d13'TOLD. ,STiU?I'I J?:ENDIiIiiJ:LU'.f! T.7QJT:'NC pEPl:jliJl>.N
MUTU
DEii'G-.
,
,
? . I I U G I Ja-
bimbing o l e h RIIUY j?iiII!:llI.PN iV.Ul'i?Ifi!.SK;!,.K clan D!.DI l?OCBN!:DI
rc,Jy r l : . . i u ~ . ' . , .,:, c.
Ilrsa mempunyai k o i i l , > o s i ~ i zat-z;!t y;liiC dijer1ulri:n o l e h
s e o r o n g nanusi,: I n d o n e s i a , hal. i.nj. se:;urii ilciigan s a l a h s a t u t n j u e n perikonail d i I n d o n e s i c g a i t u u-ntuk merficnuhi kebutgh-
an g i z i m?sycr,-l.rzt, S e c a r a unuin l;omj?osic;i i - t u m e l i p u t i n i r ,
p r o t e i n , l e n i i r , li-;rboliidrct, v i t a n i n dcn n i n e r a l .
. inen~puiiy,~i s i f z t mudc~1i bu.su.1;. i l r n ;:ludah cki,tula-.i,
'Cl-
-.
s e b - g a i c,kib-t k z g i v t z n cnzin-enzim y c n z t i d a l ; terl:ceiidcli-
lrca l a g i c!sn !;e,qiatcn b z l r t e z i s e t e l r i : i!<,-ii !;!cti. Hnl i t u cl<>y)ct !nenye!x>l~i;c.n lsel?un6.~1ri!n i>lu-t11 y?n:; n e n u j u ?!r:dc 7enbusuk- a n pad<? i k m . 1~e;~iuncIur~ii n1u.ii.1 :pi!z. i.?.iz!~ ~lL:;~l~,?;~.i?uhi o l c h
fskrtor-fc:l-;-tor Bi!:ii~.!;ti, ! ~ i i l ~ r e l ~ i o l o ~ ; i s , f i , s i l i a , o r g ~ , ? i o l e p t i . k
dc.n
be'ocr~!g,-
fzirtoi. l a i n .
:l?nmi.~iiia?n inutu., :;ehag,?i usah: uiitulr n~??id.:::~i:-tli,-n bahan
n c n t r ' h da-i lir,sil. ol.z.h,-:I y,>ii;. b e m u ' t u Li~ig;;i, p e r l u mailper-
b z t i k e n cs?ek-aspek s a n ~ . t a s i d a n h y g i e n e s e r t ~ . nona jemcn yang b e i k dalni2 y e l a k s 2 n a n n n g r s e l n n s d i l e u t dcn d i claret.
. .
7 e n g u j ~ a ~ ? - - i 1 e n ~ u j i c 7 , n uni:;vlr merigc.i;~.hui 1;cii~undu:r.cn IX-
t u i l i e n dengcn u j L o b y c k t i f clan su.b>eLxtif.
U j i o b y e k t i f nsli:,.2nti u j i - u j i k i r ! ~ i n n i , m i k r o b i o l o g i s d s n
f i s i ! ~
,
U j i subgo1;tif a d n l a h berd.'.c:.rkea ?anc?.indera ycng d i k e n n l s e b n z - i o r g s u o l ~ ; : : ~ t i 4 .Iilcloll~.;~<.~!, c i c . 1 ~ 7 : ~ ~~cr~~::ilu.l?i ni.r:,:int:;n ,-Iran uc1:-ng s e -
b2.i;'z.i i r o r ~ o d i t i
c:?:s-por,
meinerlukz.~? penrngt.nzn g2.n;; t c l i t is e ~ s u z i d o n g s n m ~ n i n t : ~ . n
untu!<
n u t uyzny
b s i k . Ksrenai - t u ;,.'nzn~cilcll ud:~:.a, ycng b c i k u n t u k ::lenccgch kenuriduran
n u t u s e s u e i dengca p e m i n t a c n , g e r l u ~nondapst - j > e r h a t i e i ~
P e n u l i e e n i n i i;~erupakan s ~ . l a h s a t u s y n r a t u n t u k
memperoleh g e l a r I n s i n y u r
nada
- F a k u l t s s FeriBznnn, I n s -t i t u t P e r t e n i a n Eogor. Pernlasalehnn d s l a n t u l i s a n i n i
a d a l a h dalain biclang ' VBknd9ogi ; i k a n ; , . 7 . ' . kllususnya
.
pembinaaninutu, inengingat h & k L l . y
t
y a n g , > a i k untu.!: konsumsinmnusie s e b s g a i :;a!lih satu. peilunjallg pe~lenul? kebutuhan
., .. . . , .;,, ,., , .;
p r o t e i n h e v ~ n n i dan i k u t n y a " daT2iii.:$asaran d u n i a . 1.
:
:r;
. . ; . :.
Isi t u l i s a n i n i ditimsarkai$,:l;ada ; s t y d i l i t e r a t u r clan
. . , , . . . , , , .
, - i
o q l clan Peka- d i t u l l j a n g Prakte!.;
i(:dlah'
Lap2ng (PICL.) , . d i q!vbc. .. ,
_ I ~ . .
;
,;
>, .,. ', , . , . ' , 1.ongan.
... -
., .
Dnlam keserapatnn i n i p e n u l i s ~neny,-l;~p,?il:a~i r a s a t e
-
r i n a l r a s i h pada semun ?>ih.al.; yeilg ttolah iaeinl~antu uizt~11.;
.. , . .
L ,
t e r c a p a i n y a ~ u j u a . n p c n u i i s ~ . n in % , t e r u . t a ~ a a kepadz. bnpak
. .
Ir. Rudy Raliadizn iYitibasi.zarc
P!
Sc. dan Ir. Dadi Roch-n z d i S u k a r s a s e l a k u dosen p e n b i c ! b i n ~ , i?:aitia U j i a n S a r
-
jaiia clan t e e ~ i ~ ~ e n g u j i .
!;el.;ur=,ngan dc.1213 tu.lir;,-a 5.i-n.i p c n u l i s srcla;-i..k?.rei12 i t u sc,r;>n untul.; perb,-ikzn l?enulrii; h?r.,?pk,-.n.
Bogor, 2 1 i'laret 1980
94
Lampir8n 2. P8nduga8n konsumsi h8sil }lerikim8n, proyeksi
produksi perikancn den proyeksi ekspor
perilu,nLcn tchun
1979
den1983
Peningk8. tcm
I-l a
1
1979
1983
r8. t8.-ra tDpert21mn
(%)
Konsum.si totcl
(1000
ton)1,666
2,064
5,5
Kon.sumsi IJer kDpitD (kg)11,54
13,21
3,4
Komoditi:
(1000
produksi ton).PerikD110n laut
1,256
1,566
5,7
Perik&non c1erat (menc::ngkc'ii))
, 2yO
,284
4,3
Perikcllcll 、Lセイ。エ@ (kultur)
,217
,301
8,5
Komoditi eks)or:
Ud81lg
32,9
: 35,2
1,7
rrunn
11,0
35,2
Lj·7, 7Lompiron
3.
Kecul1:upon zot-zo"t glZlYLl1l6 オセオNGBセ@ ______ . _._untuk mempertohonlmn keseroton yang seboik-boiknyo
G 0 1 0 n g
a'
n1
2
3
4
5
67
8
• ' 9
10
Loki-loki dewoso. sedong belcerjo :
20 - 39
tohtlIl.55 . 2(00
65
'9r 5
10
Lj·OOO1 ,
°
1 4
,
17
60
40 - 59
tohun55
2400
65
0,5
10
4000
1,0
1,3
16
60
60
tohun keo.tos55
2400
65
0,5
10
leOOO0,8
1 ,1
13
60
WODito de-,vo S8 beker jo
sedong : '-D
V1.
20 - 39
tohun47
2000
55
0,5
12
4000
0,8
1 , 1
13
60
40 - 59
tohun47
1900
55
0,5
12
L:·OOO0,8
1,0
13
60
60
tOhUD keotos47
1600
55
0,5
124000
0,6
0,9
9
60
WODito roruil
20
minggu300
10
0,5
5
500
0,2
0,2
2
30
terokhir (ekstro)
Wonito ュ・ョケオsuyセd@ (eks.)
