• Tidak ada hasil yang ditemukan

Rectification Budget TL

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Rectification Budget TL"

Copied!
217
0
0

Teks penuh

(1)

Repúblika

 

Democrátika

 

de

 

Timor

Leste

 

Orsamento

 

Rectifikasaun

 

2008

  

 

Julho 2008

DOCUMENTU ORSAMENTAL No.1

   

Preparado husi Ministériu Finansas

(2)

Pagina 2

17 ‐ Ministériu Administrasaun Estatál no Ordenamentu Territóriu ... 96 

(3)

Pagina 3

200212 ‐ Autoridade Portuaria de Timor‐Leste ... 124 

200210 – Autoridade Aviasaun sivíl ... 126 

200213 ‐ Institutu Jestaun Ekipamentu ... 128 

Anexo 1 ‐  Despesas (Incl Agências Autónomas $000) ...130 

Anexo 2 ‐ Despesas (EXcl Agências Autónomas $000) ...131 

Anexo 3 Dotações ...132 

Anexo 4 Plano de Capital   2008‐2011 ...150 

Anexo 5 Perfil ba funsionariu ...171 

Anexo 6 Lei Orçamental 12/2008 Públikasaun iha Jornal da República 5 de Agustu Serie I, N.º 33 ...200 

Anexo 7 Subsídio aos Agências Autónomas 2006‐07 to 2011 ...204 

Anexo 8 – Relátorio do Deloitte Touche Tohmatsu ...205 

Anexo 9 – Carta husi Primeiro Ministro ba Parlamento iha Referência Levantamentu Extraórdináriu ba Fundu  Petrolíferu  Anexo 10 – Guia de Utilizador ...211   

(4)

Pagina 4

Sumáriu Ezekutivu

Governu hetan progresus barak ona, hodi kumpri nia metas/alvus, dezde Janeiru. Revizaun semestrál orsamentu bele

permite mantein no aumenta tan realizasoens barak to’o agora, hodi hatuur ekonomia iha baze ida ke metin tuir dalan

kreximentu no dezenvolvimentu ba aban-bainrua.

Ezekusaun orsamentu Tranzisaun ba 2007 aas tebes (90.1 pur sentu) no ezekusaun oras ne’e daudaun nian ba

orsamentu 2008 aas liufali kompara ho orsamentus sira uluk, haree ba análize períodu anu finanseiru ne’ebé

hanesan.

Presus ka folin globais produtus sa’e maka’as tebes iha 2008. Ida ne’e buat ida ke Timór-Leste labele kontrola, maibé

Governu ho kuidadu tebes intervein ona atu bele mitiga ka hamenus tiha nia impaktu ba povu nia ekonomia.

Simeira foin daudaun ne’e kona-ba Urjênsia Organizasaun Nasoens Unidas ba Agrikultura no Alimentasaun ka hahán

(FAO) ne’ebé hala’o iha Roma, kona-ba situasaun alimentár ka hahán iha mundu tomak, konkorda ona katak presus

hahán tenke permanese ka kontinua lai ho níveis atuais ba médiu prazu. Nune’e mós, haree katak kustu ba

kombustível sei aas nafatin, ho aumentus ne’ebé nunka akontese iha istória ka tempu uluk.

Dezenvolvimentu iha ekonomia globál sei iha impaktu ba Timór-Leste liuhosi abrandamentu ka redusaun iha Estadus

Unidus, depresiasaun dólar amerikanu no aumentu presu produtus. Embora dólar monu kuaze to’o valores ne’ebé kiik

liu hotu, iha termus reais, iha estudus ne’ebé dehan katak sei kontinua sobrevalorizadu nafatin, tanba ne’e mak bele

hein katak sei iha depresiasaun ne’ebé boot liu, hodi rezulta presus importasoens ba Timór-Leste ne’ebé boot liu.

Timór-Leste hetan benefísius líkidus ka moos nian tanba presus petróleu ne’ebé aas, maibé presus aas ba petróleu

no hahán sei afeta tan fali presus internus hosi beins no servisus sira seluk, hodi iha reperkusoens ka efeitus ba

ekonomia tomak, no impede i difikulta implementasaun Governu nia programa ba dezenvolvimentu nasionál. Nune’e,

atu bele hamenus impaktu potensiál tanba presu nia todan, ba povu no ba ekonomia Timór-Leste, Governu husu tan

fundus adisionais, aleinde fundus hirak ne’ebé destina/aloka ona ba servisus jerais Estadu nian, atu bele estabelese

Fundu Estabilizasaun Económika (FEE) ida ke bele garante fornesimentu produtus esensiais seluk ho presus

asesíveis ka natón ba ema nia kbiit atu sosa, hodi asegura kontinuasaun prosesu dezenvolvimentu.

Hein katak ambiente ekonómiku internasionál durante 2008 karateriza ho inflasaun ne’ebé sa’e nune’e mós ho

afrouxamentu ka redusaun kreximentu, tanba deklíniu iha Estadus Unidus. Maibé, reseitas petrolíferas Timór-Leste

nian aumenta ba beibeik, hanesan konsekuênsia hosi presus petróleu ne’ebé sa’e aas ba beibeik. Ida ne’e maka hodi

revê maka’as estimativa kona-ba rendimentus sustentáveis, maibé sei permite iha marjen ka espasu natón kona-ba

oxilasoens ka presus produsaun ne’ebé tun-sa’e.

Governu propoin dotasaun suplementár ida mak $200.6 milhões ba servisus jerais Governu nian no $240 milhões ba

(5)

Pagina 5

Parte 1 Discurso do Primeiro Ministro

Sua Exselênsia Señor Prezidente Parlamentu Nasionál

Distintus Deputadus

Distintus Membrus Governu

Señoras no Señores,

Orsamentu Jerál Estadu Retifikativu ba 2008 simboliza kompromisu Governu AMP atu avansa ho prosesu

dezenvolvimentu.

Ho Orsamentu Retifikativu, ne’ebé hahú ohin tama iha debate, ita prepara daudaun Nasaun nia futuru. Futuru,

distintus Deputadus, liu obrigatoriamente husi estabilidade ho dezenvolvimentu nasionál.

Ida ne’e mak mandatu ne’ebé Povu fó mai ami: define di’ak fali dalan Paíz ida ne’e nian, hanesan oportunidade únika

ka mesak ida de’it atu bele halo Timór-Leste sai komunidade ida ne’ebé estável, solidária no dezenvolvida. Buat

ne’ebé ami iha mak vontade boot atu halo mudansa no projetu polítiku reformadór ida – povu Timór-oan tomak nia

vontade rasik, maka fó mai ami alentu ka kbiit.

Tanba ne’e mak mezmuke iha krítikas oioin, Orsamentu ida ne’e atu mai ajusta fali kontas públikas. Retifika signifika

tau iha linha ka haloos. Sirkunstânsias muda barak ona, konjuntura internasionál mós muda, ne’ebé, ita tenke barani

adapta orsamentu tuir realidade foun ne’ebé Timor-Leste hasoru, ne’ebé ho ezijênsias oioin, tanba ne’e adaptasaun

ka mudansa ida ne’e sei labele halo, karik la iha orsamentu ida ne’ebé arrojadu ka ambisiozu.

