, 7[1
d
/
/
IPENGGUNAAN
PAPAIN SEBAGAI
PEMECAH
EMULSI
DALAM PRODUKSI MlNYAK KELAPA
F A K U L T A S T E K N O L O G l P E R T A N I A N I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
A i d i J a d r i . F17.0401. Penggunaan p a p a i n s e b a g a i pemecah
e m u l s i d a l m p r o d u k s i minyak k e l a p a . Di bawah bimbingan
S u h a d i Hardjo.
Tujuan p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u k m e m p e l a j a r i a k t i f i t a s
enzim p r o t e o l i t i k khususnya p a p a i n pada pembuatan minyak ke-
l a p a dan a n a l i s a s i f a t mutunya.
Bahan baku yang digunakan dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
j e n i s . k e l z p a B a l i ( v a r i e t a s dalam) yang berumur 11
-
13
b u l a n , d i p e r o l e h d a r i kebun Lembaga P e n e l i t i a n Tanaman I n d u s t r i ,Pakuon
-
Parung Kuda, Sukabumi. S e b a g a i sumber p a p a i n digu- n a ~ a n daun pepaya d a r i golongan Semangka yang tumbuhdi
Kom- p l e k perumahan Kampus IPB-
Darmaga, Bogor.P e r l a k u a n yang d i c o b a k a n a d a l a h lama f e r n i e n t a s i dan be-
r a t daun pepaya p e r s a t u a n b e r a t daging k e l a p a s e g a r . Lama
f e r m e n t a s i yang d i g u n a k a n a d a l a h 30 jam,
35
jam dan40
jam. B e r a t daun pepaya yang digunakan a d a l a h s e b e s a r 4 p e r s e n ,5
p e r s e n dan6
p e r s e n d a r i b e r a t b a s a h d a g i n g buah k e l a p a .Rendemen yang d i p e r o l e h dalam p e r c o b a a n b e r k i s a r a n t a r a
32
-
51
persen. Rendemen t e r t i n g g i d i p e r o l e h pada kombinasi p e r l a k u a n lama f e r m e n t a s i 30 jam dengan b e r a t daun pepaya1
6
p e r s e n (b/b). Kombinasi p e r l a k u a n i n i menghasilkan s i f a tt r a n s r n i s i a i r s u l i n g , b i l a n g a n p e r o k s i d a
2.76
mg 02/100 gram c o n t o h , b i l a n g a n penyabunan 260.89 rng KOH/gram c o n t o h danPENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI
DALAM PEQDUKSI MINYAK K%APA
O l e h
A 1 D I JADRI
F17.0401
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r
SARJANA TEKNOLOGI PEWANIAN
pada J u r u s a n TZKNOLOGI INDUSTRI PE-WANIAN,
F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1986
FAKULTAS TEKNOLOGI PEHTANIAN
INSTITUT PEKTANIAN
BOGOR
INSTITUT
PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TFXNOLOGLPERTANIAN
YENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PXN3CAH EMULSI
DAItAM PFODUKSI MINYAK KELAPA
SKRIPSI
Sebagai salah
s a t u
syaratuntuk
memperoleh g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTANIANpada
J u r u e a n
TEKNOLOGI INDUSTRIPERTANIAN,
Fakul tas TeknologiPertanian,
I n s t i
tut
Pertanian
BogorAID1 JADRI
El7.0401
M l a N r k a n peda tanggal
1 6
J a n u a r i
1962
di
TembilahanTanggal
l u l u s :
6
Desember
1986
M88tuJUi
P u j i syukur P e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang Maha
Esa, k a r e n a hanya a t a s rahmat dan kurniaNya t u l i s a n ini d a p a t
d i s e l e s a i k a n .
T u l i s a n i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i a n yang
d i l a k u k a n pada b u l a n J u n i 1986 sampai dengan b u l a n J u l i
1986
d i Laboratorium j u r u s a n T e k n o l o g i I n d u s t r i P e r t a n i a n , Fakul-
t a s Teknologi P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a
k a s i h yang s e b e s a r - b e s a r n y a k e p a d a :
1. Suhadi Hardjo, KSc s e b a g a i dosen pembimbing utama
2. Abah, mama, abang s e r t a a d i n g t e r c i n t a yang s e n a n t i a s z
b e r d o a , memberi dorongan, b a n t u a n s e r t a pengorbanan sam-
p a i t u l i s a n i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n
3.