800
25
0,5
5
2500
0,4
0,4
5
30
1JJo n ito remo jo :
13 - 15
tohun42
2400
58
0,7
12
4000
1,°
1 ,3
16
60
16 - 19
tohun45
2100
57
o
,
6
12
4000
0,8
1,1
11
60
Loki-loki reruo jo :
13
- 15
tohun42
2900
58
0,7
12
4000
1 , 1
1,6
19
60
16 - 19
tohun50
3000
65
0,6
12
Lj·OOO1,2
1,7
20
60
ADok-Anok :
1
-
3
tohun12
1200
25
0,5
81500
0,5
0,7
830
4
-
6
tohun18
1600
30
0,5
10
1800
0,6
0,9
9
40
7
-
9
tohUl127
1900
42
0,5
10
2
1:.00
0,8
1,0
13
50
LomplrOD 1 ( • lJere C1; '1\:.1 ble
Type of defect Add - -c iona 1 Instances
Not more than 4-1., J/kg (200110 ) Over lf4-0/kg (200/10 ) De hydration/des iccation
5
%
by cou-,',;:; + 3 ,f /v5
%
by count +3
%
Discoloration (incluc'es blo<;l,-5
%
by count + 3 "ing and abnormal colol'ationJ J
Block spot meat
8
<f1 by count + If r" 8%
oy count + 4- c!
/0 , / , /,
shell 12 q, by count + 6 <1
12 <f1 by count + 6
%
,0 , ' /0
Headless
5
<f1 /0 by ''1e ;ght + 3 /' ,,1Partially hordless 8
%
by i>le, ght +4-
(1fV
Cut form oセ@ dawa ge
9
d ;:J by \'Te :_ght +5
r'f I) 9%
by \'Te ight +5
%
- '
(does not apply to
Pieces 2. c' ;1 c1
%
- '3.4-) 9 by \-Ie Lセァィエ@ +
5
,'0 ) r ' by we ight + 10 w/ ' - ) rJ
Improperly peeled :L'1 relation
5
"'
by wco ight + 3 d r' ofby lve ight + 3 c1
to from of presentation 10 fO )
"
,0Incompletely devined
(vrhen-5
%
by 'lib ight + 3 "l5
%
by I'Je ight + 3 ofspecified) /0 /0
Heods ports of heaC§;s ond soft
3
%
by _ght 2 !J13
%
by vreight + 3%
shell shrimp 1:1_; + fa
Legs, loose shell ond nntennae
5
by Y!tJlY!ber + 3 20oy
number +5
Extl" aneous D1tJterial (not harmful) 2 by number + 1 2 bv
HANDLING U D A M Q Dl K A P A L
KARYA
IL
O l e h
ARNOLD PRAMONO C 13 498
IUSTITUT P O R T A W I A N lsbGS0D
F A K U L T A S PIlRlKPNAN
ICfi,RY?A
II,i.lI.;i.l3
Daleli~
'C:icl?,ilglLeah1i.cn
Tekiiik Plena j exeii
l?ennngka.;~an
Ikan
Ole!:
?\
i?IVOL,D
P:?
,ti LONOKF.NI~.
sIJpiI;x
Sebagai
salahsz:tu ayarct untuk
~:ier,~perolehgelar Snsinyur
ladeFakultas Perikanan
d13'TOLD. ,STiU?I'I J?:ENDIiIiiJ:LU'.f! T.7QJT:'NC pEPl:jliJl>.N
MUTU
DEii'G-.
,
,
? . I I U G I Ja-
bimbing o l e h RIIUY j?iiII!:llI.PN iV.Ul'i?Ifi!.SK;!,.K clan D!.DI l?OCBN!:DI
rc,Jy r l : . . i u ~ . ' . , .,:, c.
Ilrsa mempunyai k o i i l , > o s i ~ i zat-z;!t y;liiC dijer1ulri:n o l e h
s e o r o n g nanusi,: I n d o n e s i a , hal. i.nj. se:;urii ilciigan s a l a h s a t u t n j u e n perikonail d i I n d o n e s i c g a i t u u-ntuk merficnuhi kebutgh-
an g i z i m?sycr,-l.rzt, S e c a r a unuin l;omj?osic;i i - t u m e l i p u t i n i r ,
p r o t e i n , l e n i i r , li-;rboliidrct, v i t a n i n dcn n i n e r a l .
. inen~puiiy,~i s i f z t mudc~1i bu.su.1;. i l r n ;:ludah cki,tula-.i,
'Cl-
-.
s e b - g a i c,kib-t k z g i v t z n cnzin-enzim y c n z t i d a l ; terl:ceiidcli-
lrca l a g i c!sn !;e,qiatcn b z l r t e z i s e t e l r i : i!<,-ii !;!cti. Hnl i t u cl<>y)ct !nenye!x>l~i;c.n lsel?un6.~1ri!n i>lu-t11 y?n:; n e n u j u ?!r:dc 7enbusuk- a n pad<? i k m . 1~e;~iuncIur~ii n1u.ii.1 :pi!z. i.?.iz!~ ~lL:;~l~,?;~.i?uhi o l c h
fskrtor-fc:l-;-tor Bi!:ii~.!;ti, ! ~ i i l ~ r e l ~ i o l o ~ ; i s , f i , s i l i a , o r g ~ , ? i o l e p t i . k
dc.n
be'ocr~!g,-
fzirtoi. l a i n .
:l?nmi.~iiia?n inutu., :;ehag,?i usah: uiitulr n~??id.:::~i:-tli,-n bahan
n c n t r ' h da-i lir,sil. ol.z.h,-:I y,>ii;. b e m u ' t u Li~ig;;i, p e r l u mailper-
b z t i k e n cs?ek-aspek s a n ~ . t a s i d a n h y g i e n e s e r t ~ . nona jemcn yang b e i k dalni2 y e l a k s 2 n a n n n g r s e l n n s d i l e u t dcn d i claret.
. .
7 e n g u j ~ a ~ ? - - i 1 e n ~ u j i c 7 , n uni:;vlr merigc.i;~.hui 1;cii~undu:r.cn IX-
t u i l i e n dengcn u j L o b y c k t i f clan su.b>eLxtif.
U j i o b y e k t i f nsli:,.2nti u j i - u j i k i r ! ~ i n n i , m i k r o b i o l o g i s d s n
f i s i ! ~
,
U j i subgo1;tif a d n l a h berd.'.c:.rkea ?anc?.indera ycng d i k e n n l s e b n z - i o r g s u o l ~ ; : : ~ t i 4 .Iilcloll~.;~<.~!, c i c . 1 ~ 7 : ~ ~~cr~~::ilu.l?i ni.r:,:int:;n ,-Iran uc1:-ng s e -
b2.i;'z.i i r o r ~ o d i t i
c:?:s-por,
meinerlukz.~? penrngt.nzn g2.n;; t c l i t is e ~ s u z i d o n g s n m ~ n i n t : ~ . n
untu!<
n u t uyzny
b s i k . Ksrenai - t u ;,.'nzn~cilcll ud:~:.r~, ycng b c i k u n t u k ::lenccgch kenuriduran
n u t u s e s u e i dengca p e m i n t a c n , g e r l u ~nondapst - j > e r h a t i e i ~
P e n u l i e e n i n i i;~erupakan s ~ . l a h s a t u s y n r a t u n t u k
memperoleh g e l a r I n s i n y u r
nada
- F a k u l t s s FeriBznnn, I n s -t i t u t P e r t e n i a n Eogor. Pernlasalehnn d s l a n t u l i s a n i n i
a d a l a h dalain biclang ' VBknd9ogi ; i k a n ; , . 7 . ' . kllususnya
.
pembinaaninutu, inengingat h & k L l . y
t
y a n g , > a i k untu.!: konsumsinmnusie s e b s g a i :;a!lih satu. peilunjallg pe~lenul? kebutuhan
., .. . . , .;,, ,., , .;
p r o t e i n h e v ~ n n i dan i k u t n y a " daT2iii.:$asaran d u n i a . 1.
:
:r;
. . ; . :.
Isi t u l i s a n i n i ditimsarkai$,:l;ada ; s t y d i l i t e r a t u r clan
. . , , . . . , , , .
, - i
o q l clan Peka- d i t u l l j a n g Prakte!.;
i(:dlah'
Lap2ng (PICL.) , . d i q!vbc. .. ,
_ I ~ . .
;
,;
>, .,. ', , . , . ' , 1.ongan.
... -
., .
Dnlam keserapatnn i n i p e n u l i s ~neny,-l;~p,?il:a~i r a s a t e
-
r i n a l r a s i h pada semun ?>ih.al.; yeilg ttolah iaeinl~antu uizt~11.;
.. , . .
L ,
t e r c a p a i n y a ~ u j u a . n p c n u i i s ~ . n in % , t e r u . t a ~ a a kepadz. bnpak
. .
Ir. Rudy Raliadizn iYitibasi.zarc
P!