Governu ida ne’e iha vantajen tanba aprende ona lisaun barak, hosi errus ka salan hirak uluk, i ida ne’e signifika katak

ita labele tonka fali liman hodi haree, wainhira Paz no Estabilidade Nasionál iha perigu laran. Ida ne’e signifika katak

Governu tenke fó atensaun nafatin atu detekta problemas hotu-hotu ne’ebé ameasa dezenvolvimentu nasionál no halo

kedas buat ruma, i signifika mós katak, Governu labele husik liu oportunidade kreximentu ne’ebé iha, mezmuke ita

tama ona iha tinan finanseiru klaran.

• Hetan ona ka lae, progresus tuir prioridades hirak ne’ebé define iha 2008? Ami sei define di’ak fali prioridades

foun, hodi buka hadi’a liután timor-oan sira nia kondisoens moris, iha tinan ida ne’e laran;

• Hetan tan ona dadus foun atu halo pagamentu pensoens ba idozus, kombatentes ho mártires sira ka lae?

Ami sei hadi’a fali dadus hirak ne’e atu bele tau matan ba idozus, kombatentes no mártires sira, lalika hein

Orsamentu tinan 2009 nian;

• Karik tanba hakfodak ho akontesimentus dramátikus iha prinsípius Fevereiru, ne’e mak tenke aloka foun fali

verbas ba organizmus Estadu hodi bele responde ba nesesidades? Ami lakohi hein ba tinan oin atu aloka tan

verbas, ami hakarak órgauns governu sira kumpri daudaun ona programas hirak ne’ebé ami prevê ona iha

tinan 2008 laran

• Presus ka folin hahán no produtus esensiais seluk aumenta maka’as iha nível mundiál, ida ne’e bele sai

perigu ba estabilidade nasionál? Ami hakarak hatán kedas ona, atu labele husik impaktus hirak ne’e lori fali

konsekuênsias todan no aat liután ba ita nia Rain;

• Ita iha reseitas extraordinárias hosi petróleu, karik tanba presu petróleu ne’ebé sa’e aas liután? Ami atu utiliza

reseitas hodi buka hamenus dadaun moris kiak no problemas sosiais, enkuantu iha tinan 2008 ne’e, ami

(6)

Pagina 6 Distintus Deputadus

Señoras ho señores,

Orsamentu Estadu retifikativu la’ós dokumentu aritmétika nian ida, ne’ebé labele konsebe ka elabora bazeia de’it ba

retornus ka rendimentus ekonómikus. Retornus ekonómikus no sosiais ne’ebé ita hetan tanba iha Paz no Estabilidade

Nasionál, ne’e maka investimentu di’ak liuhotu ne’ebé ita bele kontinua hala’o.

Loos duni! Tanba ida ne’e mak primeiru investimentu ne’ebé Governu ida ne’e hakarak halo. Tanba ne’e, agora ha’u

hakarak aprezenta “ mais valias ka empenhus” ne’ebé hetan hosi investimentu ida ne’e, tanba deputadus barak sei

susar uitoan atu akompanha progresus ne’ebé ami hetan ona, no ezije nafatin “garantias” katak Governu ne’e iha duni

kbiit ka lae atu lori Rai ne’e ba dalan dezenvolvimentu.

Ezersísiu ida ne’e simples liu: Oinsá situasaun Paíz ne’e nian, iha tinan ida liubá, hahú iha 18 Julhu 2007, kompara ho

situasaun atuál?

Ita iha ema liu rihun atus ida maka moris hanesan dezlokadus internus ne’ebé hela iha fatin-fatin, iha lós sidade Dili

laran, sira moris iha kondisoens umanitárias ne’ebé todan tebes. Tinan ida ne’e, ami taka kampus 18 no famílias 3.206

fila ona ba sira nia uman.

Ita iha ex-F-FDTL lubun ida (un tersu hosi Forsas Armadas), ne’ebé sente frustradus ka laran susar no lakon

esperansa tanba Estadu nia desizaun, sira hadook-an hosi sosiedade tanba la iha resposta ba sira nia petisoens.

Tinan ida ne’e to’o semana ne’e hotu, ami sei selu kompensasoens eoknómikas ba petisionárius hotu-hotu ne’ebé

deside ona – sira hotu kedas – atu fila fali ba vida sivíl, hodi nune’e bele taka prosesu ida ne’e.

Uluk, F-FDTL ho PNTL hasoru situasaun ida ne’ebé labele admite, tanba envezde servisu hamutuk iha fali

deskonfiansa entre instituisoens fundamentais ka importantes rua ba seguransa no estabilidade nasionál, ne’ebé temi

ona. Tinan ida ne’e, instituisoen rua ne’e servisu hamutuk ba Nasaun nia di’ak, hanesan ita haree ona iha atuasaun

Komandu-Konjuntu, hodi loke foun fali etapa ida iha istória kona-ba realasaun entre Forsas hirak ne’e, ne’ebé inklui

dezenvolvimentu asoens koordenasaun no kooperasaun foun, ba seguransa no defeza nasionál, hanesan kazu

Kampanha Rekolha Kilat.

Iha tinan kotuk, iha mós grupu rebelde armadu ida ho influênsia boot ba populasaun, ne’ebé bele ameasa soberania

nasionál, hanesan sira hatudu tebes duni. Tinan ida ne’e, Grupu ne’e mai entrega-an rasik ba Forsas

Komandu-Konjuntu no mós ba justisa.

Partidus ne’ebé agora halo parte Governu AMP, uluk la’o lemo Paíz tomak, “hosi ponta leste to’o enklave Oécusse” i

liafuan todan ne’ebé sira rona beibeik hosi populasaun maka: Laran la kontente! La fiar ona Instituisoens Estadu!

Oinsá kona-ba setór privadu? Haluha tomak no la hetan insentivus atu sira bele kolabora ho Governu iha prosesu

konstrusaun Paíz. Oinsá mós kona-ba investidores estranjeirus sira? Ta’uk atu mai investe iha Rai ne’e tanba la

oferese kondisoens seguransa mínimas, haree hosi aspetus fízikus no mós lejislasaun. Oinsá kona-ba produsaun

interna atu bele iha balansu ho importasoens? Reseitas exportasaun beins naun-petrolíferus importante tebes atu selu

fali beins importadus. Paíz ida ne’e depende barak liu ba importasaun beins esensiais - to’o agora ita nia setór privadu

pesimista liu atu halo exportasaun.

Maibé buat ne’ebé halo ita laran taridu liu, mak ita nia erois nasionais, Kombatentes Libertasaun Pátria, iha tinan walu

laran depois de funu, seidauk hetan rekonhesimentu ne’ebé sira merese no kontinua moris kiak rabat-rai. La’ós ida

ne’e de’it, to’o tinan uluk, antezde Governu ida ne’e simu pose, seidauk hanoin loloos atu selu tebes duni pensoens ba

(7)

Pagina 7 Karik la iha katuas no ferik sira, la iha kombatentes, la iha feto-faluk no oan-kiak sira ne’ebé fó-an ba mate hodi hetan

ita nia Independênsia, ohin-loron keta ita sei la mai iha ne’e hodi diskute Orsamentu Estadu.

Ami fiar katak medidas justisa sosiál, importante tebes ba estabilidade nasionál, hanesan ita fiar mós iha investimentu

ba jerasoens futuras tanba ne’e mak ami nia polítikas integradas mak ne’e: Buka hakmán ema kiak-liu sira nia susar

no térus ba ohin loron, maibé la haluha kreximentu ekonómiku ba iha futuru.

