a l < s a j a tertumpu pada aspelr
sosial-.elronomi t a p i juga pada aspek f i s i k untuk me-
mungkinkan pencapaian h a s i l yen= optimal. Sehubungan
dengan malrsud i n i Anwar (1977) yzng mengurailran hubu--
ngan a n t a r a sumberdaya alam dan pembangunan/pengemba.-
1 2
yang menyangkut t i n g k a t perkembangan wilayzh d i Indo-
n e s i a s5ngs.t e r a t hubungdnnya d e n g ~ n eny ye bar an sum-
berdnya &lam dan elrosistim wilayali--wilayah bersanglrut-
a n b a i k d a l m l r w ; ~ l i t . l s m?.upun Bwantitnsnya. Pernbinacm
s t r u l c t u r t a t a ruang k e a r a h pencap2.ian su-sunan yang se-A
s u a i dengan t u j u a n - t u j u a n pembitngunan d a p a t dipengas-
r u h i dan diarahlcan o l e h k e b i j a k a n d a r i l u a r t e r u t a m a
m e l a l u i i n v e s t a s i prL:.s~wana lrehidupan s o s i a l , perem-.
besan telcnologi d z l m p e n a n f a a t x i sumberd::ya slam dsn
rdu~s~tngan-~r_?ns:.ng;n ekouomi
.
Pengemb-mgan 1;rilayz.h menc.lkup pengembangan d z r i
pads sumberdaya a l l m yang t e r d a p a t d i dallm w i l ~ y i h
b e r s a n s k u t a n , ?igar pengembangan t e r s e b u t ddpat menbe-
.
.rlB2.11 manf;a-t gang sebess.r-..bes:my. mllca dalam penge-
l o l a a n n y a seyogi.>.nya pertia.b,;ngin e1;onorni dan e k o l o g i
h ~ r u s beriixib~ng d d e i untulc rnemperi-,h~n!szn B e l e s t . : i r i a n
suj.nberd;iy;* 2 1 3 . m ?.,an lingLiun&-~n d.i wil3.yah t e r s e b u t .
:3ejdldn dengiin i-bu, rudka untuk !iieacegali -tumbul;~n..tum--
bukan B e o e n t i n g m s n t - c a beberapa s e k t o r y m g meinanfa-
;x-tlrxn su~nberdaya alam p e r l u dite:c;apkan p e i l d e k ~ t a n in , .
t e r d i s i p l i n ~ t d u p e n g i n t e g r ~ ~ s i ~ n d ~ 1 . m perencan.-annya
termasuk d s l a n perencan .-...an pcngemS:ngsa wilsy:+.h (Soe--
r i a n e g a r a , 1978).
3 . Perencanain ~. . . .. , .
.
., . dan . .- .An?.liaa . . . . . Regional .. ,>., ..
..
~2 )
percumus-in t u juan....tv. juan umum d m s a s a r a nyang l e b i h khusus dan yang d a p a t d i u k u r ,
b e r t a l i a n dengan maszlah b e r s ~ ~ ~ g k u t a n ;
3 )
i d e n t i f ilcasi pembatas.-pernbatas yang mung-k i n ;
4.) p r o y e k s i mengenai Beadam dimasa d a t a n g ;
5)
penca.ri3.n dan p e n i l a i a n b e r b a g a i a r a h Be.-g i a t a n i l t e r n a t i f ;
6) dan penyasunan suxtu r e n c a n a yang d i p i l i h
yan.g did,!lami?ya d c l p ~ t tercantum s e s u a t u
perurnusan k e b i jaksn
tau
s t r z t e g i dsn ju.--ga sua-tu r e n c m a yang d e f i n i t i f (Glasson,
1977).
,5elanjutnya d i je l a s k a n olehnya bahwa perencanaan
r e g i o n a l 2ad.a clcisarnya s e r u p a dengan - t i p e perei1canaz.n
l a i n n y a yakni perencanaan r e g i o n a l memiliki s i f a t - s i -
f a t d a s a r yang sama dan mungkin merupakan s u a t u kombi-,
n a s i d a r i b e r b a g - i bentuk . ? . l t e r n z t i f perencanaan se-
p e r t i perencana;in f i s i l c a t s u el:onomi, perencanasn a l o -
l c a t i f a t a u ino-v:x-Lif, pereucauaan h e r t u j u . i n j:~.mak i t a u
b e r t u j u a n t u n ~ g a l , perencan:. In indilccltif 2 t a u impera-
t i f , Namun tlxlcim h a 1 i n i p e r e n c l n i a n r e g i o n a l adal-lh
berkenaan densan sesua-tu d3era:?.
Lebih l a n j u t Glanson (1977) mengernukakan t u n t u t a n
1 4
pembangunan d a e r a h , yang menyatctkan bshwa pereucanaari'
r e g i o n a l t e l a h tiinbul s e b a g a i jc;waban a t e s masa1ah.-ma-
s a l a h yang b e r s i f a t f u n g s i o n a l s e p e r t i masalah-niasalah
perlcotaan yang m e n g ~ l a m i lcougesti sehubungan dengan
meningkatnya u r b a n i s a s i dan m~salah-masalah daerah i n -
d u s - t r i dan pedesaan yang mengalami kemunduran disebab-
kan k a r e n a kemerosoatan ekonomi, P4asalall pertama t e -
Lah menimbulkan s u a t u aspek pereacsn.1s.n regional. yang
l e b i h b e r s i f a t f i s i k a t z u lingkungxn, s e d ~ u g k a n masa-
l a h kedua tel-ah menimbullc~n s u i ~ t u aspek perencanaan
r e g i o n a l yang terutama b e r s i f ~ t ekonomi. dspek i n i
d i j&bar!can d w i Bonsep k e s e j a h t e r a a n d m berusaha me-
nemuk3.n pemece.lian a t a s 4ei;i?LaB--rnerz.te,.an ekonomi finJc;lira
b e r b a g ~ i daerah.