Sc. dan Ir. Dadi Roch-n z d i S u k a r s a s e l a k u dosen p e n b i c ! b i n ~ , i?:aitia U j i a n S a r
-
jaiia clan t e e ~ i ~ ~ e n g u j i .
!;el.;ur=,ngan dc.1213 tu.lir;,-a 5.i-n.i p c n u l i s srcla;-i..k?.ren2 i t u sc,r;>n untul.; perb,-ikzn l?enulrii; h?r.,?pk,-.n.
Bogor, 2 1 i'laret 1980
RIi'GIC$LS!i~!J
.
.
a.
*.
4KLTA PZNC+!ai,iTAR
.
a.
. . .
.
DAFTAR I S 1
.
. .
4,
. .
0.
QJ l E L
. .
i. .
a.
.
DdFTAR GAi<,iBAR
. . .
Dh.FTI'.R LAit121RliN
.
.
.
,. .
.
1
:PEND.i",I-IUL,UAN,
.
.
. . .
.
. .
2 METODh. :?EtUJLIS!!,N
. * .
O . . . .3
KXBUTIG:l!iV
L\.ICfLi1! IlC!:.TT . o e O e r ) .3.1
Kornposisi Daging I k a n.
. .
3.2
P r o s e s i<emuiidur-n i\lu.tu. p?.dc: Ik-n3.3
P e r s n n nIBnn
s e b - g - i 3z.lian P-ngmdi
Indonesic!
.
, , ,
,
. . .
5.4
I k c n d i P a s n r Dunia.
. .
.
4.
~j3[9Tj%fiT11f\N MUYU Il),.SIL l~~;.NII(JJIl:i\l',
,.
4..
1 Pal;to.r...
Pa!.iito1- yz.ng I)iel-ipengsruk~i I 4 v . t ~4.2
Aspel< S a n i t n s i d m Hygiene L I B4..
3
?.spek P1a.n~. jeinen.
,
.
.
,
a,
4.4.;
I-IubungafiHctu
clan S t s n d n r,
4.
9
5
i Nk.LISA DiIL."i,i PJibTGill~i'lLSfU! MUTU.
a *5.1
U j i O b y e k t i f.
.
,
.
.
.
,
5.2
Uji S u b y e k t i f,
.
,
,
,
. .
Iia.laman
.
,
iii.
.
i v
.
.
v i.
v i i i.
.
i x6.2
Peiicngc.ncn di :iz:pal,
;. .
.
6.3
P r o s e s Ke;nunduran Mutu Udang.
I(ESIifiPUL.P?T ll
. .
. . .
.
.
.
. .
i<oiiiposisi d s s i n g i!s::,n berdas::r'lr.sn b'z- g i a n ds,eing don j e n i z tenunan
d= L,- c-i iig
i!.;za
Onc o r l i p c h u ~ g.og>-u!p-s&
> . . .
. . . .
# . .KntS.gori k o n p o s i s i dagiiig iB-11 berda- s , > r l i c l ~ I ' ; s n d ~ : i ~ g ~ n
1
e1~1::d-i <?il p r o-
t e i n
. . .
Perbedaan
Bebercgr
j e n i s i k n n b e r d c-
,ss.rlx.n kaiid.~!n[;a.?~ l e ~ ~ a l c. . .
I < o n p o s i s i r c t n - r o t a d c r i b n g i z n ynng
d,-p;'c dir.i,aj:sn
. . .
ICadarnsan
cmino e s e n s i i l . d . ~ l - n :,re--
t c i n iicril dzi-I kcbutuhzil mcr.lusi,~ ~ ~ I : ? . E D . ilsn a:ii:11
,
a. .
Dot,;. r i g o r n o r t i s k r e n : ? . pen{;nruh . . -
su-
hu.
;?cd:i ik3.1i n::cidoc!x ,,, ,
Data pJi i.km cod s e c a r a 1angsunp.
dan
127-4 cl is; 1~ 1- :: 5. . . , , , , a
;?erubch?n pccla v o l z t i 1 . e b a s e s , tri;:;ctliyl- oxi6.e dcn juni:Lcli b z . l ~ - t e r i :>c..dc o t o t i k n n hnddoclc s e l o n s penyicp:n:>.n dn
-
l,?n e s
.
. .
. .
.
.
,
. .
.
62
Model k o n s t r u k s i i l c b o r z t o r i u a pembinaan n u t u d~.n..!f::cludul;,-,n p2rala1;an yc,nz
den p r o y e k s i cl;:spor p?er~il;~:nan
t a h u n 1979 dcn
1983
* . * .94
!;ecuicupcn z c t - z a ' t g i z i yz<ilg di;.njur-
Bcn
b z g i s e o r n n g n a n u s i n Iiido-
n e s i a untu.k m e a p e r t ~ h a n k a n lie-
s e l i a t a n yang s e b c i k - b a i - w ~ n l . J. .
PIodcl k o n s t r u k s i . l s b o r ~ t n r i u n .pcnbi- nc>an mutu dan kec1uduB:~n p e r
-
l z t z n y r n g diperlul;c!n,
. .
,
.
,i\cr,.Llix.cn ,U b a g i n n penbinnnn n u t u d m hubungannga dengan b a g i a n l a i n
.
Sni:nn le!nb:;r,?i:.an&^
untulc s i f a t or.-gnnolep'iili d c r i i l r m J e n i s
+.z.
.-
z i n g p u t i l l t e r h a d q iil;rin segz3.r
.
S s r z n lombzran :,.ngi:.c u n t u k s i f c t o r -gz.nol.epti1~ d c r i i k a n j e n i s da "-
gin:; put:i.h t e r h s d n d n p d o g i n g , t a r - r,1,3.~~1k lclpiicjan p e r u t o . . .
,Ssrs.ii l r j n b a r c n zzigk? ~ ~ n t u k i s i f : i t
o r -
g a n o l e ~ t i l r c?l;.rl i!:ni~ j e n i s d n-
g l n g p u t i l i tcrli;ac~.n~? bnu
.
. .
,S;2ran l e ! o b ~ ? r a n ,112gk2 u n t u k s i f r : t or.- g a r i o l e p t i k d c . r i ik2.n j c i l i s cla
-
g i n s ;1util7. terhoc';!p -telis.tu.l,
Sarnn l c n b n r a n angk?. u n t u k s i f - t o r - gg.i?oleptili Ci.;,rl i!ran :rang d i c ~ a -
c.-l,.
~DL,L..L clc l?.!i~ z . i r ra~i~Ci:idiIl se1arm
beberagz n e n i t terhcclnp teBstu.r
.
.
1 0 5I ,
.,cr:).n l e r ~ b a r ~ n :.~n@:i' u n t u k .si-i'a.t o r - gc7'lolejtil; d;:ri ilrcn yang dl!:!a-
sc.,!; dc.l>iil r i r inendidih si;l?rL~? beber,?ps 1:ieni-t terliadi~:> ~ . u
ScOI'c s h e e t org:,r~oleptil; i&cail s e g a r
,
.
1 0 7S e r t i f i l a t i m t u d m i Lctbor-toriun Pembinacii dan P c n g u j l a n Triutu
..
!-Icsil P e r i k a n m cli Semarxng,
I n d o n e s i a
. .
,
,
, ,
. .
109
MahLuk b i d u p -termasuk manusia- dalam hidupnya me-
merlulcail z a t - z a t makaczn t e v t e n t u yang berguna s e b a g a i
suiilber t e n a g a , su.inl?er z n t pembangun dan s e b a g a i z a t
p e n g a t u r s e a u a p r o s e s dalani tubuh.
S e c a r a
unum
z a t m ~ k a n a n yang d i p e r l u i r e n tuhuh ada-l a h k a r b o h i d r a t , p r o t e i n , l e i ~ a k , v i t a m i n d.an m i n e r a l
s e r t a a i r . Untuk memenuhi kebutuhan tubuh a g a r k e s e h a t -
a n t e r j a g a , z a t mnkanan h a r u s dilconsumsl d a l a n jumlah
yang cukup clengan susunan yang seinpurna dan d e l a i
i m -
.-,
bengan gang s e r a s i . h e t i g e h a 1 d i a t a s nenentu:can n i l e i
g i z i mz.kanan. Sedanglran i i i l a i e s t e t r i s z a t niakaiian m e l i -
p u t i bentulc clan r e s a yang d a ~ a t d i t e r i m a s e r t a mudeh
disiapkran ui~.tulc_ hidangen.