Distintus Deputadus

Señoras ho señores,

Problemas ne’ebé ami foin temi ida-ida ne’e, mak durante tempu hirak ne’e Governu buka rezolve. Iha fulan

sanulu-resin ida laran, komesa nota daudaun ona progresus barak. Bele dehan katak ami kumpri kuaze 100% hosi medidas

hirak ne’ebé Parlamentu Nasionál ida ne’e aprova ona ba tinan 2007 no ami aselera daudaun programa ba tinan

2008, ne’ebé, konstranjimentus ka problemas ne’ebé mosu iha tinan ne’e laran, la halo ami sees nein uitoan hosi ami

nia dalan.

Ha’u lakohi halo Ita Boot sira sente baruk tanba deskrisaun naruk kona-ba realizasoens Governu ida ne’e nian, ne’ebé

ha’u sujere atu lee di’ak fali relatórius hirak ne’ebé Governu ne’e aprezenta ona, kona-ba atividades ne’ebé hala’o

ona.

Maibé ita bele haree di’ak liu kona-ba atividades ne’ebé Governu ne’e halo. Ita koali kona-ba númerus:

Ha’u fó hanoin fali katak Orsamentu ba períodu tranzisaun foin aprova iha 10 Outubru 2007, i mezmuke iha de’it

tempu fulan rua ho balu atu implementa orsamentu, ezekusaun orsamentu to’o duni 90,1%. Valór ezekusaun ida ne’e

aas tebes kompara ho valores ne’ebé hetan hosi implementasaun orsamentu sira uluk.

Kona-ba obrigasoens ne’ebé barak tebes, ho valór $119 milhões, ne’ebé ha’u nia Governu herda ka simu hosi

Governus anteriores, no transporta bá fali iha Orsamentu Tranzisaun inklui $104 milhões 2006-07 nian no tan $15

milhões hosi tinan sira uluk.

Transporte ka osan ne’ebé lori fali ba tinan foun, barak liu dala tolu, kompara ho transporte uluk nian, no reprezenta

kuaze un tersu (1/3) hosi rendimentu sustentável. IV Governu Konstitusionál konsidera katak prátika ida ne’e labele

kontinua hanesan ne’e, tanba ne’e halo asoens atu hamenus “dinheirus obrigadus” katak osan ne’ebé tuir loloos bele

gasta maibé seidauk, hodi nune’e bele jere ho di’ak liután.

Governu ida ne’e, ho aplikasaun metodolojia jestaun finanseira foun ida no iha âmbitu reforma Ministériu Finansas

kona-ba hadi’a jestaun no transparênsia fundus públikus, konsege duni redúz totál ida uluk, 119 milhões, ba totál

55.19 milhões. Atu konklui, la to’o fulan tolu nia laran, ami konsege rezolve 53% husi totál obrigasoens tranzitadas.

Kona-ba tinan 2008, ami ezekuta $153 milhões hosi $348 milhões ne’ebé aprova ona. Ezekusaun orsamentál analiza

tuir nível trimestrál, por ezemplu, taixa padraun ezekusaun orsamentál ba primeiru trimestre mak 25% i la’ós 100%,

tanba 100% ne’e hanesan de’it referênsia iha finál 2008 i la’ós ba análize primeiru trimestre nian.

Nune’e, taixa ezekusaun orsamentál to’o 16 Jullu 2008 mak 81%. Karik ita analiza tuir de’it termus kaixa, ami ezekuta

ona $111 milhões, ka 59% tuir taixa padraun.

Favór ida, labele distorse ka manipula fali númerus hodi forma opiniaun públika ne’ebé la lós hasoru Governu nia

dezempenhu, tanba dezempenhu la bele sukat tuir termus kuantitativus ka ho númerus deit. Iha primeirus mezes tinan

(8)

Pagina 8 karateriza Governu ida ne’e. Reformas iha Ministérius, reformas iha prosedimentus, reformas lejislativas, reformas

mentalidades.

Reformas la halo iha loron ida ka rua laran. Maibé experiênsia hosi Rai sira seluk hatudu katak reformas ne’ebé forte,

Governu ida ne’ebé hakarak servisu ho laran tomak, iha kbiit no hetan fiar hosi Povu ho sistemas i mekanizmus

ne’ebé foun – ne’ebé lori duni tempu atu hatudu rezultadus – mak sai hanesan xave ba susesu kreximentu

sustentável. Reformas hirak ne’e la’ós objetivu finál, hanesan de’it dalan ida atu bele hetan finalidade ida, maka

Timór-oan tomak nia moris di’ak.

Ami erda ka simu aparelhu governamentál ida ne’ebé bele dehan katak estagnadu ka paradu, ami analiza problemas

no identifika lakunas ka buat ne’ebé sei falta, maibé, ami mós atua daudaun. Ami nia mákina la pára! Ezemplu

konkretu ida mak avaliasoens ne’ebé halo kona-ba prosesu aprovizionamentu, kona-ba alfândegas no ba servisus

fiskais – hosi entidades internasionais independentes – ne’ebé identifika ona problemas prinsipais iha sistema, ho

implikasoens ba denzenvolvimentu ekonómiku no sosiál iha Paíz ne’e. Sira nia rekomendasoens ami komesa

implementa daudaun.

Reformas fundamentais hirak ne’e susar atu sura, tuir termus ezekusaun orsamentál. Hadi’a prosesus ba investimentu

públiku ne’ebé efisiente, reforsa kapasitasaun setór privadu, taka projetus ne’ebé ho carry-over, selu tusan Governus

sira uluk, halo reformas iha setór defeza no seguransa ne’ebé to’o agora implementa daudaun, halo lejislasaun

fundamentál hanesan hirak ne’ebé aprova ona, dezenvolve mekanizmus hodi atrai ka dada investimentu estranjeiru –

labele sura ho númerus, maibé sai nuudár baze ba susesu ezekusaun orsamentu retifikativu iha finál tinan ida ne’e.

Ezemplu konkretu ida kona-ba reformas hirak ne’e mak taixa persentajen ezekusaun orsamentál relasiona ho

obrigasoens transportadas mak 57%. Karik ita konsidera lós de’it obrigasoens transportadas IV Governu

Konstitusionál nian, hosi 40.560 milhões, ami dezembolsa ka hasai ona 29.317 milhões, katak iha 72% iha fulan neen

laran!

Sua Exselência Señor Prezidente Parlamentu Nasionál

Distintus Deputadus,

Rezultadus hirak ne’e hatudu oinsá, ho disiplina maka’as, ami bele hala’o ami nia knaar no oinsá, ami bele kria

kondisoens nesesárias ba dezenvolvimentu ekonómiku. Ami la iha poderes sobrenaturais, ami la halo milagres, maibé

iha de’it fulan balu laran ami konsege hetan rezultadus ne’ebé tuir loloos iha tinan sira kotuk nia laran, la konsege.

Ida ne’e mak ami bele garante ba Ita Boot sira, katak ami hatene sa’ida mak ami halo, tanba ne’e ha’u husu Ita Boot

sira atu haree didi’ak medidas hirak ne’ebé tuir mai, ha’u hakarak aprezenta.

Maibé, uluk nana’in ha’u hakarak lai hateten katak: Governu ida ne’e ema balu kritika tanba la aprezenta planus asaun

detalhadus no seidauk hala’o hotu 2º Planu Dezenvolvimentu Nasionál, ne’ebé tuir loloos devia orienta Ezekutivu ida

ne’e nia pasus tomak.