? i j e l s s k a n p u l a olehnya bahwa s e l a i n peranan p r i -
mer yang berkenaaa dengan irlasalah-m:lsaleh Tunsional
d i a.tas, perencauaan r e g i o n c l jvga menpunyai peranan
sekunder y a i t u a n t a r a l s i n menyedial<.-in i n f o r m a s i dan
memberi l a n d a s a n r e g i o n a l b a g i perencanaan n a s i o n a l
sehingga memperlih;t!ran densan l e b i h j e l a s dan terpe.-
r i n c i apa yang dap,ll; r i i ~ 1 ~ - : - : . n ~ k a n o l e h d,.:erah yang
b e r s ~ n g k u t a n b a g i t u j u i n - t u j u ~ n ~ l r n n n a i sec;m n r s i o -
n a l , Perencin;:in r e g i o n a l juga cia.p,-t meiljadi landasan
untuk menglroordi-nasilca rencana-.rencai?c: p e r l i o - t ~ ~ l 1 dari
l o k a l sedemikisn rupa sehingga hevbagai k e t i d - k s e r a -
a a p - ~ t meinberikan sunbangan yang l e b i h b d i k k e p a d a pen-
hapsian t u j u a n - t u j u a n . c e g i o n a 1 daa dengan demikian
ju-
. .$a membzntu t e r c a p a i n y a t u j u a n - t u j u a n n a s i o n a l ,
Sehubungan d e n g ~ n manfaat rencana pembmgunan da-
e r a h , Gukirne (1976) inenyatakan bahwa perlunya Perne-
r i n t a h llaerah uiltulr s e c 3 r a aktiz" mengad;l:an perenc?.na-
a n
a t a u program pembangunan daerahnya terutama d i s e -babkan o l e h hdl-ha1 s e b a g a i berilcut:
( 1 ) untuk inembail-tu lernerintah -Pusat dan pada waktu
yang berszrnlan d a p a t meilgemukalcan pendapatnya dalarn
rnenyaranl~an proyek--proyek yang alran d i l d k s a i ~ d k a n d i
daerahnya;
, ( 2 ) untuk me-nciptakan d e s e n t r a l i s a s i y m g e f e k t i f dan
s e l a n j u t n y a menciptakan e . d m i n i s t r a s i yang l e b i h e f i -
s i e n ;
( 3 )
untuk memberilcan pengarahan kepada s e k t o r swastasehingga k e s i a t a n i i l v e s t a s i mereka d a p a t d i l a k s a n a k a n
s e c a r a e f i s i e n d i n memberikln sumbangan yang maksimal
b<-*.gi pemb~agunan el;:onomi,
Ana.lisa r e g i o n a l nad; dasarng3. a d a l a h s u a t u s a r a -
na untuk memun5Bink-n penyusunan perencan2an d a e r a h .
Peransn a a a l i s a r e g i o n a l
i n i
s e b a g a i s u a t u s&r:,na pe-rencr?.nzua r e g i o n a l , t c l . l h dilccm&akan o l e h P i s h e r
(1975)
s a n g menyitakan bahva pe~nb~ngunan daerdh a d a l a hs u d t u p r o s e s y.11ig l u i r bi-.sa !rompleltsnya, sehingga pe-
a r a h dalam perencanaan dan pelaksanaannya cukup besar. Sehubungan dengan i t u adanya s u a t u a n a l i s a r e g i o n a l
yang t e p a t adalah s a l a h s z t u i n v e s t a s i p a l i n g b a i k
yang b i s a k i t a laltultan untuk memperkecil kesa1ahs.n-ke-
s a l a h a n yang mungkin t e r j a d i . .!.nalisa r e g i o n a l pada
hakekatnya adalah mssalah a l o k a s i g e o g r a f i s d a r i sum--
berdaya. I a mempunyai p o t e n s i untuk.,-membantu mengem-
., .
bangkan i z a s - - a z a s &an pedoman-pedom~n guna mengarahlten
perencan-sn dan k e b i j a k a n r e g i o n d l untuk mewujudkan
t u j u a n - t u j u a n t e r s e b u t s e c s r a e f i s i e n . Namun p e r l u
d i s a d a r i bahwa a n a l i s a r e g i o n a l hanyalah s a t u i n p u t
untuk p r o s e s pembangunan den bahwa t i d a k ada s a t u me-
tode a n a l i s a pun yang sanggup memberikzn jawaban untuk
s e g a l a macam masalah. Atas d a s z r i t u maka b a g i pemba-
ngunan d i I n d o n e s i a , a n : ? l i s a r e g i o n a l p e r l u d i s e l e n g -
garakan s e c a r a s e r i u s .
Pendekatan r e g i o n a l dalam pembangunan ekononi de-
wzsa i n i te1c:h menarik p e r h a t i a n par.% a h l i d3.n te1.h
melahirk;>n berbagai macam p e r a l a t a n a n 2 l i s a dsn telinik
perencanaan. Richardson (1977) t e l a h mengedepankan
beberapa telrnik analisa/i>erencan,:yn r e g i o n a l a u - t ~ r a
l ? i n s e b a g a i b e r i k u t :
1 ) iilrun r e ~ i o n ~ l , s u a t u teknilc a n d l i s a yang p ~ d a da--
sprnya memberilian land2.san inforinasi b a g i pengan~bilan
keputusan dan memudahlran s-tudi.-studi p e n i l a i a n penga-
2) perprogra.inzn l i a i e r , z d c l s h s u a t u t e k n i k perencana-
an untuk
o y t i m i s - s i .
Teknilc i u i berkeuz.an dengan ma-s::lah-in.3scilah dimc7,nz gsng men j;ldi t u juan a d ~ l z h memak.-
simumkan ( a t a u meminirnu.mkan) s e s u a t u f u n g s i l i n i e r
gang d i b o t a s i ole11 pemb;?t?s.--pemb;t;ls t e r t e n - t u ;
3 )
a n a l i s a inpu-t.-outpu-t , su.-tu -teSni!s a n ? l i s a y l n g me.-. n e l u s u r i s r u s b a r 7 . n ~ dan. j s s a d z r i su;tu s e k t o r pro-cluicsi Ire selctor produlcsi l.<?.in.