I l x n rnerupa1;a.n s a l a l i s a t u suiliber pro-Lein hei:$ani
yang s e c a r a urnurn nengandung
1 5
-24
p r o t e i n , Zat ma-0 '
kenen laill a d s l e h
c?ir
(56
-
uL;. :J), larflali(0,lO
-
0,22
%),m i n e r a l (0,GO
-
2 , 0 0 y ; ) , l;arbo!lic!ra-t daii v i t s m i n , P r o t e -i n i k a h mempunyai !::ualitas yang t i n g g i , k a r e n a l e n g k a p
dengan asain amino e s e n s i i l yang clibutuhl.;an tubuh n ~ a n u s i a
(I..xLBO~~'
ii ,ilia .- dan MCLLCOI) d s . 1 2 ~ JI?.GDUOT, 1 9 6 1 ) .1Cebutuhan n a n u s i a
akan
p r o t e i i i a d a l a h ~ a t u gramp e r h a r i u.ntuk s a t u liilograln b e r a t ba.den. 3 a g i l a k i -
l a k i dangan b e r a t badail 60 liilogram diperlukai? 50 gram
2
d a r i p r o t e i n n a b a t i . dan 20 gram d a r i p r o t e i n hewani.
D a r i 20 gram p r o t e i n hewani t e r s e b u t ,
13,3J
gram d i p e n u h i d a r i p r o t e i n i k a n i dan s i s a n y a clipenuhi d a r i ternalc(NI-
TIE.CSI<AT?b., 19'78 )
.
\,;'orksliop on Food d i I n d o n e s i a ( 1 9 6 8 ) , mentargetkan
konsuinsi ? r o t e i n liewani s e b e s a r
29
B i l o g r a m / k a p i t a / t a h u n ,sedangkan b a r u c?ica.prii 1 0 , 0 lrilograi?l/kapita/tahun.
Tahun 1979 didu.ga mencapai
11,54
lrilogram/lrapita/taliun(AfiTOi$PMOU:i, 1 9 7 8 ) . Berdasmkon suinber FA0 daii Rementeri- a n i'erdegangan Arnerilra S e r i l c a t delain d a t a t e r & h i r n y a ,
k o n s u n s i l a n g s u n g i k a n dan k e r a n g untuk I n d o n e s i a adalali
empat setengall Lrilograrn/kaj?it~~/taliun (3ROtfO.i d.an ECKHOLN,
1 9 7 7 ) . S e b a g a i bahan perbandingan dalam l a n p i r a n 1 d a p a t
d i l i h a t d a t a konsumsi ilqaii dan lierang uatuli negara-neg::;ra
l a i n .
Keunggulen l a i n d n r i i k a n , disamping 1,:znduiigan pro-
t e i n n y a b e r k u a l i t a s t i n g g i , d i I n d o n e s i a n a s i l i t e r d a p a t
dalar~l juinlah bz.nys!;. Daiam Data S t s t i s t i l r P e r i k m a r i
1977,
pkodulcsi p e r i k a n a n l e u t n d s l a h 1.157.691 t o n ( 7 3 , 6 %) da-
r i p r o d u k s i t o t a l perilcanan s e b e s a r 1.571.852 t o n (P.NOPJY- MOUS, 1 9 7 9 ) , Sedangken yang t e l a h d i e k s p l o i t a s i b a r u men-
c a p a i 20 sainpai 30
%
d a r i p o t e n s i l a u t (DOi~iOPOLII, 1979).Dalan Sepululi Tahun Departemen P e r t a n i a n (.~NOW'.IJIOUS, 1 9 7 8 )
d i n y a t a k a n bahwa p o t e n s i perilranan 1au.t seluruhiiya s e k i t a r
7,2
j u t a t o n p e r t a h u n deilgan nemonfaati:n malrsimal(M,SY)
b e r l r i s a r
60
%riya, yaitu.Lk,5
j u t a t o n p e r tahun. D a r i po-d a r i
MSY.
Keunggulan l a i n n y a a d a l a h h a r g a i k a n r e l a t i f murah
dibandinglran dengal? surnber p r o t e i n l a i n n y a , d a p a t d - i t e r i n a
ole11 s e g a l a l a p i s a n masyarairat lcarena tida.k a d a agama yang
melarang, mudah dalam p e n y a j i a n , daya. c e r n a d a g i n g i k a n
t i n g g i , mencegah H a r t e r i o s c l e r o s i s i ~ , merupakan sumber
m i -
n e r a l yang t i n g g i , sumber d e v i s a n e g a r a dan s e b a g a i l a p a -
ngan be?? ja: (NITIBASIZAR.?.,15)78).
Dalarn b i d a n g e k s p o r , k o m o d i t i elrspor h a r u s menenuhi
k e t e n t u a i i s t a n d a r inutu d a r i n e g a r a tujuar.. Ditambah l a -
g i dengan t e r u s meninglretnya bahan baliar dan adany2 ba-
t a s p e r a i r a n 200 n i i l akan iilemba\va a k i b a t pada l i e b i j a k s a -
naan s u a t u y e m e r i n t a h dalam s e k t o r perilianan. Didalarn
REPELITA p e m e r i n t a h I n d o n e s i a mempunyai t u j u a n dalam sek-
t o r p e r i k a n a n a d a l a h me!liilgketk~.n produ!ssi dan p e n i n g k a t
an pendapatan rumah tangga n e l a y a n u n t u k p e r b e i k a n g i z i
yang s e c a r a l a n g s u n g a t a u t i d . 2 1 ~ la n g s u n g meningkatkan
pend-apatan n e g a r a (Ci'JO:WYi.IOU,S,
1370).
Dala111 k e h i jdesana-a n makanan ~ c m e r l n t a h Iad.onesia menalcsir l;enail&an s a t a -
r o t a lconsumsi i k a n g e r irapi'ta f i d a l a l ~ 341.1.
%
p e r t a h u n , ke- n a i k a n r a t a - r a t a tahunan d a r i p r o d u k s i perilcanan l a u tsampai dengan tahun
1983
a d a l a hl3
$, h a 1 i n i t e r t e r ai l . ~ x t n
rna- pada l a m p i r a n 2 (bIL!ON'li.IOUS, 1978). Dengan d e n ' i-'k i n t e r a s a p e r l u n y a usaha p e n i n g k a t a n pemenuh lrebutuhan
p r o t e i h d-engan penanganan yang b a i k , khususnya p r o t e i n
i k a n i yang s e l r a l i g u s jiierupakan l a n g k a h maju dalam bidang
Berlawanan deiigail Bead.aan dan s i f a t b a i k pada ilcan
maka s i f a t n e g a t i f yzng d i m i l i k i i k a n a d s l a h mudah busuk
( I t h i g h l y p e r i s h a b l e ; ' ) dan mudah d i t u l a r i (1'susceptable").,
H a l i n i s e b a g a i a k i b a t t i d a l < adanya keseimbangan p e n g a t u r -
a n
e n z i a den k e g i a t a n b a k t e r i pembusuk yang meningkat,k a r e n s i t u penanganan yang baik da.n t e p a t sa.ngat dtiperlu-
kan s e t e l a h ilren m a t i ,
CASTELL ( 1 9 7 1 ) menekanken bahwa inetoda penangkapm$
pena.nganah, penyimpanan clan pengiriman yaiig b a i k <+an
menjamin mutu. Mutu t e r s e b u t a d a l a h s e s u a i dengan p e r -
mintaan, a g a r tide!.: merugikan produsen dan konsumen
(SUNDSVOLD, 1 9 7 1 ) . Dengan demikian d i p e r l u k a n menajemen
yang b a i k dalam i n d u s t r i p e r i k a n a n , yang d i t u n j a n g dengan
p e r a l a t a n yang b a i k dan p r o n c d u r k e r j a yang d i a w a s i seca--
r a e f i s i e n (EDDWIE, 1 9 7 1 ) .
~ e m b i n a a n mutu merupakzn p e n j a g a a n t e r b a d a p mutu a g a r
b e r a d a pada t i n g k a t ycng d a ~ a t d i t e r i m a o i e h pembeli dengan
b i a y a miniinum b a g i pen j u a l n y a (ICR4JIER dan
T!:tIGG,
1970
),
k a r e n a
i t u
masclali pembinaan mutu. merupslran h a 1 yang e r a tb e r k a i t a n dengar, t u j u a n u n t u k mendapot!r,-.n psodulrsi p r i -
knnan yang memenuhi s y a r a t yang menjamin k e s e h a t a n konsu-
men.
Mengkonsumsi i k a n bu.suk adolali membahayakan b a g i Be-
s e h s t a n konsumen. P e t u n j u k kebusuk2.n pada i k a n d a p a t d i -
k e t a h u i dengan n ~ e t o d a yang menggunskan p e r a l a t a n yang
di-
dan m i k r o b i o l o g i s ; p e t u n j u k l a i n adrdah dengan mengguna-
kan panca i n d e r a ycng d i s e r t a i dengan sistim p a n e l
(LAR-
MORD,
1971).