2ekan-rekan s e r t a s t a f l a b o r a t o r i u m Teknologi I n d u s t r iP e r t a n i a n , F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i z n , I n s t i t u t P e r t a n i -
an Bogor.
Akhirnya p e n u l i s b e r h a r a p semoga t u l i s a n i n i b e r m a n f a a t
b a g i sernua p i h a k . .&in.
Halaman
. . .
KATA PENGAWAR iii
DAFTARTABEL
. . .
V i. . .
DAFTAR GAMBAH
Vii
DAFTAR LAMPIM
. . .
v i i i.
. . .
I PENDAHULUAN 1
I1
.
TINJAUANPUSTAKA. . .
4
. . .
A.KELAPA
4
. . .
1 . B a h a n B a k u
4
. . .
.
2 Minyak Kelapa
7
3
.
E k s t r a k s i Minyak K e l a p a. . .
8
B.
DPlULSIFIKASI. . .
111
.
Emulsi. . .
112
.
I k a t a n - i k a t a n A n t a r a Lernak dengan P r o t e i n 1 2. . .
C-PAPAIN
15
I11
.
BAiiAN DANMETODA
PENELITIAN. . .
20. . .
A e B A H A N 20
. . .
1 . B a h a n B a k u 20
. . .
.
2 Bahan Kimia 20
. . .
B . A L A T 20
.
. . .
C KONDISI PROSES 21
.
1 Pernarutan Kelapa
. . .
21.
. . .
2 P e r a j a n g a n Daun Pepaya 2 1
.
. . .
3
F e r m e n t a s i 21Halaman
4
.
P e n g e r i n g a n. . .
225
.
Pengepresan. . .
22D
.
PENGAMATAN. . .
22E
.
METODA PENELITIAN. . .
2 3
. . .
1.
P e n e l i t i a n Pendahuluan 2 3 2.
P e r l a k u a n. . .
2 33
.
Rancangan Percobaan. . .
23
4
.
P r o s e d u r A n a l i s a. . .
24I V
.
HASIL DAN PENBAHASAN. . .
29A
.
PENELITIAN PENDAHULUAN. . .
29
B
.
PENELITIAN LANJUTAN. . .
29. . .
.
1 Rendemen Minyak 29 2.
Kaaar Air. . .
31
. . .
.
3
Kadar AsamLea&
Bebas34
. . .
.
4
K e j e r n i h a n M i n y a k37
5
.
B i l a n g a n P e r o k s i d a. . .
38
6
.
Bl
angan Penyabunan. . .
407
.
B i l a n g a n Yod. . .
40V
.
KESIMPULAN DAN SARAN. . .
43
A
.
S I .2. . .
43
B
.
S A W -. . .
44
DAFTARPUSTAKA
. . .
45. . .
DAFTAR TABEL
Halaman
T a b e l 1. Komposisi k i m i a daging' buah k e l a p a
. . .
6
T a b e l 2 . Komposisi asam lemak minyak k e l a p a
.
. .
9
Hal
aman G m b a rGambar Gambar Gambar Gambar Gambar Gambar Gambar
1. Penampang m e l i n t a n g buah k e l a p a
. . .
.
5
2 .
Emulsi
t i p e O / W dan t i p e W/O. .
,
,
.
12
3 .
S t r u k t u r utama p a p a i n.
,
. . .
19
4.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a d dengan rendemen minyak
.
.
. .
.
.
32
5.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a s i dengan k a d a r a i r minyak
. . .
33
6.
Histogram hubungan a n t a r alama
fermen- t a s i dengan k a d a r asam lemak b e b a s m i -nyak
.
.
. .
.
.
. .
. . . .
.
.
. . .
3
6
7.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a s i dengan k e j e r n i h a n minyak
. .
.
. .
398.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-II. TINJAUAN PUSTAKA
A. KELAPA
1. Bahan Baku
Kelapa (Cocos nucifera L.) merupakan satu-satunya
species dari genus Cocos.