4) tekuilc untuk perencan;an di;~erzh (Technique f o r ? r e d . .-L
.. .
...
.... .-
... aPlanning,) ymg. rnerupakan s u a t u inod.ii'i!;~:tni d a r i telrnik
,. -. .
-
. --,..
. -. .;nz.lisa illput.-output guna meazxt::si rnc.salah kesuli'can
penguinpulcn d a t a y i n g ber,.:t ;
5)
s t u d i b i . :ga kornparatif,yaag
diguni k-n seb.-,gei sua*t u str.:~teg.i untuk mei.lsel~;.ri-,.!r.~n i,?dus-L'ri--.iildus.tri c!e-
ngsn d ~ . e r ? . h - d s e r a h ;
6) z f l ~ : l i s z . ?i;oinpleks i i l d u s t r i yil-ny; neni-ti:; bnr:tIi-n p : t - -
da :j~~.ling~-.hub~ul~-'.il i n d u s t r i d:.lc,a s u ~ i t u ker~t1glia
l o b -
s i :,
7)
.?.n>tlis3 bi.3~2.-rn:'n:i??..,t yanz i;.iene!wnki.n p;da perban.--dingzn man-fii3.t ( b e n e f i t s )
.
... -..
.-
-~... -.
. , d.:n bi:lya ( c o s t s , ) , . . .. . -..-
. Ta!<nilci n i l e b i h menekxnkan p?i;r- jilznfai.-k s o a i a l ;
( C ) anllis;?. siitiin y.::ng p-ld;: , ' - + s x a y a 2.dii.lah usilhz un-
tulc mener~ilg?~r?.n s e - t i d p ;>el;soalan d ~ ~ l a i n hubuilgsnaya de.-
ng.m s-truk-kur tuju;;n, bi-gra di:il : i ~ ~ . m f > s . t ,
S,i::Lilh s z t u teli-~li!; m. ~lis:! 'tersebu-t y,.ng B i n i p a -
18
d i r i n t i s o l e h
W.
L e o n t i e f pada t a h u n 1930.-an, Tekiliki n i s e c a r a j e l z s men~gambcirlrau hubungan a n t a r s e k t o r /
i n d u s t r i a t a u riendiskripsikail s e s u a t u perekonoinian d,--.
lam bentuk hubuilgan.--~hv.'bui~g~n i n p u t . - o u t y ~ ~ t (Glasson,
1977).
R t d s d a s a r p r i n s i p t e k a i k ?nelis:! i n p u t - o u t p u t
t e r s e b u t , i.1~1.c: s e s u a i deugc.i~ t u j u s n p e u e l i t i r n i n i un--
tu!; ~nsl.h,.t stru!ctur d;ln per:zns.n sel:<t-or.-..sektor yang
menyusun perekonomisn d a e r z h , metode i n i digunr.kan s e -
b - > g a i metode an?.lisa.
C. K n a l i s a In-put.-Out-.out ---,-..-.--.--. >--
-
1. Pendelcatan ..
-
--
....-kncplisa input-,.ou-tput uiz-kuk -'?ert:iina k d l i n y a dikem-
ba.ngk;..n o l e h b.i. !;eontiof (Glasson, 1977) denzan d.cl.sar
pendelc?.tannya ad:.l,th bahwl.t hu'builgsn i.n-terdependensi
ai?t.ira s u a t u s e k t o r deng.zn selc-tor l z i n n y a dzlam pere,-.
lconomian ?.dalah s e d e i ~ i k i a n rupa s e h i n g g a d q a t d i n y a -
t:j.kc:n ddlzm sepas;l.ng persaillzaa l i n i e r , sedan,sl.r:n h a , -
d?7n s t r u k t u r perekoaomian t e r l - i h a t pada besarnya a n g -
1<:1-angka k o e f i s i e n lcetergdntunz2n t e r s o h u t ( L u t h ~ n ,
1975).
Dali..m ailalis+: input..-outpxt h u b m g ~ n antar21 jurnlah
i n p u t dengan o u t p u t d a p a t d i n y - t . ~ k a n daldm n i s b a h s t a u
k o e f i s i e n i n p u t yAng ineny2.t ,.ksn jurnl:.h liebutuh;.n i n p u t
un-tdc mea=;h:;sill:;n output- s e b e s a r s z t u u.nit d:ci su:':tu
kese1uruhz.n sua-tu s i s - t i m perekonornian akan inemberikan
kepada k i t a i n f o r m a s i yang d e t a i l meiigenai gambaran
seciira icwsn-titatif stru!s-tur i n t e r n d a r i pacla s i s - t i m
bersazlg:<ut;?.~?. Tabel t e r s e b u - t memuu=lrinkan uil'tuk meng-
h i t u n g s e c a r a d e t a i l h a s i l d a r i p l d a s u a t u i n t r o d u k s i
perubahan dalam sistirn ( L e o n t i e f
,
1966:.Menurut Leon-tier (dz.l.cn Sheaery 2s C l a r k , 1962)
t u j u s n utaina d d r i pdda model. ini2ut. - o u t p u t adz1d.h untuk
meajelasknn besarnya a r u s i n - t e r i i i d u s t r i / i n t e r s e k t o r
sohubuiigan dei-lgan -L-iilgkat produl<:si rnasiilg-masiiig sek-
t o r .
'Untuk i t u cliper.lu!r,il beberxpa asurnsi d a s a r.