Me'coda clengan t i d a k menggunalian p e r a l a t a nd i l r e n e l s e b a g a i u j i s u b y e k t i f a t a u u j i o r g a n o l e p t i k .
Hasil d a r i lsedua metoda p e n g u j i a n t e r s e b u t h a r u s beriio-
r e l a s i .
Udang, juga h a s i l p e r i k a n a n l a i n , s e b c g a i k o n o d i t i
e k s p o r dolam h a 1 n u t u p e r l u mendapat p e r h a t i a n yang s e -
s u a i dengan perrnintaan n e g c r s tuju.an. I-Ial i n i mengingat
bahwa dalom perdagangon i n t e r n a s i o n a l s e c a r a t i d s k l a n g -
sung membaira nama iiegara pengelrspor, selilngga v ~ a j a r b i l a
Pemlsinaan dan Pengu.jian I"4utu H a s i l P e r i k a n a n d i bebera-
pn d a e r a h d i I n d o n e s i a , s e b a g a i pembina dan pengawas
Metodn yong digunskan dalam t u l i s a n i n i a d a l a h b e r -
dasarlmn ~ t u d i p u s t a k a yzng d i t u n j a n g clengan l r e g i a t a n
P r a k t e k 1Culiah Lapang (i-'KL) d i Tegnl 6.an Pekalongari.
P r a k t e k K u l i a h La;?ang t e r s e b u t d.ila6sans.lraa s e jc k t c n g -
~ 7 . 1
6
Olc.toher samp2,i6,
Nopelnher 19'79.3.;ilis?n kepustairacn didapat1cc.n d z r i
:
( I ) Perpus.takean D a l a i I i e t e r a m l ~ i l z i l Penangl~apan I k a n , Tegal.
( 2 ) Perpus'ia:caen U i r e l c t o r a t J e n d e r a l S'erikanan, J d c a r t a .
( 3 )
P e r p u s t a k a a n F a k u l t c s 2 e r i k n n a n IPB, Bogor,(4)
P e r p u s t a k a a n P u s a t IPB, Bogor.(
5)
Terpustaliacn Pudi-PSJ; 1x9, Uogor,(6)
Pcrpur,t-kcm Deportemen I l a s i l P e r t a n i z n i ~ a t e u e - t a.- .
IPS,
Dogor.( 7 )
I ' u s c t pcrl~us-tdxsan B i o l o g i clan l?~r.i;anj.an (BB), Bo-gol".
(8)
Sumber-suniber l a i n .Rogian kegfintan selaiac I X L sdi-lei? inengikuti o p e r c s i
penanglcapan udcng d i p e r a i r a n u.tara J?:trra (Yegal dan s e k i -
, . .,?
t a r n y a ) , Kapnl yr:ng dipalxci zdale!.~ 'b!i..l~J?ANG L;-Ii dari. j e l l i s "double
rigg
tral::i" dzn merugakan h e p a l l c t i h D i r e k t o r a tJenderaL P e r i k a h a n
BI
Bi
TegaL, Sedcngknn obyek yang d i -t i n j a u d i Pelialongan ad-alah p e r u s a h c a n p e r i k a n e n P5? T i r -
F!?O tcla!? nlendifiiiifiilran ilrcn rr;ebngai ' b i n c t a n g air
yang ber.tu.lniig beleJ;ang d m b e r d a r a l l d i n g i n , i n e l i p u t i
P i s c e s , J3lasmobrncl;s d m Cycl.o,~toincs, Mainalia a i r , he-
wan t i d a l % .bertv.lang bel.ak?.ng d m amphibi tida1.c 'tcrmasuk
i k a n , i n v e r t e b r a t z . t c r t e n t u dc3c.t d.imasuMran s e h a g a i i k a n ,
k h u s u s n y c Ceghalopoda (?.AO7JYk:iOUS,
1977).
Para :I:chthyologist s e c n r a umuill n e i i d i f i n i s i k e n i k n n
s e b a g z i binataizg v c r t e b r n t c y r n g b c r d z r a h d i n g i n ( p o i k i -
l o . l ; h r ~ n ) , li i d u ; ~ dil?-r!.glrungs!n a i r , pergcral:;.il i?an kesetiin-
bangcn badannyn t e r u t n m n menggu.ncka1-1 s i r i p +.an ufiiuinnya
b c r i i a f a s dengan i n s a n b (ALAMSJAB,
1974).
JItCQUO1:I:' ( 1 9 6 1 ) iiienyatn!;zn !,;!iw;. clcgiiig i!;;,n d a r i j e -
.
.
n i s yang berbed:! aknn b e r b e d a p u l a ~ l ~ o n g o s i s l n ~ ~ a . lJenye-
b2.b p e r b c d a a n tel:c;ebu:t a d d n l i 1cni:er~c. f d r ' t o r " i i ? t r i n s i c " ,
y a i t u f a k t o r gang l s e r a s a l d - r i 6,nl.atn i.!;an i t u . c c n d i r i
yaiig e r s t . lcrlii;cnnga c!.engan jci1.i~ nz!rznan, c,?re ixzkan d m
c 2 r a bergcr;?!;lly21 l?enyel3?b l a i n ;,,d;1,~.?1 j c i l i s l i c l ~ u i n ,
ii~edium, l e t a k d c g i a g dan j e n i s tenunnn dnging.
h i c1u.p
,
i"&tor-ialit.or t e r c e b u t d i a t c s n d z l r ~ l l s e b o g a i penye-
bab perbedann - Bomposisi d a g i n g i l ~ n n , tetn:ei s e c a r c umum
k o m p o s i s i r a t n - r a t 2 a d a l n h : a i r
6G
-
GL:.%I
p r o t e i n15
-
2 .
6 ,
1ernal.c 0 , 1 0-
0 9 2 2%
clan n i n e r a l 0 , 0 0-
2,007;
(KILDOl?JTE dan MCLEOD dz?larn
J .
CWJOT,1 9 6 1
1.
I l o t i ~ p o s i ~ i d a g i n g ilran ber$.s.ssrlcm bagiaii d a g i n g don
j e n i s tenunnn d-ging i k n n P i n k Sclnon (Oncorhynchus .---
&or-
b u s c h a ) ynng r n e l i p u t i a i r , p r o t e i n dan lorn&: d q a t d i l i -
--"
h a t pada t a b e l 1,
Tabel 1. Koiilposisi d a g i n g i k z n h e r d a s a r k a n b a g i a n d a g i n g dan j e n i s tenunan d a g i n g Oncorch~mc1iu.s - ~ L I _ I .
E-
buscha.
---
J e n i s tenuncn :
t e r a n g ( ? u t i b )
g e l a p (mcrch) 6 9 , 3
Silfil!,er : ST.'!N:;EY dL:n O%CO'P~',
1963
Eerd;.snrkzn p e r b e d a a n k o i : l p o s i , ~ i lemalr dun p r o t e i n n y a P r o t e i n (:L)
1 0 , 8 15),6
19,9
Dasar 1;onpo:;isi
Bagian clzging :
d c k a t Bepala t e n g a h
d e k o t el.;or
:i'i'i?XSBii dall OLC0I:T ( 1 9 6 3 ) fiiemlsagi ~ 3 . ~ - l a n l i m a l c a t a g o r i , y a i t u i;,-tagori. J. yeng merupo!-,t-n j e n i s terbanyal: dsngal?
Air(;,;)
r )2,9 1-
,..
76,;
[image:156.547.37.469.22.768.2]l.;andungan p f o t c i n t i n g g i z n t a r a
15
c l ~ n 20 ??ersen 6e.n h n -....
dungan l e m k renci..zh, irurnng c l c r i l i m a p e r s c n . i:;!t?.gori
G i~ierupc.,.koi~
jenis
.terba.nyz,!r !cei!us, $.engan I,cciidur~gz!n p r o t e -k,s,ndungz:;l lz:n;?>i yoac; t f r l g g i y z i t u l e h i h d,r.ri
15
:pcrsend::n l-,andu.~igcn ;?;.otein :c<?;ill& y a i t u i;u.i-cng d s r i
15
p e r s e n .K a t z g o r i
D
inen9uily2i k ? n d u n g r : ~ l e a d r i:snd.rh y a i t ~ ? !::u.rangd a r i l i m e
persen
daii l:c,ndungcn p r o t o i n i ~ y c s a n g a t t i n g g i ,y c i t u l e b i h d a r i 20 i2ersen. j e n i s i l w n d,.:laiil k ~ t a g o ~ i
D,
s e p e r t i j e n i s - j e n i s t u n a dan h n l i h u t rieru.peknn j e n i s i k a n
l:omersiil yeng p e n t i n g . Kc-tc,eori !3 r~erups.kan j e n i s j.l.~nn-
i l r r n ber?~~,ilduagc,i1 I.e!iiz!r renclcil cl2.n p r o t e i i ~ renclah p u l ~ ,
k a t a g o r i i n i l-,eban;l~?J<an (?.ari j c n i s kcrang-.lrer~.ngc,n. !:'ex'-
bedaan I r o n p o n i s i ?sord,~,:.s-rksn l;az~d~x~g;:n !.e!ilc!i dzil : ) r o t e i n
seczlra lu:m.;l d:i;~z'i di1.ihc.t p,-.G.:.: t c b e l
2.