Species dari beberapa genera
yang berdekatan antara lain adalah Sygorus Mart,
Arecanstrain
Dr.,
dan Glaziova Mart., yang sering
se-Cara keliru dimasukkan kedalam genus Cocos
Santosa dkk, 1982).
Varietas tanaman kelapa yang dikenal kurang lebih
ada 100 macam dan pada umumnya dikelompokkan menjadi
dua varietas
オセ。ュ。N@yai tu kelapa dalam (tall variety)
dan ke1apa genjah (dwarf variety). Ke1apa dalam
mem-punyai ciri-ciri antara lain batangnya besar dan dapat
mencapai ketinggian 30 meter, mulai berbuah pada umur
6 -
8 tahun sampai 100 tahun atau 1ebih. Contoh kelapa
dalam adalah jenis ke1apa Bali, J;epara, j?alu dan
lain-lain. Kelapa genjah batangnya ramping, tingginya
se-kitar
5
meter.
Contoh ke1apa genjah adalah kelapa Raja,
ke1apa Gading, kelapa Nias dan lain-lain
(Bambang Djatmiko, 1983).
Tanaman kelapa mempunyai daya adaptasi cukup
ting-gi. Namun, untuk dapat tumbuh baik dan berproduksi
28
1 liter asam asetat glasial 99.5 persen sambil
di-panaskan di ruang asam. Setelah dingin lalu di
tam-bahkan
3
ml brom sehingga larutan berwarna kelabutua. Kira-kira 0.25 gram contoh minyak ditimbang
dalam labu erlenmeyer 250 ml bertutup, kemudian eli-larutkan dengan 10 ml khloroform atau tetrakhlorida
dan selanjutnya eli tambah Z5 ml pereaksi Hanus.
Labu erlenmeyer ditutup dan reaksi dibiarkan selama
30
menit di tempat gelap dan dikocok beberapa kali.Setelah
30
menit, untuk mengikat brom ditambahkan50 ml lamtan KJ 15 per sen sambil dikocok terus, kemudian di tambahkan 100 ml air desti1ata mendidih yang sUdah dididihkan. Yod yang tersisa pada
1aru-taD kemudian dititrasi dengan Na
ZS20
3
0.1 N dan di-tambahkan larutan kanji 1 per sen sebagai indikator.Titrasi dilakukan sampai warna biru menghilang.
Blanko elibuat dengan per1akuan yang sama seperti
untuk contoh (AOAC, 1965).
(A - B)
xN
xlZ.7
Bi1.angan yod =gram contoh
A = ml Na
z
SZ03
untuk blanko B = ml Naz
SZ03
untuk contoh N = normalitas larutan Naz
Sz
0IV. BASIL DAN PEMBAHASAN
•
A. PENELITIAN PENDAHULUAN
Penelitian pendahuluan dilakukan untuk mengetahui
komposisi kandungan lemak dan kadar air daging buah kelapa
segar bahan pene1itian (Lampiran 1) dan mencari
taraf-taraf dalam per1akuan untuk pene1itian 1anjutan.
Pene1iti-an pendahu1uPene1iti-an terhadap berat daun pepaya didapatkPene1iti-an
taraf-taraf A1 , A2 dan A3 , yaitu untuk 40 gram daun pepaya,
50
gram daqn pepaya dan 60 gram daun pepaya. Penelitianpendahuluan terhadap lama fermentasi didapatkan
taraf-taraf セL@ B2 dan B
3
,
yaitu30
jam,35
jam dan 40 jam.B. PENELITIAN LANJUTAN
Pada penelitian 1anjutan, pengamatan dilakukan
terha-dap rendemen minyak, kadar air, kadar asam lemak bebas,
kejernihan, bilangan peroksida, bilangan penyabunan dan
bilangan yed.
1. Rendemen Minyak
Kandungan minyak yang dapat diekstrak dari kelapa
pada percobaan ini berkisar antara
32.07
-
56.07
per-sen. Rendemen tertinggi diperoleh pada kombinasi
per-lakuan interaksi antara jumlah daun pepaya seberat 60
gram dan fermentasi selama
30
jam HaSセIG@ sedangkan, 7[1
d
/
/
IPENGGUNAAN
PAPAIN SEBAGAI
PEMECAH
EMULSI
DALAM PRODUKSI MlNYAK KELAPA
F A K U L T A S T E K N O L O G l P E R T A N I A N I N S T I T U T P E R T A N I A N BOGOR
A i d i J a d r i . F17.0401. Penggunaan p a p a i n s e b a g a i pemecah
e m u l s i d a l m p r o d u k s i minyak k e l a p a . Di bawah bimbingan
S u h a d i Hardjo.