Di’ak, planus asaun halo parte integrante dokumentus Orsamentu, Planu Dezenvolvimentu Nasionál sei dezenvolve

hela, Relatóriu esbosu Estadu Nasaun halo hotu ona i sei aprezenta ba Konselhu de Ministrus. Maibé, importante liu

planus maka buat hirak ne’ebé halo hotu ona, tanba ne’e mak ho orgulhu ami bele dehan katak la to’o tinan ida, hosi

períodu tinan lima atu hala’o ami nia linhas programátikas, servisu barak ona mak ami halo hotu, hodi kumpri duni

Programa Governu, dokumentu ne’ebé orienta ami nia atuasaun.

E agora mos, ha’u hakarak husu, hosi planus barak ne’ebé halo ona, inklui 1º Planu Dezenvolvimentu Nasionál, nia

(9)

Pagina 9 kotu-kotuk, hodi agora akuza ami katak la konsege implementa buat ida? Iha los ne’ebé obras Infra-estruturas

importantes ne’ebé dehan katak halo ona, hanesan investimentu públiku Timór-Leste nian, ne’ebé mai hosi planus

magnífikus ka boboot hirak ne’e?

Karik ita observa ho di’ak medidas ne’ebé kontempla iha Orsamentu Retifikativu, bele konklui katak ami la’ós de’it

dezenvolve infra-estruturas balu, maibé prepara mós ba tinan 2009, ne’ebé sei sai hanesan Tinan Infra-estruturas –

infelizmente iha Paíz ida nakonu ho dezafius no nesesidades, ita labele halo buat hotu dala ida – tanba ne’e mak ami

estuda no reflete didi’ak kona-ba prioridades. Primeiru konsolidasaun estabilidade nasionál, tanba selae, sei laiha fatin

ba investimentu. Segundu, investimentu públiku, tanba selae, sei la iha mós fatin ba kreximentu ekonómiku no

dezenvolvimentu sustentável.

Agora, ha’u hakarak bolu Ita Boot sira nia atensaun ba númerus balu iha Orsamentu retifikativu ida ne’e, ne’ebé

orienta fali Governu ba gastus iha áreas-xave ba kreximentu ekonomia, no mós fahe ikas fali benefísius hosi

kreximentu ida ne’e ba populasaun tomak, inklui ema sira ne’ebé kiak liu, no sira ne’ebé moris iha áreas rurais.

$31.9 milhões ba fornesimentu eletrisidade

$27.2 milhões ba agrikultura no seguransa alimentár

$20.5 milhões ba investimentu iha infra-estruturas

$15.9 milhões ba gastus iha seguransa

$10.3 milhões ba saúde no edukasaun

$5.7 milhões ba formasaun no dezenvolvimentu oportunidades.

Akréximu ka aumentu despeza ida ne’e atu:

• Selu manutensaun no kombustível ba jeradores hodi garante fornesimentu eletrisidade iha Distritus

hotu-hotu, no mós finansia primeira faze konstrusaun infra-estrutura ida ba produsaun no distribuisaun eletrisidade

iha nível nasionál, ne’ebé sei rezolve problema eletrisidade ba tempu naruk. Hosi parte seluk, Governu sei

halo estudu ida atu avalia katak sei iha ka lae fontes enerjias renováveis no alternativas, ba tempu naruk iha

Nasaun ne’e.

• Aumenta produsaun agríkola, ne’ebé kondusente ka favorável ba segurança alimentar ne’ebé boot liu, liuhosi

konstrusaun Instalasoens Agríkolas no Sentrus Manutensaun iha Rejioens, hadi’a sistemas irrigasaun hodi

haluan tan rai hirak ne’ebé bele uza halo to’os no natar, no medidas atu fó apoiu ba agrikultores sira hodi

hadi’a métodus atu aumenta produtividade, no mós prevê aumentu kapasidade armazenamentu beins

alimentares, liuhosi konstrusaun silus.

• Akréximu despeza ida ne’e mós atu:

• Hadi’a infra-estruturas, hanesan reabilitasaun estradas rurais liu 200 km, prepara projetus no obras atu

normaliza mota dalan no kontrola xeias, harii pontes, hadi’a estradas iha Dili no dalan ba peoens ka ema

ne‘ebé la’o ain, manutensaun Aeroportu Internasionál no Ferry Berlin-Nakroma i primeira faze elaborasaun

planu estratéjiku infra-estruturas nian ida, maibé orienta ona ba tinan 2009.

• Halo reforsu ba defeza no seguransa Paíz, liuhosi inisiativas lubun ida dezde instalasaun F-FDTL iha setór

Oeste, kriasaun Sentru Integradu Jestaun Krize ida, aumenta protesaun sivíl no, fó ekipamentu ne’ebé di’ak

ba Forsas. Ami sei halo pagamentu primeira faze konstrusaun ró-ahi patrulha kosteira, inklui formasaun ba

(10)

Pagina 10 adekuadas hasoru “destruisaun” ba ita nia riku-soin iha tasi laran, ne’ebé tinan-tinan bele provoka prejuízus

to’o 36 milhões. Peska ilegál no oinsá ema tama iha ita nia tasi laran iha tinan hirak foin liubá, bele tau iha

risku stock ka rezerva fauna marítima no estraga ita nia korais ne’ebé ho valór boot – urjente tebes atu

kombate maka’as peska ilegál iha ita nia Paíz, selae, ita nia jerasoens aban-bainrua sei la goza ho rekursus

marítimus hirak ne’e, nuudár fonte rikeza no beleza Timór-Leste nian.

• Reabilita no finaliza konstrusaun Eskolas ho Postus Saúde no instalasoens médikas seluk, fornesimentu

ai-moruk ho servisus ba ospitais, ezekuta polítika ho hadi’a saúde inan ho labarik sira, i kontinua fó apoiu

nutrisaun ba inan no kosok-oan sira, buat ne’ebé uluk parseirus dezenvolvimentu sira maka asegura. Iha

edukasaun, aleinde hala’o programa fó refeisoens eskolares sei reforsa mós sistema ensinu liuhosi

desentralizasun servisus no hadi’a inspesaun eskolár.

Ba dala ikus, aumentu iha despeza,

Sei finansia atividades lubun ida kona-ba formasaun profissionál no dezenvolvimentu kompetênsias i investimentu ba

kapitál humanu, ho forma transversál katak entre setores hotu-hotu, inklui bolsas estudu, formasaun linguístika,

reabilitasaun sentrus formasaun no formasaun iha estranjeiru ne’ebé hanesan oportunidades atu hanorin iha áreas

ne’ebé seidauk iha Timór-Leste – Ida ne’e mak instrumentu fundamentál ba kreximentu ekonómiku nasionál.

Despezas hirak ne’ebé ha’u foin temi ne’e, liu-liu ba kapitál dezenvolvimentu no beins i servisus, sei tímidu ka fraku

hela maibé, sai ona hanesan indísius maka’as katak Governu ida ne’e hakarak aposta iha futuru. Hanesan aumenta

investimentu públiku iha infra-estruturas, edukasaun no saúde, ne’ebé sei dudu ba oin setór privadu, tanba kria hela

kondisoens atu harii negósius no indústrias foun, ho prinsípiu katak fásil liu hasoru risku investimentu iha sosiedade

ida ne’ebé ita bele konta ho benefísius tanba iha trabalhadores kapasitadus no edukadus, sistema saúde ida ne’ebé

efisiente liu, estradas mesak di’ak, komunikasoens no asesu ba merkadus no eletrisidade ne’ebé ita bele konfia.