;3a--o.j model :illput.-.ov:t-?ut i n i digun-'ran -bigs a:;urnsi dLl:;ar
0 - y a i t u :
( 1 ) Tiap koiiioditi (,?:tau !cel.o!ni?olc koiriodi-ti) dj.hasil!ran
o l e h s a t u i i l i l u s t r i ,i-kiu s e l i t o r produksi sajil,
(2)
I n p u t yzng dibeli/di~ua-!.Ban o l e h t i a p s e k t o r ineru.-paksn s u a t u l u n g s i l i n i e r d a r i t i a g k a t o u t p u t s e k t o r
bersdngkutan,
( 3 )
EfeB t o t a l d a r i :$~el,:l.~:s.;rilr?ail berrbag2.i - t i p e proclulcsimerupe.lrm ju~iilzh e f e k ~ 1 a : ; i a . i ; - m a s . s e k t o r a e c e ~ r a t e r -
p i s a h ; jug2 Ciiissb~LL .:su.IT~E~~ ';dd5.:tivif;~~ yailg meLigabai..-
20
M?.nfait u t m a d s r i pads inoclel i n p u t . ~ . o u - t p u t Leon-
t i e f adal-ah memberika:n d a s a r
bagi
e l c s p l o r a s i e m p i r i sdalam lapangan hubungan i n t e r i n d u s t r i , Model i n i mem-
b e r i k n n kerangka yang k o n s i s t e n dalam pen,~umpul.an d a t a
I I S I ~ U I ~ dalam peazu jian.-pengu j i a n 3su.msinya menuii jukkan
masih di-perlukannya f o r m u l ~ ~ s i t e o r i t i k yzng l e b i h l.;om.-.
p l e k s , Untulc model~,aiod.el ynng l e b i h kompleks dibutuh--
Ban da'ca
yang
bailyak, namun peuggunaan p r i n s i p d,<sarmodel s e d e r h . ~ . n a di d t i s 3Pc.n t z t a p digunakan dalam
a--
n a l i s a i n t e r i n d u s t r i pada s e b a g i a n b e s a r bidang ekoao-
m i dim'isa. y::.ng ,41cL:n tlataug (Ghenery
::
C l a r k , 1962). 5 ' e l a n j u t n y a d i j e l a s ! r a n bnhwa model d2ss.r tersebu-Ld i st2.s dalain tiiig$a-t nplika.sinyc: d a p a t dipergui?i?!.ran
dalam duz c ?.$a. ;?ertama, d e n , ~ a n s e l i h - t hubungaii
an-
-tars
perubah.-.i?erubah ekonomi y l n g d i l u a r model t z p is e c x a t i d a k l i i i g s u n g m l s i h b e r k s i t z n dengan sistim
i n t e r i n d u . s t r i . .3ebutg;?%i contoh i ; : ~ l c r l ~ dalaln i n e l i h a t hu--
bungan ant-,r.~i ilnpor d e n g m p o ~ i d ~ ~ p ~ ~ t ~ i ? n;<sion;ll, ICedua
.i - a l a h denl;an ,-?ode1 i - e r t u t u p . ' c!en=an mcagasu!nsikd.n
bahwa sz:tu ?Ltzu l e b i l i d.::ri elemen otonom diten-i-~ikan
dalam b e b e r a p a c;rs o l e b t i n ~ 1 ; s . t ~>rod.u?~;si.
2. i4odel -. .. . - Tdbel - . *.
.
Niernyk (1969) men:;emukal:an bahwa penyusunan t a - A
sektor,--,sel;tor l.j.iimy;i clap;:~t dipec-:hl;-n k e s u a t u t i n g k a t
de.tc1il yi>.ug d.iii?:,.in.ka:n d;..lxm 'ol-t;:s d a t a y2Eg t e r s e d i a ,
Gemilrian juga -i-er!l z:.dap s e k t o r ! ~ e m b . . l y ~ ~ r a u atdupun $om.--
ponen percnintaan i k h i r da.,?ct dipec\ihl<an ?.%e daLam sek-
t o r / s u b s e k t o r y..~ng ci.iii?;;iilf:',.i~ :;ebagni contoh b a r i s
irnpor dapnt dipecah menurut geograf i!c v ~ i l a y l i l , b c ; r i s
sek-tor i3e!nerin'call dC2pxt dipeczh ice r?--.l.na selri;or,/sub s e k t o r :i.'emerin-t,lh 2 u s a t , .?'eriiezia-L;.h :I!ierain d:in seba-
gainya. Ti.thel in:?ut..ou.t~~u.t merupakail a l a t -:nalisa
y&ng fle!;sibe$
,
i a d.:?;?2-t :libv.a'c detsi.1 - t a u agak glo-.b a l sesut?i dengra I;e;?srbluLn, '"ersy-:.ratannya. i.:lah
bnhwa h a r u s ad<> saku b ~ . r i ; : : uiii;uB s e t i a p kol-om dnlam
selctor p r o s e s s i n g ,
3el.anjutnya f i i je1:~slc.n b,-hi.>a 'ciila!; ~ . d c keteil-Luan
y.>ng p a s t i rnen;;enai iiii:;uk 'tii?.~J:ny ses-ua-tu s e k t o r eke.-.
nomi ging spesi:?i!: ke d..::l~i~i li.o~:.!pon.en pertn-in-tam. :l!ihir
. .
at;.unun padn !componen sei;to:r ne.n3 iy;?.rnn. :,eB'tor icons-
t r u k s i yang b i . ,.:%:. -,njFa d.i,1_.i;uk3:~fi d.:3.;1m
kom- on en
s e k t o r p r o s e s s i n g cl,ij?,:-t di.nr~tsulx:?:cc.n d,.i3.;la lroir!:>oi.len perfiliutaana k h i r b i l < : ~ diiinzi<auti.ii:c:-n uatu.'!.; illen;;in.::?i~is. oen3truh d ~ r i
..
t e r t ~ r t u p , terg.:.i-!.-tuilg l? 'd,. tuju.au ~)e.;l:;;.url.:.?;nny~.j .!kJada
d;s.lrnya model. dapc?--t iLiu'bah.-ubah, -terg:?<u'ixng dc?.ri pa-
r, ?