Soclr eye I
s a l n ~ o n S i s c o w e t l a k e t r o u t
S!.rip j a c k A.
buna g o r i
-
B
!
C 1 t i n g g i r e n d a h
1
)l:1
< 1 5
1)
j
.
L I
r e n d n h s a n g 3 L
'
('5
i
i1
'
0
/
t i n g g i iSedangl;,:n d i %nilonesis ilran.-ikcn ynng termnsuk lsata-
g o r i A adz.lali bz171cl don
kckay,
k a t a g o r lB
c.dalnh i k n n t e -r i
dan lemuru, k z t e g o r iC
nd-lnli i k c n sangung clan yangtermasv.li: list,-.gori
D
~.::dalal? i k r m !.;einbv.?lg (TilTIBtSShi?!., 1970 ).
Menuru-L J?.C8?UO'i? (1961 ), perbecIa.cn z n t a r a s a t c j e n i s dengsii j e n i s ynng l a i n ditentulcon ole11 kandungan l e f i ~ a k ,
s e h i n g g c t e r d a g a t Slyan d~engan k - t n g o r i gemul,;, agak gemuk
-7 <
dan lrurus, h n ~ a g o r i t e r s e b u . t dcn j e n i e - j e n i s iknnnyn da-
T ~ b e l
3.
Perbednan b e b e r a p a j c n i s i k e n b c r d n s e r k c n kzn- dungcn lemakT a b e l 1.1. I<cilipoz;isi r . % t a - r z % t a d - r i bagicin yang dapa't d i -
inalrai?
K a t n g o r i i k a n
Geiiiuir
I' golr genluk Kurus
Air
(:,;I
68,$
7'7,2 3 1 , 8
P r o t e i n
(7;)
20
Lemak
(7;)
1 0
.
15'.
295 [image:158.547.24.472.27.778.2]3.1.1
P r o t e i n padaLBsn
Kadnr p r o t e i i i mor~i.pali,?n i d i t o r u'l;ri:~a ycng rLiei~entulcen
cialam n i l a i xclrnncn dan i c . i s i > r T ) C ~ I ~ I T I G ! ~ ~ . g i I : I P S ; ~ ~ ~ I g i z i
ctdalah ! r ~ i l d ~ ; ; a i l ];oi.~po s i s i i,Eai,l.-,?,s~:n ,c.r:~ino ( i'T,'Y!! S, 1968 )
.
P r o t c i i i i 6 z n i lile!civtlnyLi !-ue;iCcs y~':iig ti n g g i , I-,arei?z.. .
1ci1glccp dzngeii 2.sem >,mino e s e n s l l l ypng dibutuhl,<.:!n t u b u h
(
:'TL"O'-.-..'-
1naiiu;r;i.a. '1. . >, J.:>,~i
&n
ivlc:L~201:> ..-- d.c,~.z.:n fJ!'.CrXJO'~'9 1 9 6 1 ),
'r> ! s l l z
.
di?.mbil a,s-;fi zi;~:iiio ti.-ito.:>:loa e b n g : ? i 1t:i.iteri.akebailraii p r o - t e i i i !n,-.k~ 1 1 r o t ~ i . n d x r i b e r b n g r i j e l - i s il;an p e l a g i , ~ ~ ~ d a 1 z . h yz.ng t e r b a i i : b i l - dib,2.:zdii?i;:l.<;x dengan binn-
t e n g d a r a t h n (IL;Y.".S, 1 9 6 8 ) .
1)alar,! t?.be:L
5
d i s a j i l i - n !-;ad:zr nsa:n a ~ ~ i i i o e s e n s i i . 1pzda das;ing i k e n dengan perbandingcii !t:.cbu.-tuhziz ~ a n u s i a
dewz.sa dnxi ans:jr,
I s o l c u s i n L e u s i n Ijy s i n M e t h i o n i n P e n i l a l a n i n Tlireoniii T r i p t o g h a n
,
V a l i nO t o t pada - i k m s e b p g i c n besc.r t o r s u s n n d a r i p r o t e i n . J a r i n g m o t o t t e r u t a ~ n a ti ? r c l i r i clari t i p e albumin ( y a i t u
s u a t u f r a k s i gnng l a r u t dzilnc a i r ) dzn t i p e g l o b u l i n ( ~ 2 . -
i t u suz,tu. f r ~ ~ i s i y a ~ i g : i n r u t d:lr!- g a r a m ) . Yra1:si u-tcna
l n i n n j r a ada,lc?h strot12 p r o t c i i l d m s e d i k i t l i p o n r o t e i n ,
n u c l e o p r o t e i a s e r t c enz,in-enzim ( I L Y R S ,
19GG).
J l r i b z t per?garu!? enzir;i c1sn sscrii, p r o t e i i l d i . i h i d r o l i s a
mcnjndi asa:x-nsam a x i n o yan@ s a l i n g h e r k n i t a n dan menhen-
tuki molekul. p r o - t e i n y r n g b e e z r . FIoleliul p r o t e i n s e l n i n
n~eogandu-ng u n s u r C ,
H,
0,N
dcn ,S t e r k a d e n g jugn ditemu- !,<an unsvr-u.lls~i.r P , Fe, J , Cu., Zii dan 1,ln (:II,YAS, 1 9 6 8 ) .3
1 2 :i,er,l;lrili pzda I r a na t o i i ~ C ya!.ig bi!vju;nlC~lr l e b i h 5 e ~ r . ~ d c r i 1.:; (1c.n ili;.tai
rzn$;!;c?:myLs I.cb:ii? bcayn!~: yai'tu li!,lc; ;!.Lcu cn2.m i k a t a n r c n g -
.... .
k a p , ;~.~:!!.c!uil~irli c ~ i l i ? lem,?J.i ec:ensi.il j!zd:~ il;s.n, y d t 1i
--
n o l e n t , 1 . i n o l e a r t dan a r a c h a d o n n t t e r d c p c t d a l z n jurillahya.ng l e b i h renclah fi.ibandingl,:;lr-n cleiigaj.1 yz.11,- .terdapaL pa.da
heiL~i-,i1 l o i n dan tvlilbuhan (s'i_'!..ig:;BLi 'un OLCOTT,
1965)
.
?%am lei!lzlc i1a6.z~ ii,;.;en t c r d i r i d a r i
84
O/o
ber:i!.;atanrailg1,;a~ 6.cn 1 5
76
meru]?al;an iikntai? tidal-, ranglicp at2.u..
Dengan adnnya i k a t e n t i d n k jenuli p ~ , d a a s a a lemak i-
kan iilenye11abl;an rendahnya l;c-;ncluilgan l r o l e s t e r o l dalnin da-
rali (I)S!rE!a.i;(,T,JG c?.;2lan S:j?i;,";;cY,
1963)
~ e l i i n g g a dt..pat r,len-
cega1.i penyeinpitan p ~ r ! i b u l ~ ! i c',arall a t , - ~ z r t e i - i o s c l e r o s i s .
D i t i n jnu d a r i knndungon l e n a k n y a , l1.x.n t e r b a g i n t a s
B a t o g o r i i k a n geniu!:, !iurus dan agcl: gemuls ( . t a b e l L t ) .