Despeza ba kapitál menór sei aumenta tan $14 milhões, liu-liu atu sosa tratores no mákinas boboot seluktán hodi

apoia agrikultores timór-oan sira i sosa kareta multifunsionál ka bele uza halo buat barak ba sentrus de saúde.

Aleinde ida ne’e, retifikativu tenke aumenta tan $10.4 milhões, iha kategoria salárius no vensimentus, tanba

pagamentu extraordináriu ida ne’ebé ekivale ka hanesan ho saláriu fulan ida ba funsionárius Estadu hotu-hotu, fó mós

ba profisionais tomak iha setór públiku, inklui majistradus, ofisiais saúde, dosentes no téknikus superiores i kontinua

selu subsídius ba membrus PNTL no F-FDTL.

Medida ida ne’e hakarak atu rekonhese no hadi’a dezempenhu setór públiku, liu-liu tanba ita tenke konsidera katak,

dezde tempu UNTAET, seidauk revê ka haree di’ak fali pozisoens, husik hela funsionárius administrasaun públika iha

situasaun desprestijiante ka desfavorável liu kompara ho funsionárius setór privadu no ajênsias internasionais ne’ebé

oferese kondisoens kompetitivas liu. Maibé, medida ida ne’e temporária de’it, tanba reforma administrasaun públika

ne’ebé hala’o daudaun no implementasaun diplomas ne’ebé aprova ona, mak sei regula situasaun ida ne’e ba tempu

naruk.

Hosi parte seluk, rekonhesimentu ba servisus ne’ebé ita nia Forsas Seguransa no Defeza halo, tanba sira dezenvolve

atividades ho risku no responsabilidade boot, maka importante tebes hadi’a dezempenhu, aumenta profisionalizmu

elementus hirak ne’e hotu no hamenus riskus korrupsaun. Ida ne’e mós medida tranzitória ida, tanba iha âmbitu

reforma setór defeza no seguransa, prevê ona polítikas reformadoras, inklui ajuste postus ba ajentes PNTL nian iha

(11)

Pagina 11 Despeza kona-ba transferênsias públikas sei aumenta hosi $48.1 milhões ba totál $112 milhões, haree ba aumentu

númeru benefisiárius pensaun ba Idozus sira, valór pagamentu pensoens ba Kombatentes Lobertasaun Nasionál,

asistênsia ba dezlokadus internus, asistênsia adisionál ba Petisionárius, apoiu boot liu ba organizasaun kompetisoens

desportivas iha Paíz tomak laran no ba Rai li’ur no reforsu ba trabalhu prioritáriu no programa “cash for work”.

Orsamentu retifikativu ida ne’e inklui, ba primeira vez, programas plurianuais ka ba tinan barak nian. Dezenvolvimentu

nasionál requer ka ezije pasiênsia ho planus orizontais ba implementasaun iha médiu no longu prazu. Bainhira la iha

kompreensaun ba nesesidade ida ne’e, bele afeta dezenvolvimentu Paíz. Ami sei la ipoteka ka penhora kualidade

projetus, so-purké la iha fleksibilidade atu aprova projetus ne’ebé labele implementa, bazeia de’it ba diskusaun

Orsamentu iha tinan ida laran. Mekanizmu ida ne’e la’o tuir Lei no transparênsia iha prosesu.

Distintus Deputadus

Señoras no Señores,

Alterasaun Orsamentu 2008 ba $773.3 milhões reprezenta valór adisionál $185.6 milhões hanesan investimentu ba

dezenvolvimentu ekonómiku no servisus jerais Estadu nian i restantes $240 milhões hanesan Fundu Estabilizasaun

Ekonómika, hanesan medida preventiva temporária ida, atu garante estabilidade nasionál.

Medida ida ne’e relasiona ho aumentu presus beins esensiais iha nível mundiál, ne’ebé la’ós de’it halo produtus sai

karun liután maibé aumenta mós difikuldades abastesimentu iha nível merkadu internasionál. Enkuantu ami aumenta

investimentu públiku ba projetus kapitál dezenvolvimentu, ami mós hasoru difikuldade iha abastesimentu materiais

konstrusaun, liu-liu, bainhira hosi setór privadu ema ida-ida mak buka, ne’ebé presiza apoiu hosi Governu.

Aumentu despeza ida ne’e bele halo tanba Fundu Petróleu kontinua hetan benefísius hosi presus petróleu ne’ebé foin

daudaun ne’e sa’e aas tebes, i ida ne’e signifika katak rendimentus sustentáveis mós aumenta hanesan, tanba iha

fulan balu laran, konsege hetan liu $100 milhões tinan ida.

Leitura internasionál hatete katak presu petróleu sei kontinua sa’e aas tan, maibé, ami projeta rendimentus

sustentáveis ne’ebé kalkula ona ho prudênsia boot, ao mezmu tempu ami buka mós dezenvolve estratéjia

investimentu no jestaun ba Fundu, ne’ebé sei maksimiza valór totál reseitas mai hosi setór petróleu, liuhosi opsoens

foun kona-ba gastus no poupansas.

Ami la iha dúvidas katak ami investe rekursus hirak ne’e ho kuidadu no responsabilidade boot hodi bele garante, ba

oras ne’e daudaun, buat ne’ebé ita presiza atu hetan estabilidade sosiál no investimentu iha dezenvolvimentu

infra-estruturas importantes, maibé labele book-tan rekursus ne’ebé presiza rai didi’ak ba jerasoens aban-bainrua nian. Ami

la iha dúvidas katak ami kumpri nafatin Lei. Ami la iha dúvidas katak Povu la hein ka la husu, hosi Governu, menus liu

fali ida ne’e.

Ami defende interese nasionál no, hanesan Paízes ne’ebé konsideradu hanesan “milagres” iha sira nia kreximentu

ekonómiku, ami transforma reseitas petróleu sai aumentus sustentáveis rendimentus nasionais hodi fó nia benefísius

ba populasaun tomak – Piór liu duke Rai riku ida iha ema kiak, mak situasaun ida ne’ebé iha ema riku, iha Rai ne’ebé

riku ho maioria ke kiak.

Ami lakohi husik ba kotuk nein ema ida! Ha’u rekonhese katak ida ne’e dezafiu ne’ebé boot tebes, maibé pelumenus

ami lakohi ema akuza katak ami mak la tenta halo. Governu ida ne’e la’ós ba ema balu de’it, maibé ba ema hotu,

tanba ne’e, ami la hanoin katak ema balu mak iha liu direitu hadi’a sira nia moris, enkuantu sira seluk husik térus no

susar nafatin, la hetan empregu formál, la iha asesu ba beins esensiais no servisus públikus – tanba ne’e mak ami

(12)

Pagina 12 investe iha projetus infra-estruturas, hodi hanoin katak nune’e opozisaun ho teórikus internasionais sira bele nonook

ona.

Timór-Leste nia riku-soin loloos, la’ós petróleu maibé Dignidade! Rikeza loloos Rai ne’e nian la’ós rekursus naturais,

maibé nia oan sira hotu: mane, feto no labarik sira, ne’ebé la’ós luta atu loke konta boot iha “banku sentrál” maibé sira

luta ba sira nia Dignidade hanesan Timór-oan.

Distintus Deputadus

Señoras ho Señores,

Taixa inflasaun ba konsumidór ne’ebé uluk 9% iha 2007, aumenta iha 2008, ne’ebé kalkula to’o ona 10-12% iha tinan

ne’e laran. Presus hahán iha nível globál, aumenta lais loos, folin foos triplika ka sa’e aas liu dala tolu iha primeirus

kuatru mezes tinan ne’e laran.