Tujuan p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u k m e m p e l a j a r i a k t i f i t a s
enzim p r o t e o l i t i k khususnya p a p a i n pada pembuatan minyak ke-
l a p a dan a n a l i s a s i f a t mutunya.
Bahan baku yang digunakan dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
j e n i s . k e l z p a B a l i ( v a r i e t a s dalam) yang berumur 11
-
13
b u l a n , d i p e r o l e h d a r i kebun Lembaga P e n e l i t i a n Tanaman I n d u s t r i ,Pakuon
-
Parung Kuda, Sukabumi. S e b a g a i sumber p a p a i n digu- n a ~ a n daun pepaya d a r i golongan Semangka yang tumbuhdi
Kom- p l e k perumahan Kampus IPB-
Darmaga, Bogor.P e r l a k u a n yang d i c o b a k a n a d a l a h lama f e r n i e n t a s i dan be-
r a t daun pepaya p e r s a t u a n b e r a t daging k e l a p a s e g a r . Lama
f e r m e n t a s i yang d i g u n a k a n a d a l a h 30 jam,
35
jam dan40
jam. B e r a t daun pepaya yang digunakan a d a l a h s e b e s a r 4 p e r s e n ,5
p e r s e n dan6
p e r s e n d a r i b e r a t b a s a h d a g i n g buah k e l a p a .Rendemen yang d i p e r o l e h dalam p e r c o b a a n b e r k i s a r a n t a r a
32
-
51
persen. Rendemen t e r t i n g g i d i p e r o l e h pada kombinasi p e r l a k u a n lama f e r m e n t a s i 30 jam dengan b e r a t daun pepaya1
6
p e r s e n (b/b). Kombinasi p e r l a k u a n i n i menghasilkan s i f a tt r a n s r n i s i a i r s u l i n g , b i l a n g a n p e r o k s i d a
2.76
mg 02/100 gram c o n t o h , b i l a n g a n penyabunan 260.89 rng KOH/gram c o n t o h danPENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PEMECAH EMULSI
DALAM PEQDUKSI MINYAK K%APA
O l e h
A 1 D I JADRI
F17.0401
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r
SARJANA TEKNOLOGI PEWANIAN
pada J u r u s a n TZKNOLOGI INDUSTRI PE-WANIAN,
F a k u l t a s Teknologi P e r t a n i a n ,
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1986
FAKULTAS TEKNOLOGI PEHTANIAN
INSTITUT PEKTANIAN
BOGOR
INSTITUT
PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TFXNOLOGLPERTANIAN
YENGGUNAAN PAPAIN SEBAGAI PXN3CAH EMULSI
DAItAM PFODUKSI MINYAK KELAPA
SKRIPSI
Sebagai salah
s a t u
syaratuntuk
memperoleh g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTANIANpada
J u r u e a n
TEKNOLOGI INDUSTRIPERTANIAN,
Fakul tas TeknologiPertanian,
I n s t i
tut
Pertanian
BogorAID1 JADRI
El7.0401
M l a N r k a n peda tanggal
1 6
J a n u a r i
1962
di
TembilahanTanggal
l u l u s :
6
Desember
1986
M88tuJUi
P u j i syukur P e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang Maha
Esa, k a r e n a hanya a t a s rahmat dan kurniaNya t u l i s a n ini d a p a t
d i s e l e s a i k a n .
T u l i s a n i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i a n yang
d i l a k u k a n pada b u l a n J u n i 1986 sampai dengan b u l a n J u l i
1986
d i Laboratorium j u r u s a n T e k n o l o g i I n d u s t r i P e r t a n i a n , Fakul-
t a s Teknologi P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
Pada kesempatan i n i p e n u l i s i n g i n menyampaikan t e r i m a
k a s i h yang s e b e s a r - b e s a r n y a k e p a d a :
1. Suhadi Hardjo, KSc s e b a g a i dosen pembimbing utama
2. Abah, mama, abang s e r t a a d i n g t e r c i n t a yang s e n a n t i a s z
b e r d o a , memberi dorongan, b a n t u a n s e r t a pengorbanan sam-
p a i t u l i s a n i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n
3.