D i s s i a p i ~ ~ g :)?rotefin clan lecfial-,, a i r juga nerupo!;aii irorn-
ponen utrm;: :pad5 :i!cc-;ii irc!reno, ,jur.il~!hnya yang hesnv ( 8 0 76)
d a l a n doging i B a n yang da;?et dinlakon. J u n l z h t e r s e b u t
dala.ii~ o t o t i l ; ~ i i r;~cru;pc!z:an golsungcn antar;? ler!ic!; dai?
z i r
,
semakin t i n g g i kadcr lei;!a!rnya ser~ila!iin rei?.cl,-,h lizciar a i r n y a
dan s e b a l i n y s . r;ciil:,!;in rerc!zli !i;,.i;-r lem,?..!.ri?.ya l a d c r a i r a
-
l<zil seiiiekin t i n g g i , :.Ti-
:,-
. $-
i c:ecar,? ! : e & e l ~ r ~ l ? a l l ba-r u nlembeku pac1.a
-3ii
,4
O C . ? ~ i r dzla~ii jni't~ngai? i k a n s a n g a terz.t t e r i k a t o l e 3 :;eiIyat.io !.<oloid dxn l~:il-~:if-l,ii, l::aren:?. i t u
r , r , -., ,-,. ,
telcan3.n ynng 'tii?;;gi be:ivrn clcjiat r~;,?i;l-i~$;~:!;i;z.~?i?ye, (::,j.,.iidi,Y
d m OLCO!iiT,
1363)
bJugs cY.i;.n;;,?r! l>~:?;;.,-,!rny- :ilr_r-tai: ran;?i:.nu - - .. i;iz.!a - . - p ~ o s e s 01;-
siclrs;i ya;i.g c'.iirn.tc;lisjir 0 1 t h ,ccnyai{a-::;e;1y,?,iir3, !?ac.!.i d a r i
I
d a ~ i n g yailp; ~iser.:!ubungnil d.eng:.n e i z i r ~ ~ - e n : ~ i m oCot l e b i h 136-
nyak t e r j e d i d a r i 7nda o l c h b a . k t e r i , 0 k s i c : a s l ls,;ak s e
.-
l o i n rfienyeboblccr! i:.u.;?e ga.17.g jeleki jug;. i!!c$a.i: merigz.kiba.tki7.n
.
."of f - f l a ~ o v . r ' . , ;'of l'-od.or" dcii aerulsalian w,?,rna (i:T,Yn5,
3 . 1 .
i.lincrz.1 dan Vitamin j-iada i!can1;andungs.n ii!iiieral. padz. i!.;en b e r k i s a l ' a n t a r a
0,8
sarnpai d.engen clua persei?
J . c ; i O
1 9 6 1 ).
.. .
.
::i~nerz!l-.~niiz~c~~~,l~ clsn viknmin-.vi'tnxin yailg terkandurlg f a d a l m d a s i n g i1;r.n E E C L ' I ' ~ UIIILI~~I ini~roei'1~111i a n j u r a n d a r l !(ark- s h o p on Food, :i,e!nhc;ga %li!iu l ' e i ~ g e t a h u a n lndor?esi.:i.
-
N a t i o -n a l $Lccjdemg o f S c i o i ~ c e s ( 9) u!:~tuk iser:iper.tal?aii!ian k e
-
~ e h a ' k a i l !;ebai.k-bai!rilya, 3lju:an " i e r s e l ~ u t n e l i p u . t i c a l s i -
uin, b e s i , vi'kciiiin-vitamin .A, Bl, B2, n i a c i n dcn!
C
(POOR-
b
!
O
;;O:F:Ui:!?XO d;:n DJ!,EL!liI,1974)
.
J~:ii:llah
cn jv.rc:n s c h a r i b a g i !:nCi!one~i.i:~ u n t u k i;ieit~pertahan~:an !.rose!i;lt~,n yang s e b a-
il:-.b~>.iLcriya d:cq.;~ctt (?.iI.ihn.k pad.;! 1ar~;xirs.n tf ~ g a ..-
T a b e l
6.
ur!su.;.
i:iriiiorzl &l-z,r:i d a g i n g i k a nJrr.ng
&?.pat d i - r.1~1CcllPo tai;iufil G b l o r 3 . d ~ I'ho sp!ior S u l f u r Sodium
:/iz.gncsiu~~~ C,?lsium2 D e s i
. .
rrseli
. .. 0,);
Cop:ger 0 9 1
I o d i u a 091
*
N i l a i 2!:aii b e r t n r ~ b ~ h t i n g g i ( r ; e k i t a r200
mg
:%) b i l a termasulr t u l a n g pada i k a nka-
l e n s a n .Sumber : S'L~~?,LSDP dan OLCOTT,
1963
T a b e l 6.a. .Xanduigan v i t a m i n d a r i d a g i n g i k a n ynng da- p a t dimn.!r.~m
Dalam t e b e l
6,
b.
d i s a ji k a n lrandungan n i a c i n d a r l!
b e r b a g a i j e n i s i k a n .
4' Uritulr i l m n Yang berl;cndunf;an lemalc t i n g g i dan sedang.
Sunher : STLNSUP dzii OLCOTT,
1963
Vitnii~in
- --
Vitamin 01:'
V i t a ~ i n - v i t n c ~ i n 8
Thiai:!in
(vit,
El) I?ibofl,-vin ( v i t . 3, )2
B i c o t i n i c a c i d V i t ; m i n G 1 2
P a n t o t h e n i c a c i d Pyricloxiii
Z i o t i n F o l i c a c i d Vi-taii~in C
VIita!nin D'; Vitar.iin
>:.*
.-
I:ata--rats
II-isarnn--.- -
I
-.25
ug76
1 0-
10050
u g % 1 0..
10050 u . g % 1 0
-
1001 2 0 ug
,>>
40-
7003
mg ?A0 , 5
-
1 2I
u
gi.,!,
0 , 1-
15
0 , 5 ing
?;
0 9 1-
1500 ug
$4
- /
5
ug :.;.30
Llgp;
3
~ 1 g y ;5'3
.-
10000 , 0 0 1
-
8
7
1
-
8
7
1
-
2015
ug ;,1
6
.-
30 [image:163.547.29.465.44.764.2]I -; -I i
J e n i s 1 :ianduilgnn
!3pecicc
-
G r e a t hl-ue:,;hs.rk 0 , g
.Smooth d o g f i s h
59 6
:;u~!ber
:
IIIG?b!.i191961
S c u r y
Salmon, i t l e n t i c C~!r.p
pJapanese n a c k e r e l
Slcip j acli
F r i g a t e !nack;erel
Blue
Pin
Yellowffin
Yell.owtni1.
iioae maclrerel !.?oc!,fish
l?la%fir;h Cod, L r c % i c
Cod, ! t l a n t i c
jg~s!ca polloc!;
i
1 lj.I ! --
p = d a g i n g p u t i l l ;
G
= d c g i n g gels]?.6 , 2
-.
7,3
i
0 , 7
dan
7,4.
I
2,LtI? G p G
I?
C:P
G
11
14-,
6 799. J , ? dan
1 9 , 5 s e r t c 2Lt95 7 , 2 dan 10,Lt s e r t a 1 2 , 22 1 9 6
1 4 , 6
4,5
.-
6 , 7 den14,3
6 , 7
dan7 , 3
LI. 9
4
I
3,
7I
5,OG
7 , 76 , 8
den5,2
2,l
3 , ~
-.
3 , ~
1 9 3
iCarbohic1.rat ;2,ncic i l i a n r:ir;zuprilrm !;o!n~~oncn t2iabahan
(ixinor co:i~ponent). ?<arbohidi.c:t d a l m i k a n tr;rc':~,p:.~-i da-
s a h paynh ( s t r u g g l i n g ) scr;zia'c rje.i;elnh . t e ~ t n l l g l < q ? &an
menyebab!riaa menuruslnya !randu.ngan gli.kogeii. Kaiidv.ngan
gl~~l:ofjz 9nd.a i!cnn acinlah s e l c i t ~ r 1 sampai
75
iilg g e r s e nC , 7 , - J C ' ' i >
(;.~ibi.,.iuY d z i ~ iX%COT'i',
1965)
.
Jumleh Bandungzn g l i k o g e n 1,ad.s o t o t i h s n berbecla-
beda t e r z o u t u n g ~l.t;.:~i l;esur,~!h-;1~yc:l~e11i ilia11 ::e.!;aktu d i
-
2. . .
tan(:!<.?.. C : l i : ; o i ; e ? i c i L(;T j~.(:i
cu!iu.j)
c e - j a t setelo!?ilran !;]*ti ;,aG.c;. suhu 0 O C (I:LY?.S7
1?68>.
1i~i~Toj:;i (1961) dplcm :pj:,tTi.jij&T (1965) a-:.l;yct;:!;zn Ir~~a...
dung,?ll g i i k o g e n i!.zz.rl yzng c"lri.t,-n~kn!? cdeil,?cn u i ~ e . t o d a yaiig
umuin (iiorr,~:?L )
cdaiah
.renclzll, y a i - t u dal;:icl !riscrr-in 0, 001silr,ipa:i
0,L;
p e r s e n . ??arlc o t o t ilsa!?:;esrzc!t
s c ' t e l n h n a t id i d a p c t k a n gl~~!ror,;, Ilexose ?hoc:?hatc c ? , ~ aa:-;~i:i pci.ruvat.