Aleinde krize alimentár mundiál, ne’ebé ema balu hanaran “tsunami silensiozu”, katak tsunami ida ne’ebé dolar

nonook de’it hodi hamate ema barak, presus kombustíveis mós sa’e aas tebes hamutuk ho presu materiais

konstrusaun. Timór-Leste depende daudaun i tebetebes ba importasaun produtus hirak ne’e hotu atu bele fó han

populasaun no dudu ba oin kreximentu ekonómiku, maibé ita haree katak, Paízes produtores rasik mak hamenus fali

sira nia exportasaun no hasa’e aas liután presus hodi aumenta inflasaun.

Señoras ho señores,

Ha’u fiar katak ema hotu ne’ebé prezentes iha “Casa Magna” ida ne’e, la iha dúvidas kona-ba sa’ida los mak buat

hirak ne’e hotu signifika, ba Nasaun frájil ida hanesan ita nian ne’e. Distúrbius no manifestasoens ne’ebé akontese iha

Paízes seluk, ne’ebé ema kiak ladún barak hanesan iha ne’e, ne’e avizu boot ida ba ita hotu.

Prejuízus barak ba ita nia povu tanba inseguransa alimentár ka la iha hahán, sei labele sosa ho osan. Ita Boot sira

bele repara, katak la’ós de’it estabilidde sosiál maka iha perigu, maibé kompromete hotu ona kualkér tentativa iha

dezenvolvimentu nasionál.

Hamlaha buat ida ke provoka fásil liu moras hanesan malária, me’ar-ran, no endémikas ka moras ne’ebé baibain

mosu iha ita nia Paíz laran. Hamlaha buat ida ke reprezenta difikuldade boot liu ba labarik sira nia aprendijazen no

bele ipoteka ka penhór tan fali dezenvolvimentu kapitál umanu. Hamlaha bele kria violênsia no instabilidade nasionál.

Hosi parte seluk, kombustível ne’ebé menus, liga ho falta materiais konstrusaun, bele satan netik dezenvolvimentu

infra-estruturas ne’ebé governu komesa hala’o ona iha tinan ne’e laran, no sei halo liután iha tinan oin mai. Ba Paíz

ida ne’ebé buka atu sai hosi moris kiak-rabat rai ka pobreza extrema, situasaun kompleksa hanesan ne’e obriga ita

hola medidas ne’ebé extremas ka maka’as liután – tanba ne’e mak ami hatama Fundu Estabilizasaun Ekonómika iha

retifikasaun Orsamentu ida ne’e.

Ita iha rekursus atu finansia. Ita Estadu Soberanu ida. La iha sentidu ita “lolo nafatin liman” hodi hein ajuda

internasionál, ne’ebé sei demora, i dala balu nein sekér to’o mai, i tuir loloos sira bele fó fali ba Paízes hirak ne’ebé

moris iha situasaun aat liufali ita. Iha Paízes barak iha Afrika mak labarik sira kontinua mate tanba hamlaha no Paízes

hirak ne’e la iha sorte tanba la hetan rekursus hanesan Timor-Leste. Opsaun ida ne’e hanesan mós kestaun

solidariedade internasionál ida.

Fundu Estabilizasaun Ekonómika, ne’ebé provoka barulhu boot, hanesan instrumentu ba Governu atu monitoriza

presaun hosi presus, maibé la’ós nia mesak de’it. Atu hamenus aumentu inflasaun, ami sei redúz direitus importasaun

(13)

Pagina 13 foin aprova. Medidas seluk hanesan estabelesimentu unidade fiskalizasaun presus iha Ministériu Turizmu, Komérsiu

no Indústria, kontinua halo diálogu ho setór privadu no asosiasoens seluk, hanesan kooperativas veteranus sira nian,

medidas hirak ne’e, mak sei bele garante kompetisaun presus ne’ebé di’ak kona-ba beins no servisus iha ekonomia.

Estudus ne’ebé ami durante ne’e halo atu aumenta produtividade iha agrikultura no expande ka aumenta produsaun

beins esensiais, hatudu ona rezultadus, i ami oras ne’e iha ona faze atu kuda rai hodi prodúz ita nia seguransa

alimentár rasik – maibé, sei lori tempu, seidauk bele hetan foos sufisiente iha tinan ida ne’e laran, atu bele hasoru

krize.

Governu define tiha ona prinsípius ne’ebé orienta Fundu ida ne’e, maibé mekanizmus ne’ebé uza atu prevene

dezafius iha futuru, sei depende ba situasoens espes’ifikas. Ami la hanoin atu kaer metin de’it ba solusaun mesak ida,

maibé ho fleksibilidade, ami sei hatán ba nesesidades prementes ka urjentes tanba krize, enkuantu mosu daudaun

mai.

Husi osan $240 milhões, ne’ebé barak liu sei fila fali ba kofre Estadu, Governu sei kombate fatores ne’ebé ita labele

kontrola tanba konjuntura ka situasaun difísil internasionál. Ne’e hanesan medida exepsionál, ne’ebé implika

fleksibilidade lejislativa no burokrátika, maibé bele salva Paíz ne’ebé oras ne’e sei iha situasaun difísil pós-konflitu, atu

labele derrapa ka namdoras ba monu aat liu.

Governu entrega ba Distintus Deputadus sira, tuir idaidak nia konsiênsia, atu hola desizaun, katak bele aprova ka lae

Fundu ida ne’e. Bainhira situasaun aperta no manisfestasoens mosu, sei kompete ba Governu knaar atu tau fali

orden, i ita hein katak sei la presiza uza violênsia. Maibé, se akontese karik situasaun ne’ebé ita la hatene prevê no

evita, ha’u kala sei mai iha Parlamentu Nasionál ida ne’e hodi reitera ka husu tan fali katak: Bele ita sosa Paz no

Estabiliza Paíz, ka ita prefere husik Nasaun joven ida ne’e harahun ninia esperansa?

Señor Prezidente Parlamentu Nasionál,

Distintus Deputadus

Señoras ho Señores,

Polítikas ne’ebé hadulas Orsamentu Retifikativu ida ne’e, promove kreximentu ekonómiku sustentável, kria ambiente

propísiu ka favorável ba níveis kreximentu ne’ebé aas liu, ambiente ba kriasaun empregu, ambiente atu mobiliza

rekursus, ambiente ba protesaun sosiál, ekuidade no inkluzaun.

Kapasidade Governu ida nian labele tetu de’it hosi nia kbiit atu tuir nafatin, hosi prinsípiu to’o fin, linha ne’ebé trasa

ona iha wainhira hahú tinan ne’e, maibé liu-liu tanba nia kbiit atu transforma dezafius sai oportunidades, ho rezultadus

prátikus kondunsentes hodi hametin estabilidade no viabiliza dezenvolvimentu nasionál.

Orsamentu ida ne’e, la’ós de’it atu retifika Orsamentu ida ne’ebé uluk aprova ona, maibé mai hatuur fali Timór-Leste

iha pozisaun ida ke estável no salvaguarda direitus ema sira ne’ebé kiak no fraku liu.

(14)

Pagina 14

Parte 2 Panorama Fiskál

Retifikasaun Orsamentu Jerál Estadu nian ba 2008 serve liu atu ultrapasa difikuldades atuais no xokes tanba

abastesimentu externu ne’ebé rezulta hosi kondisoens ekonómikas globais.Governu kontinua haka’as-an atu hatuur

Timór-Leste iha baze ida ke metin atu tama iha faze kreximentu ekonómiku no dezenvolvimentu ne’ebé naruk.