2ekan-rekan s e r t a s t a f l a b o r a t o r i u m Teknologi I n d u s t r iP e r t a n i a n , F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i z n , I n s t i t u t P e r t a n i -
an Bogor.
Akhirnya p e n u l i s b e r h a r a p semoga t u l i s a n i n i b e r m a n f a a t
b a g i sernua p i h a k . .&in.
Halaman
. . .
KATA PENGAWAR iii
DAFTARTABEL
. . .
V i. . .
DAFTAR GAMBAH
Vii
DAFTAR LAMPIM
. . .
v i i i.
. . .
I PENDAHULUAN 1
I1
.
TINJAUANPUSTAKA. . .
4
. . .
A.KELAPA
4
. . .
1 . B a h a n B a k u
4
. . .
.
2 Minyak Kelapa
7
3
.
E k s t r a k s i Minyak K e l a p a. . .
8
B.
DPlULSIFIKASI. . .
111
.
Emulsi. . .
112
.
I k a t a n - i k a t a n A n t a r a Lernak dengan P r o t e i n 1 2. . .
C-PAPAIN
15
I11
.
BAiiAN DANMETODA
PENELITIAN. . .
20. . .
A e B A H A N 20
. . .
1 . B a h a n B a k u 20
. . .
.
2 Bahan Kimia 20
. . .
B . A L A T 20
.
. . .
C KONDISI PROSES 21
.
1 Pernarutan Kelapa
. . .
21.
. . .
2 P e r a j a n g a n Daun Pepaya 2 1
.
. . .
3
F e r m e n t a s i 21Halaman
4
.
P e n g e r i n g a n. . .
225
.
Pengepresan. . .
22D
.
PENGAMATAN. . .
22E
.
METODA PENELITIAN. . .
2 3
. . .
1.
P e n e l i t i a n Pendahuluan 2 3 2.
P e r l a k u a n. . .
2 33
.
Rancangan Percobaan. . .
23
4
.
P r o s e d u r A n a l i s a. . .
24I V
.
HASIL DAN PENBAHASAN. . .
29A
.
PENELITIAN PENDAHULUAN. . .
29
B
.
PENELITIAN LANJUTAN. . .
29. . .
.
1 Rendemen Minyak 29 2.
Kaaar Air. . .
31
. . .
.
3
Kadar AsamLea&
Bebas34
. . .
.
4
K e j e r n i h a n M i n y a k37
5
.
B i l a n g a n P e r o k s i d a. . .
38
6
.
Bl
angan Penyabunan. . .
407
.
B i l a n g a n Yod. . .
40V
.
KESIMPULAN DAN SARAN. . .
43
A
.
S I .2. . .
43
B
.
S A W -. . .
44
DAFTARPUSTAKA
. . .
45. . .
DAFTAR TABEL
Halaman
T a b e l 1. Komposisi k i m i a daging' buah k e l a p a
. . .
6
T a b e l 2 . Komposisi asam lemak minyak k e l a p a
.
. .
9
Hal
aman G m b a rGambar Gambar Gambar Gambar Gambar Gambar Gambar
1. Penampang m e l i n t a n g buah k e l a p a
. . .
.
5
2 .
Emulsi
t i p e O / W dan t i p e W/O. .
,
,
.
12
3 .
S t r u k t u r utama p a p a i n.
,
. . .
19
4.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a d dengan rendemen minyak
.
.
. .
.
.
32
5.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a s i dengan k a d a r a i r minyak
. . .
33
6.
Histogram hubungan a n t a r alama
fermen- t a s i dengan k a d a r asam lemak b e b a s m i -nyak
.
.
. .
.
.
. .
. . . .
.
.
. . .
3
6
7.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-t a s i dengan k e j e r n i h a n minyak
. .
.
. .
398.
Histogram hubungan a n t a r a lama fermen-