Jlal~iil i::ercloai? tidc!k p s s t i t e r s c b u t assin 1:il;ta.t a!rrn terbentu!c t e r u s sai;ii.,ci hcbf z i l ~ a j?el-r;ec'!ia~?n gli.lrogi?n
3.2 P r o s e s Seaunduran Mutu -rjad:i - l k s n
Psng d i n a k s u d dengon
ixutu.
c l i s i n i lu.as s e k a l i pe-.dengan lcomposisi i n t r i n s i k , n i l a i g i z i , t i n g k a t kebusuk-
a n , k e r u s a k a n selama dalam p r o s e s , penyinipanan, p e n y a l u r -
a n , h a r g a j u a l dan p e n a a j i a n pada p e n b e l i , bahaya pada
k e s e h a t a n , kepuasan dalarn membeli dan memalcan, p e r h a t i -
a n t e r h a d a p e s t e t i k a dan h a s i l , keuntungan b a g i produsen
s e r t z i pedagang a n t a r a (CONNELL, 1 9 7 1 ) . Sedangkan menu.-
r u t STAiiSUY (1961) rnu.tu s a n g a t e r a t berhubungan dengan
k e s e g a r a n i k a n .
F.40 t e l a h meinberi b a t a s a n t e n t a n g i k a n s e g a r y a i t u
i k a n h a s i l tangkapan dengan t i d a k ada p e r l a k u a n penga-
wetan a t a u b i l a ada pengawetan hanya dengan p e n d i n g i n a n
(ANOHYMOUS, 1 9 7 3 ) .
Ilcan s e t e l a h d i t a n g k a p den m a t i aka11 mengalarni
p e r u b a h a n - ~ p e r u b a h a n k a r e n a pengaruh e n z i m a t i s , rflikrobi-
o l o g i s , k i m i a w i dan f i s i k , yang semuanya c r a t b e r k a i t a n
dengan kemunduran rnutu i k a n t c r s e h u t .
3.2.1 Keadaan Kejang Uangkni
Menurut F'AO k e k ~ k u a n d a r i o t o t pada i k s n yang d i -
a k i h a t l r a n o l e h s e r a n g k a i a n perubalian yang 1.coniplek da-
lam j a r i n g a n - j a r i n g a n s e s a a t s c t e l a l i i k a n n a t i dilcenal
dengan k e j a n g b a n g k a i a t a u ' l r i g o r i u o r t l s " (ANONYMOUS,
1 9 7 3 ) .
Tahapan d a r i k e j a n g b a n g k a i pada i k a n a d a l a h :
S e t e l a h s e s a a t i k a n m a t i s e g e r a o t o t - o t o t i k a n men-
j a d i l u n a k , l e m a s dan mudah d i l e n t u r k a n . Daging i k a n
dalam t a h a p i n i d i s e b u t d.alam k e a d a a n 4 i p r e - r i g o r "
(ANONYMOUS, 1 9 7 3 ) .
( 2 ) Keadaan " R i g o r T i
S e t e l a h t a h a p ; ' p r e . - r i g o r G , s e g e r a 0 t o . t - o t o t i k a n
m u l a i menjadi lraku dan k e r a s yang kemudial~ merangsang
u n t u k men j a d i rnenglrerut (ANONYMOUS, 1 9 7 5 ) .
I'ada wa1;tu i k a n h i d u p , l e m a k , p r o t e i n d.an l.;arbohi-
d r a t akan d i u b a h masing-masing men j a d i asam lemak,
asam amino dan asam l o k t a t . Semua i t u akan masuk da-
l a m s i k l u s K r e b s ( s i k l u s asiinl s i t r a t ) s e h i n g g a mengha-
s i l k a n a d e n o s i n t p i p h o s p h a t (ATP) s e b a g a i e n e r j i ,
S e t e l a h i k a n m a t i , p e l ~ g a n l b i l a n 0% aka2 t e r h e n t i
s e h i n g g a s i k i u s Krebs juga akan t e r h e n t i yang b e r a r t i
b e r h e n t i n y a ju.ga p r o d u k s i ATP. TeLapi v ~ a l a u p u n dalam
!read.oan a n a e r o b , glik:ogenolis:is ( y a i t u pcrubahan d a r i
g l i k o g e n yang merupakan j e n i s k a r b o h i d r a t golongan po-.
l i s a c c h a r i d a , men j a d i asall1 p i r u v e t k e ~ ~ i u d i a n rwn j a d i
asam l a k t a t ) t e r m b e r l a n g s u n g s e h i n g g a akan t e r j a d i
penumpukan asam yang n e n g a k i b a t k a n t u r u n n y a pH, s e
.-
d a n g l ~ a n ATP yang a d e akan d i u r a i k a n ole11 enzim AT'Pase
s e b a g a i b e r i k u t :
ATP
--
MY a s e . .*Dl,
.,.o t o t a k a a serflakin menegang. Kead-aan r i g o r i n i t e r g a n -
t u n g pada cadangan g l i k o g e n dan suhu l i n g k u n g a n s e t e l a h
i k a n m a t i (AP,lLdCRGR,
1361).
Pada t a b e l
7
d a p a t d i l l h a t bahwa semakin t i n g g isuhu l i n g k u n g a n s e t c l a h i k a n m a t i maka sernakin c e p a t f a -
s e p r e - r i g o r dan r i g o r n y a , T a b e l
8
mempcrlihatkan bah-
wa c a r a i ~ i a t i n y a i!:an juga ber!,eilgaru.h t e r l l a d n p lania
p r e - r i g o r dan r i g o r , y a i t u i k a n yang matinya c e p a t k a r e -
na d i b a n t a i ( s l a u g h t e r e d ) p r e - r i g o r dan r i g o r n y a akan
l e -
b i h lama b i l a d i b a n d i n g k a n dengan i l m n dengan c a r a m a t i
--
nya yang lama $:arena k e h a b i s a n n a f a s .
T a b e l
7.
Data r i g o r - r n o r t i s k a r e n a per1garu.h suhu pada i k a n haddockT a b e l
8.
Data r i g o r n l o r t i s !;arena p e r b e d a a n c a r a nlati pada i k n n t e n c hR i g o r (jam)
-.
7 2
-.
9GLl.8
-
60
Suhu P r e - * r i g o r
(OC) ( j a m )
1
5
35
1 6
R i g o r (jam)
-I
I
Cara [image:168.547.25.454.22.767.2]( 3 )
Keadaan P o s t - R i g o rS e t e l a h t a h a p a n p r e - r i g o r dan r i g o r ii.~aka t e r j a d . i
k e a d a a n yang d i s e b u t p o s t - r i g o r , y a i t u keadean o t o t -
o t o t i k a n yang dengan b e r a n g s u r - a n g s u r menjadi l u n a k
d a n lemas k e m b a l i s e t e l a h beberapa jam a t a u beberapa ha-
r i (ANOl?Y!~IOIIS, 1973)
.
Dalam keadaan p o s t - r i g o r s e c a r a b e r t u r u t - t u r u t a -
Ban t e r j a d i a u t o l y s i s , pe~nbusukan o l e h h a k t e r i dan ke-
t
e n g i k a nP r o s e s a ~ ~ t o l y s i s adcilali t e r j a c l i n g a p e n g u r a i a n da-
g i n g il.;an s e b a g a i a i r i b n t d a r i getah-ge-tail p e n c e r n a a n
i k a n . Hal i n i t c r j a d i terutarila pad.a ilkan yang disirn-
. .
pan t a n p e d i k e 1 u s r k a n 1-81 p c r u t n y c (ILPAS, 1 9 6 8 ) .
A u t o l y s i s . t e r j a d i s e t e l a h r i g o r p r o . t e o l y s i s (AMLA-
CmR, 1 9 6 1 ) sedanglrz!n a u t o l y s i s dengan b a l r t e r i p r o t c o -
l y s i s
s ~ ! l i t
dibedaliall(TOi'll:Y!\SU
dan%Eb!IllAI\'I,
19.57)s e l i i n ~ g a s e b a g a i p e t u n j u k aclalah dengan t i r ~ ~ b u l n y a am-
moniakl k a r e n a aKnonialc t i d a k akan acla sebelu-rfl s e l e s a i -
nya f a s e r i g o r (AML,!CS:ER, 1 9 6 1 ) .
i r a h a p
,
pertalna p e r u s a k a n o l e h b a k t e r i p e r u s a k t e r s e -b u t akan menyebabl~sn mi?nurunnya kandungaa asanl amino
gang d i i k u t i dengan nieningkatriya ju~til;:h aminoliiak
('rOi!iI-
.
.
. .
22
I ,
.'Ilrzn-ikan, p e l n $ i s