Governu propoin aumentus ba despeza públika atu bele iha tan investimentus iha dezenvolvimentu ekonómiku, hodi

bele hetan ganhus ka lukrus hosi produtividade iha setores fundamentais, hanesan agrikultura no infra-estrutura

produsaun, hodi nune’e bele hetan lais liu proveitu hosi benefísius kreximentu ekonomiku no hamenus dependênsia

ba petróleu, iha médiu no longu prazu.

Retifikasaun inklui mós Fundu Estabilizasaun Ekonómika atu hamenus xokes potensiais doméstikus, tanba aumentu

globál presus, ne’ebé Timór-Leste labele kontrola.

Retifikasaun orsamentu formula ona hanesan tuir mai ne’e:

• Avalia progresu ne’ebé hetan to’o agora, kompara ho programa Governu nian ne’ebé aprova ona;

• Buka oportunidades atu avansa ho programa Governu nian, ho forma ne’ebé agresiva liu, ka ho liu forsa, haree tuir ba progresus ne’ebé hetan ona to’o agora;

• Reduz tiha impaktu hosi xokes ekonómikus externus; no

• Hatán hasoru akontesimentus internus imprevizíveis ka ne’ebé la konsege haree uluk kedas.

Kuadrus 2.1, 2.2 no 2.3 hatudu Deklarasaun Orsamentál Jerál ba Governu tomak no hatudu despezas monetárias

konkretas ba 2006-07 no ba períodu tranzisaun iha 2007, nune’e mós ho estimativas ba despezas monetárias ka osan

iha 2008 no projesoens ba 2009 to’o 2011. Hein katak despezas iha tinan hirak mai ne’e, hosi 2009 ba oin, sei aas

tan, tanba aumentus barak iha investimentu públiku ba infra-estruturas. Prevê katak investimentu ida ne’e sei aumenta

kapasidade produtiva ekonomia Timór-Leste nian.

(15)

Pagina 15 Fundu Petróleu kontinua hetan benefísiu hosi aumentus ne’ebé foin mai hosi petróleu. Saldu hosi Fundu Petrolíferu

mak $2,086 milhões iha 31 Dezembru 2007. Iha 31 Marsu 2008 aumenta tiha ona ba $2,630 milhões. To’o finais

2008 hein katak saldu sei to’o $3,339 milhões einvez de $3,116 milhões hanesan uluk prevê ona. Prevê ona katak

Fundu sei aumenta ba beibeik ba prazu médiu.Previzaun atuál tau valór totál Fundu nian hanesan $4,501 milhões iha

finál 2009 no $6,968 milhões iha finál 2011. Totál rikeza petrolífera ho baze iha Valór Atuál Líkidu estima ona katak

sei to’o $13,203 milhões iha 1 de Janeiru de 2008, bazeia ba rezervas osan agora nian no estimativas prudentes

kona-ba kuantidades no presus petróleu iha futuru.

Aumentus presus petróleu foin daudaun ne’e no aumentus ne’ebé prevê ba futuru, halo aumenta valór líkidu estimadu

Fundu Petrolíferu nian. Rendimentus sustentáveis mós aumenta hanesan, hosi $294 milhões per annum wainhira halo

formulasaun Orsamentu Jerál Estadu tinan 2008 ba $396 milhões per annum iha prinsípius 2008.

Kuadru 2.1 aprezenta retratu ka figura konsolidadu ida kona-ba estadu ka situasaun Orsamentu 2006-07 to’o 2011.

Iha 2008 Governu sei iha défise fiskál ida ne’ebé la’ós petroleu mak $701.8 milhões , hodi hanoin ona katak

orsamentu sei aprova Orsamentu Retifikativu. Défise fiskál ida ne’e sei finansia liuhosi Fundu Petrolíferu no osan iha

Konta Tezouru.

Governu hakarak foti tan $686.8 milhões hosi Fundu Petrolíferu. Previzoens kona-ba défises futurus, entre 2009-2011,

hanesan de’it indikativas katak atu hatudu maibé la impliika ka signifika katak Governu tenke hasai montantes hosi

Fundu Petrolíferu ne’ebé boot liu fali rendimentus sustentáveis iha tinan hirak depoizde 2008. Detalhes kona-ba

finansiamentu hosi naran défises iha futuru, sei fornese iha Orsamentu Jerál Estadu nian ba tinan ne’ebé refere.

Relasiona ho rendimentus sustentáveis estimadus, Ministériu Finansas uza ona presupostus ne’ebé prudentes k aho

kuidadu tebes. Ba tinan 2008 presupoin katak presu petróleu iha média, $86 ba barril ida. Bele sublinha katak presu

ida ne’e la’ós presu petróleu ne’ebé hein atu hetan iha 2008, maibé presu petróleu ne’ebé uza iha kálkulu

Rendimentus Sustentáveis, tanba iha data elaborasaun ba dokumentu ida ne’e presu atuál médiu petróleu iha 2008

(16)

Pagina 16 Kuadru 2.1

Orsamentu Jeral Estadu para Governu tomak de 2006-7 a 2011

2006-07 2007 2008 2009 2010 2011 Total 4 Actual Actual Estim ativaEstim ativaEstim ativaEstim ativa Anos

(17)

Pagina 17 Kuadru 2.2

Pozisaun Fiskál Orsamentu Jerál Estadu ba Governu tomak hosi 2006-07 to’o 2011

2006-07 2007 2008 2009 2010 2011 Total 4 Actual Actual Estim ativaEstim ativaEstim ativaEstim ativa Anos

($m ) ($m ) ($m ) ($m ) ($m ) ($m ) ($m )

Estimativas tuir termus Fluxus/sirkulasoens Finanseirus no Finansiamentu Orsamentu Jerál Estadu ba

Governu tomak hosi 2006-07 to’o 2011.

(18)

Pagina 18

Parte 3 – Panorama Ekonómiku

Panorama Ekonómiku Internasionál no Rejionál

Panorama Ekonómiku Mundiál FMI nian, iha Abril 2008, espesifika ona katak ekonomia globál durante fulan hira ikus

iha tinan 2007, konfigurada ho forsas rua ne’ebé iha opozisan ka la hanesan maka: expansaun ekonómika robusta ka

forte tebes iha merkadus emerjentes, liu-liu iha Xina no Índia, ho eknomias avansadas mak abranda ka la’o neineik

fali, liu-liu iha Estadus Unidus, ne’ebé nia abrandamentu sai ezaserbadu ka demais liu tiha, tanba korresaun iha

merkadu imobiliáriu. Agora prevê ona katak persentajen kreximentu ekonómiku mundiál sei tuun liu pontu ida, katak

hosi pur sentu 4.9 iha 2007 ba pur sentu 3.7 iha 2008 no 3.8 2009.

Iha fulan hirak ikus ne’e nian aumentu iha presus hahán no kombustível halo níveis inflasaun sa’e aas iha Páizes

barak. Aumentu presus hahán reprezenta kuaze 45 pur sentu hosi inflasaun globál iha 2007 iha ekonomias industriais

no emerjentes ne’ebé prinsipais.

Surtu ka movimentu produtus atuais, kotadus iha merkadu internasionál, ne’ebé Timór-Leste hanesan mós

benefisiáriu líkidu ida, iha duni baze ne’ebé boot no inklui petróleu, metais, kolheitas ai-hán ne’ebé importantes no

mós bebibas balu.