.-
S e j a l a i i dengan f l e k s i b i l i t a s d a r i pada penyusuiian
model/be-rbuk t z b e l d a s a r inpuLoutpu.t t e r s e b u t d i a t a s
mska ole12 p a r a a h l i t e l a h d i s u s u n berb->.g~.i macam model
t a b e l i n p u t - . o u t p u t ,
Miernylc (1969) mengemukakan s e c a r a h y p o t e t i s ben-
tulr -tabel de,sar input--output E e o n t i e f yang p ~ i d a d a s ~ r -
nya t e r d i r i d n r i a t a s t i g a Bomponen utama y z i t u selctor
p r o s e s s i n g , per;i?ii?-taan alcirir dan seir-kor peiflbz~yar?~n
(-oayment &.._-_. -.-_-..-_-_--.-- s e c t o r ) ,
h a r d (lC/GO) rnen.ge!nu.k.~lran t a b e l d-\sc~rnya yang l e - -
b i h s e d e r h m a y m g ineinekau~kan pada hubuiig-?il ill-tcrde--,
pendeiisi a n t a r selrtor 2td.v. pada s e k t o r prosessingnya
s a j a .
n '
...
.~31x0 :~211sat Ytc~-tj.,gtllc, Gc>-nk Indoilesia, I n s t i - t u b e
of Developing Ecoi~omies f o r !3outli.--.East h.si&n S t u d i e s ,
O'C
- -1976;
,oi?o.or 2; :ienry,1975;
Chenery & Cldrk, 1962metlyusun t a b e l i n p u t . .ou-tput deilgm Lneia'uagi susunan i n -
p u t it2s i x p u t :2rit,rd (sa:in dengan selctor p r o s e s s i n g
pada roodel L e o n t i e f ) clan i n p u t primer (komponen s e k t o r
pembdyarsn pld.2. model :I,eontFef),
. - t
s a l a h s?.tu coi?toIn v a r i a s i d ~ r i pada. pei~yusunan
t a b e l iuji~~:t.--,~~~-bp.d.t yang disebabliail perbedaan p e r l a k u a n
t e r h a d a p sekr;-toir,/l-oiiipponei?. t e r - t e n t u ~ d a l - h perbedaan an--
t l r a
t a b e l input.-ou-(;put yang disus~1:fi. herd~.:;zr%lcan per-.1;iBuan i:npor ! x c z r a iiomj?e%iti:f dencan yang berd:x:;;;;rkan
impor s e c a r a l i o m p e t i t i f , maka u i l a i impor d.imasul.;kx-n
dalam kolom khusus dengan t a n d a ne.gctif y j n g ditempat-
Iran d i s e b e l a h lcanzn komponen p e r m i a t a m alrhir. Dalam
ha1 i n i 3 ~ ~ 1 s t r x i s a k s i a n t a r - i n d u s t r i dalam t a b e l t e r -
d i r i d a r i lromoditi b a i k yaiag doiaestilr iilaqun ydng ber-
a s a l d a r i i n p o r , '3edangkan b i l a iin:$or di??erl.;kulcan
s e b a g a i non k o m p e t i t i f , nc>4a n i l a i impor t e r s e b u t d i -
alokasilran dalam b a r i s t e r s e u d i r i d a l m komponen i n p u t
( 0 ' Connor 8: Eeury, 1975)
..
S e l a i n d d r i p~~c1.a model t e r t u - t u p dan ter'ouka d i k e -
nal
p u l a beberapa model t a b e l i n p u t - o u t p u t l s i n sepes-ti
d i bawiih i n i .Model s t a t i k , a d a l a h model yaug t ? b e l n y a d i s u s u n
d a r i d j t a yang s t a t i i c
yang
berdasarkan pada n i l a i padas3at t e r t e n t u , sehingga koefisien-.,!;oe:Fi&n yang d i -
p e r o l e h d a r i -tc~bel. -i-erseb~rt juga Ser:;if$.t s t i ; t i k . 3e--
hubungan dellgdn s i f a - t n y a y.xns s t a t i k t e r s e b u t , maka
jangkauan pengguud.annya biasanya t e r b a t a s untuk a n a l i . -
s a j
?.ngka
pendek,C,lodunl f L i n ~ . ~ ~ j . k , d c i ; ~ l ~ h . inode1 y;ng koefisien-koei'i--.
siennya t e l a h disesuaiJ;;n dengnn a r a h p e r u b ~ h a n dalam
s i s t i m perelconomian. I>todel i n i berguna 2 . t ~ ~ . b e r t u j u a n
untuk i n z l i s a ? t a u p e r i,rial r;n ;ir!ne!<a pan ja~l(l;.
)'ioc?el r e g i o n a l , 2.d .lab td'bel i u p u t --.ou.tput yang .'isGsun untulc t u j u a n 3na:Lisa ::u::.tu \.iil<iy?h te r t e n t u ,
24
?iiodel i n t e r r e g i o n a l , r d s l a h model ts.bel i n ~ u t -
o u t p u t $ang d i s u s u n
untuk
t u j u a n ~ ~ n ~ l i s a ~ t n t a r w i l a -yah. ITi?tuB i t u m,.;!r~t d.:,.Lam penyusunan t a b e l i i l i sek-
tor--se.ki-or icezia-ki:ii e!<oao!ui dil;elom.~~ol.ckaa menurut
w i - -
l q a h seh?-il$@. meiiungliii~!.r;?~n untuk r~elii',z~-i- hubung2n/a-
ms
t r a a s a k ~ i biik ,znt;?r :se??;toy il:AuTun diatar wil-yah( I 3 - 6 0 ; ~ ~ 7 i e ~ i z y . l ~ 1969)
~ P e n p ~ u n e a u
.'\iizlisi:
Inilut-i'iutj>ut3
-
,A....il.> .._...
... .. ... ....
...
. ...
.
Anal i s a input.-output &an p e n g ~ u n x i n d a t a i n p u t - -
o u t p u t t e l a h memberikan s u a t u a 1
:kt
baru y m g of e k t i fb a g i p a r a psrenc3.na d ~ ~ i ~ d i i ~ i n i s t r a t o r uc-Lu!; menet:apkan
BebijaLcin d i b i d i n g eei;ouo%i. .2u.~*lis,2 i t u z s i i d i r i mem--
bawa s u k t u d i n e n v i bnru daliim kerangka a n ~ l i s a okonomi
s c c a r a k w l n t i t d t i f , gang i;lemung!<inkan peiigguii..tan st?.-.
juuila'ii j.n?orm.ssi t3i?bah:ln, yang :2iasznya i-idslr kelih3:-.
A . b2.n p.%d; an;.ilis.l penclt?;1at,3.n il;sioi?al ;;ztczr;l ?.,%regatif
(Kdneko
1-97?)
S e l a a j u t i ~ y ~ . cl.ijelasl.;_m oIeh K ~ n e k o (1972) bahwa
model i i?pu-t--ou-iyput d:rps?:t dj. :q~.a:::r?~n uiltuk :
(1) r~lerarrizik-an $.i-cuictur incluc-tri :;ecir;i k w a x t i ' i z 2 ~ i f ;
( 2 ) !nea..gev.?.lu-isi pei?g.?.rv.h/?~?:~itl.11.ai~ a!.ror?.omi d ; ? r i
pzdJ
ilivest:k,si ad;;y3r:;!i~~t t.;il.k>.-ili? c?%oi1onii i?;~:;io;li.l 3 . -
i-;?.u :regi(~n.dl ;
( 3 )
mel.ih?.t e f e k ekonomi d ? r i ]?..c'ia pc"rfissn::.;u.ns:n bcberc-.L
( 4 ) inenieriksa k o n s i s - t e n s i l n t a r a gambsran ekonomi se-
c a r a m,-,kro a t a u t,:rget ddlam perenc.An6an peinba-
ngunan dengan gsmbaran i n d i v i d u i l a t a u s u a t u seB.--
t o r t e r t e n t u d&lam perei?caiiahn pembaagman.
Pengguna,:.n d n a l i s s inpxt-output pada. d2s:rnya da-
p a t d i t u j u k a n un-Luk b e r b a g a i k e p e r l u a n . Bntara l a i n
yang
d a p a t dilrajnukakan adzLl.?h ..;c?bzg;i boriliut :( 1 ) Untuk a n ~ . l i s a s t r u k t u r , Tribel input-.output s e c a r a
simult~1.n inenggaubarkan hubungsn permintaan dan pe-
nawaran pada t i n g k a t keseimbangan ( s t r u k t u r pere-
konoinian d;l,irr s i s t i m )
.
( 2 ) ,.3eb.3.g~i
.?kt
per:?.m;ilan. ?iitara permin-taan a k h i rdengan t i n g k a t o u t p u t dalanl t - b e 1 t e r d a p a t hubung-
an Lini.er, k t a s d-lsar hubung::n i n i Bemuclian de-
ngan rnengadak2n p r o y e k s i t e r t e n t u terh.?>dsp permin-
a 1 lil-?k;i da.pat d i l i h c l t pe?l.gzru:_l-flya terns.-
dap tingB:!t o u t p u t , Melalui nlelrcnisine hubui?g,in i-
n i di!;lung]i;ii&an uxtulr neng,;:.&:Ckan pera!n;.l;in.
(3)
U7.1tv.k ..n3lisa imoalr, Uengan ~:~~:ileilggun;;..k:il lroefi-sien-.,l:oefisien ysizg diproduksi. d d r i t s b e l i n p u t -
o u t p u t , dap3.t diad.8lr.m -,.nsli:ia ii~i?ak d a r i perubah-
m t e r t e n t u d a r i s u i t u i n v e s t a s i , s e p e r t i impaknya
t e r h 2 . d ; ~ pendap.3.tan9 tenagn k e r j a dan l a i n n y a .
(4.) U n t d u j i !celf~pd;llrc:;:n dzi! i ! n , v l i s e kepekaan. Dengan
26
':oiloi:~i nzn:.!;~h yang bnn;j..:.lc nc?mpe~i$:~r.l;;:i pertun...
b1:lhnn pere1ronor:ian (Miernyk, 1 9 6 3 ) .
f.Tet0d.e i l l p u t . - o u t p u t l c i n i t e l a h l u d s d i g ~ n a l r a n un--
t u B a n a l i s & . - a n z l i s a ekonomi 6z.n pelgembangan b a i k me- n z e u a i - t e o r i rna1Du.n npliki~siny:. 't-erus rlicoba, Penggu-.
ndan lnetode i u i brjrsama iiengan !;letode
..-
Lj.n?ar -...
.. .. i2rogram--
-.
..
.$.mind
.-
juga t e l s h di!:embir,gl;~~? ddl2.ii.1 bidang p e r e n c a n s a ns e p e r - t i d.=lan p-?usemb:n;;.in e k s p o r terno.!r (O'Coniior SC
I h n r y , 1 9 7 5 ) .
I s 3 r d (L96C) t e l a h n~eilcob~i pen,;gui?c.iLn n e t o d e ia
p u t - o u t p u t b e r s ~ m a dengan a l a t - - , : l - ~ t ;n,?.lisa 1 . - i n n y a
dengdn rae;iggabungii&n pen3;gunaall d n s l i s a c o m l ~ 3 . r a t i v e .. *--
c o s t i n d u s t r i a l corn-ole:: 7 L .---...-...-...-I d . me-bod-e i n p l ? t . - . o ~ ~ - t ; ~ ~ t ~ clalain
WntLll~ r!Ienc&pai tu-juau peizeli'zidn yang . t e l a h dike-
mukakan d i a t a s , rnka pendn1iat:~n yzng dipergun.:ikan a-
d a l a h :
1) penclakata-n intersel:-i-orr:l den~;c?.n s n i l l i s d inpu-&out-
p u t , Pendelratxn i i ~ i di.maksudka.11 untuk lilelihat sek-tor-
s e k t o r y i n g mernpunyai p o - t e a s i .::~-zLJ. l3ernnla i ~ t a m a ilntuk
merEngsang peu;c;.e~ub.lnsi~n dLt!.2.ifl :iic-n.ingk~-tkal1: perturnbuhan
ekonomi d -:erah, M e l s l u i 3.n;lisd. s d l i n g 1:s-terhubun(l;an
a n t a r s e k t o r s d i dalam t.3.bel trai?sdi;,ssi iilpu.t.--output
yang .&an disusuiz, alran t e r l i l - i , ~ t tii.ry?,r;t peny-ebardn/
pengdruh in~sing--%.-sing :;ek-tor ter!iz~.dcp se1rtor.-selctor
l.iinl?ya, EIal in'i rneru.ps.1~-n indj.l-,a'tor untuk menen-tulian
selitor-.sektor nana y m g p s l i n , ~ berpen:;.r.ruh t e r h ~ c l a p
pereirono~iiian daerah.
2) i d e n - t i f i k a s i t ~ i 1 a y a . h ~ :Pei~c?ei.;ataiz i n i d'im?ksudkan
untulc rnemperoleb iuform.:,si rne-i~zenai situ:,si wilayah
dengan penelcanan pada cspek f i s i k
,
penggunsan t a n a h&a11 kependudulrm, Di!nL:lrsu.dB.in melal.ui i n f o r a ~ a s i
i n i
dapdt dilj.i.rat m;,s;.lah..m~~!sL:lth r.li:L~yah yang p e r l u men--
d a p a t p r i o r i t a s peilyelessir.:n ds.l;.m r<>.n=!ca nengemb.?ngan
28
B,
..-- F e u e ~ n p u l a n .. Da.taDalam rangIs2. p e n e l i t i d n i n i , d a t a
~ails
diperguna-B.xn s e b d g a i bahan nnclisr? s d ~ l ~ h da-t,: ~a!rurrder y;..ng
d i p e r o l e h m e l a l u i s u r v e g , / ~ e n ~ - ~ ! i l p ~ ~ l t ' ~ n d . ? t a d z r i berba-
g?,i sumher d i s e r t ? . i dang:>.n beberapa d a t a ysng d i p e r o -
l e h set.-rz. lanji.un.6. d i lc.j,-lilgan sebtig:i d a t a primer.
Dalan ~elal:sana,?iinya di't3fiipuh dengl-n bebar':pa tcl1z.p
seb . g z i b e r i k u t :
1 ) t a h i p p e r t 3 . m ~ a d . l a h survey tir1g::a.t d e s a y!i-tu pe,-,
ilguapul..in d.-:ta yailg dilaku.l<,-n p~d;;. ti3.p des; d,-lam
Ka--
buiji:-tei? F?::ros. Datany:. bersurnber d ~ r i ds.t;i s t d t i s t i k
clesa s e r t a keterang:a.-.!:eter,iagi:Ln 3,:.ri :Ceg;la Desa her-
s l m d dengan ap-r:k-t--c.:nursat des;:ay:) , Terll.-da.p s e l u r u h
desa--:?esa y m g b e r ~ d a d l K.abuyxtea !,l.lros ysng r n e l i p u t i
jum1:l.b efiipz-b puluh ::L?..tu bu..ih, tel3.h clil.~l~:u!:;.lil survey
deng.?n mengguuAcin d:..s"-t~r i s i . - n ,
2 ) tah2.p keduc; ,:~d~.l?.h S U I L ' V ~ Y tii?.k;i;it i n s t . : n s i y c i t u
pengusnpuian d:i-2. plida 'ins17 - . m i . - . i n s t - n s i ??eir~erintah,
b::ik ins-t?.lisi 0.b01.10fii r!::.upu.r prig v e r t i k a l . yam= t e r d a -
p t
d i d - l l n ~ wi1;y.h ?i~i,q>3.tan : ?:! r o s s e r t ~ p d - . bebe-r2pa i i l s t ~ n s j . Pemerin-t. 13. !Pi.-agl:.it .8?ropinsF. Survey i.-
n i d.im.r!;sudlcrn ua'tulr ;ne;ld;:.p:.t!.r,.n d-.-ta y.:!~.?; belua d a p a t d i p e r o l e h p ~ 1 . d survey -tiagl.;ct cl.esr
&i
. - ~ - b - ~ . I> r3 )
t
.
t
i
::.cL;~l<!.h su-rvcy khusus y ~ i t u ~enguinpu-- l;.n d. t i
y:!.ilg dil.:li-v!;n i!li[;i;ung l i e p ~ d a p s l ?ks,and ke.-sdmpel ataupun menyeluruh untul: s u a t u J m i s Begiatan.
Survey i n i diiilalisudlrsn u.n-kulr melengkapi d z t a yang ti.-.
dak/belum d-?pat d i p e r o l e l i pzda lredua
t
?.hap d i ,It a s,
terutama nen$eniti susnn.;n i n p u t b e r b i g a i j e n i s k e g i a t -
an ekonomi yang t e r n y z t s ticl:!B dlpa-t d i p e r o l e l i m e l a l u i
Bedua c:)ra d i t l s , Term.-:sui~~ d:li:;n h a 1 i n i nurvey-
survey y r n g dil.z!:u.l<6i? ter11:dap pe?:.usi-haau--perusah;ian
yang bergerdlr da1z.m b i d m g i ~ ~ c l u s - t r i cL;n j
-?sa,
,Zesusi dei?g,.-n j e n i s t a b e l i n p u t - o u t p u t yang 3.kan
d i s u s u n , mska wi1tu.k k e n e r l u m perxyusunannya 'l-sliui? dat3.
yaug dipak.,?i idz.l&h t a h u n
1977,
seclsnglr_;n ~ i ? - t u k lreper-.l u a n iG.eni-ifik.x.si wi1,:ya.h diusa:.l;!.;an !nendLtpat d-1-ts.
yang mendelrd-ti tahun r e f e r e n s i t e r s e b u t ,
-
C
.
--A-d- ;-'engu.sunan-..
T ~ b e l 4.A-.L-. I n p u t . . . O u t p z .. -....a-aT ~ b e l in-put.-.ou'i-put ;;cl~.lzh s u a t u ur.:.ir:n s t a t i s t i k
dllsln bentuk x r t r i k r ; yang nengg,mba.rk;an t r ; ? . n s a % s i ba.-
r i n g d?il j a s a d a r i B e g i s - t n ekono:ni dim:n:: s a l i n g lre-
t e r g n n t u n g ~ n a n t a r s e k t o r ~ i 4 a i t l . c ~ n s l t u deng,n l a i n -
nya untuk sil'itu y r i o d e dzn d z e r i h t e r ' t e n t u ,
Penyusuuz.n -t;bel i n m t . - o u t p u t diy4.t dil:!.ruk.-in da-
l l m berbag.:i r~lodel, t e r s ~ a - l - i m a i3 bng.r:i~n_.na kj:t;d. TMTIper-
li:l;uk'?.n komponeo. .kompoi~.en p i ? g ineiljiu.i;L?n t:-be]. h e r s xng- k u t a n , Dalarn h a l i n i mod-el yc:ng d i . g ~ ; ~ . ~ k l n tcrg::!ntuilg
d,2ri pt?.da beber:;~.: h:,l ...?.I
t~r;..
1 : i i i l -,.cl.;lah kvju?.u - t a u1 s . t a r belal;-ng penyusv.n;:n t l b e l , ketccnedi*an d--La dan
30
Bagi t ~ b e l i3pu.t.--output yzng d i s u s u n dzlam rangka
p e a e l i t i a n i n i , model y-lug diguiis!;c?n c7d::l~h model sta-
t i k dan b e r s i f a t t e r b u k a dengan p e r i o d e o b s e r v a s i s s t u
tahun y a i t u selama t ~ h u n
1977.
C i r i - c i r i s z r t a s i f a tt a b e l t e r s e b u t diur-ik..n dib-wlh i n i .
1 ) d ~ s a r h2ri.a A ~ .~x.
..
., . p e i l i l ~ i a nP.jda d ~ s ~ r x n y a pengukur,:~n i l i l a i tr::~zsiksi dapdt
dilalcukan deng~tn d.ua cL;ra y ~ i t u a t , s d a s a r harga pem-
b e l i 3-tau. : ~ t ~ x s da.s.;r !?.-rga prcdunen, Bagi td.bel yang
clisusun d.<ilam p e n e l i t i t - t n i n i Ci.~s;~r p c u i l ~ i - n yang di-.
gun&an ad,il~:h 2:ti:s d.-s;!.r h;.rg~ produsen. Deng6.n de-
l n i k i ~ u m::ka unsur :n.;lr,"ia perdzgzngan dipj.s~.hkan d c ~ l x n
kolom/b?ris t e r s e i l d i r i d?.larn t ~ b e l . d.an diperlaliulcan
seb::l.gai i n p u t y,:ng berzs.3.l d a r i s e k t o r perdagaugau,
I)eini!iixn juga h ~ l n y a dengz.n b i : ~ y a / j i s n peii~snglrutan
y x i g ddi.per.g~i:i&,?.n d ~ l a i n meird.j.strj.busi1.re11i b;lr;lng dan
j l s a n e l i l u i k e s i a t a n nerdag;~l.g;.n.
2 ) sdtu:!n el?cl~omi a . ..
..
. .L~....
-.
:P;,.ne.t.ip,?,n ba-basan s.ltu.sn elcoi~or~!i i . t z u se!:-tor .~d;a-
1.51 prii1:;ipil da1.m peilyusmritn i;.ibel iilgut.-.ov.tpu.t
.
lvielslui bdt.xs;n 2:;tuiil e!ic)notni t e r s ~ b i l t yeu~u?curs.n se.-
[image:46.602.90.498.34.822.2]s a t u a n e!:onomi a t z s d.:sar lrelompok lcomoditi dan ; t a s
d a s a r s<?.tuan ~ k t i v i t d s , t e r k e c u a l i untuk sub s e k t o r
j l s a pemerin-tlhan yang didnsarican 2.tas s::tuan kelemba-
g3an. D x a r s2.tuan kelorilpok komoditl dim.;l?sudkan ,?.da-
l a b pengulcuran lcegiatain produksi a t s s d - ~ s a r sa-tu a t a u
l e b i h b;~rang/lcomoditi s e j e n i s , sed;r:i:kdn d j s a r satuall
aktivitc:s dimeilrsu6J~aln <!..:dalah pengukuran k e g i a t a n pro-
d u k s i s t a s d a s a r t i n d a k i n y.?.ng s e r u p a ,
3 )
perlaku-an A-.-.L.----A.---.. t e r h a d a p impor A--,LUntuk penyusunan t 2 b e l i n p u t - . o u t p u t , perladman
t e r h a d a p lromponen impor d a p - t dilakukain a t a s dua c a r a
y d t u s e c a r a Bornpetitif dan non koinpe-titif, Yang d i -
maksudkan dengcn per1:llcuan impor secar-a lcolixpetitif
a-.
d a l a h 5 i l n t e r h a d a p b~.r.ii~g d m j a s a yang cliiiripor d i -
perldlcuken sdma dencc2.n t e r h ~ z d a p barang dan jasa s e je-
n i s y..;iig dib,zsilk.::u dsl2.n dL1erL;h, sedaiiglcnn sec;.ra ilon
k o m p e t i t i f a p a b i l a b ? . r ~ n g den jlss yang diimpor d i p e r -
l a k & a i ~ 5erbed.z~ c3eng;t.n b~r.iing djrn j a s a s e j e n i s yiulg
d i h a s i l k