Iha kômputu ka kálkulu jerál, surtu atuál ida ne’e barak liu asosiadu ka ligadu ho aumentu prokura ka buka sosa

merkadorias iha Xina ho ekonomias seluk iha Ázia ne’ebé ho kreximentu rápidu, prokura ida ne’ebé barak liufali níveis

oferta. Hosi parte seluk dezviu kolheitas agríkolas ba produsaun biokombustíveis bele iha mós impkatu balu.

Hein katak presus hahán sei atinje pontu aas liu iha 2008, no ba oin, iha prazu médiu, sei kontinua nafatin ho nível

ne’ebé ne’ebé hanesan.

Iha rejiaun tomak sa’e pur sentu 7.4, Xina mak iha oin, tuir mai Índia, Nasaun rua ne’e sa’e liu pur sentu 9. Maibé

mosu tan sinais ne’ebé hatudu katak atividade komesa menus fali ona, hanesan mós menus iha Estadus Unidus.

Tanba nia ligasoens komersiais ho finanseiras ne’ebé boot tebes ho restu mundu, difísil ba Ázia atu bele sees-an hosi

efeitus deklíniu dekadênsia ida ne’e. Iha 2008 prevê katak kreximentu iha rejiaun sei tuun hosi pur sentu 1.25 ba pur

sentu 6.2, ne’ebé hanesan mós kreximentu ne’ebé Indonézia hein atu hetan. Kreximentu iha Austrália, hanesan mós

exportadór prinsipál produtus ba Ázia, tuir loloos pur sentu 4.4 iha 2008, enkuantu iha Indonézia hein atu hetan

kreximentu to’o pur sentu 6.2.

Presoens inflasionistas agora ne’e forte tebes ka aumenta tan ona iha maiór parte rejiaun Ázia. Embora inflasaun

hahú sa’e ona, iha parte barak Rejiaun laran, reflete duni ona xokes iha presus hahán relasiona ho oferta no presus

produtus ne’ebé merkadorias ne’ebé aas liu iha nível globál, aumentu presus agora komesa iha baze ida ne’ebé

alargada ka belar liu. Inflasaun baze komesa sa’e lais liu fali iha fulan sira ikus ne’e. Inflasaun presus ba konsumidór

aumenta maka’as mós liuhosi Ázia, i ida ne’e reflete kustus ne’ebé aas liu ho enerjia, no mós matérias-primas.

Dezenvolvimentus iha ekonomia globál sei iha impaktu iha Timór-Leste liuhosi abrandamentu iha Estadus Unidus,

osan dólar amerikanu mós monu no iha aumentu presu.Embora dólar nia valores tuun maka’as, tuir termus reais, iha

estudus ne’ebé konklui katak relativamente sei kontinua sobrevalorizadu ka ho valór aas, tanba ne’e mak hein katak

sei iha depresiasaun ida boot liu, ne’ebé rezulta presus importasoens boot liu ba Timór-Leste.

Kona-ba presus merkadorias, Timór-Leste agora benefisia ho presus petrolíferus ne’ebé aas liu i ho mós rendimentus

(19)

Pagina 19 agríkola prinsipál Timór-Leste nian, sei moderadus ka ladún maka’as, sa’e hosi 123 séntimus ba 149 séntimus per

pound (unidade pezu nian) entre Janeiru 2007 no Marsu 2008.

Kualkér subida ne’ebé asosia ka liga ho rendimentus exportasoens sei la maka’as. Kontráriu fali, aumentus presus

foos, ne’ebé sa’e hosi $323 tonelada métrika ida iha 2007 ba serkade $1,200 ba tonelada métrika ida iha Maiu 2008,

iha no sei iha nafatin impaktu forte ida ba kustu de vida iha Timór-Leste.

Ekonomia doméstika

Ekonomia interna iha Timór-Leste, ba kurtu ho médiu prazu, sei kontinua nafatin hetan impulsu hosi setór privadu, ho

nia despeza sei selu ho transferênsias hosi Fundu Petrolíferu. Iha 2007 kalkula katak PIB (Produtu Internu Brutu)

naun-petrolíferu, sei sa’e ba 8% tuir termus reais.

Estima katak produsaun setór agríkola iha 2007 tuun maka’as, tanba tempu aat no pragas hosi gafanhotus, ne’ebé

hetan deklíniu ka diminuisaun totál serkade 10% iha kolheitas kafé ho batari. Maibé ida ne’e kompensa liután ona ho

retoma iha indústria depoizde distúrbius sivís ka krize iha 2006 i ho aumentus iha despezas Estadu nian. Despezas

jerais Governu nian tuir métodu kaixa reprezenta liu metade PIB. Totál despezas Governu nian iha 2007 tuir métodu

kaixa mak $156.5 milhões.

Panorama ba ekonomia doméstika iha 2008 reflete empenhu ka servisu maka’as Governu nian kona-ba taixas

kreximentu ekonómiku ne’ebé boot liu, hodi bele hetan níveis empregu ne’ebé aas no redusaun pobreza.

Governu siente ka hatene katak presiza taixas kreximentu ekonómiku ne’ebé aas liu atu bele konkretiza ka hetan nia

objetivus, ne’ebé presiza utiliza rekursus finanseirus ne’ebé aas liu mai hosi petróleu no gáz.

Halo ona provizoens ka medidas ba retifikasaun orsamentu 2008 hofi bele providensia ka fó subsídius ba foos,

aumenta pagamentus transferênsias ba dezlokadus no pensionistas no halo programas trabalhu seluktán ba

dezempregadus sira, atu bele alivia ka hamenus uitoan pobreza.

Iha áreas saúde no edukasaun sei iha aumentus importantes iha saúde materna no iha kuidadus iha ospitais, no mós

kona-ba atu alarga ka aumenta programa refeisoens iha eskolas, formasaun profesores no konstrusaun instalasoens

eskolares.

Investimentu públiku ne’ebé boot liu iha infraestruturas no kapitál umanu, ho mós reforma maka’as iha ambiente

emprezariál, sei aumenta mós kreximentu sustentadu ba médiu prazu.

Sei implementa projetus ba infra-estruturas hahú iha 2008, hanesan hadi’a fornesimentu eletrisidade, reabilitasaun

rodoviária ka estradas no hadi’a portus ho aeroportus. Investimentu iha agrikultura sei aumenta maka’as, espesiál liu

hanesan sosa tratores no mákinas, no mós halo projetus irrigasaun no konstrusaun instalasoens agríkolas. Governu

investe maka’as hela ba produtividade agríkola, ho hanoin atu hetan seguransa alimentár ne’ebé boot liu atu

hamenus independênsia ba importasoens.

Totál gastus iha 2008 mak $788.3 milhões , engloba ka tau hamutuk dotasaun orsamentu inisiál mak $347.8 milhões

no retifikasaun semestrál $440.6 milhões , inklui $240 milhões ba estabelesimentu Fundu Estabilizasaun Ekonómika.

Gastus iha níveis hirak ne’e, ne’ebé inklui konstrusaun sentrais elétrikas foun no investimentus seluk ba jerasaun ka

produsaun eletrisidade, sei hasa’e liután níve de vida timor-oan sira nian. Nune’e mós, sei proporsiona impulsu

pozitivu iha expansaun emprezariál no tan investimentu i dezenvolvimentu, liu-liu ho aumentu investimemntu públiku,

ne’ebé prevê ona iha projetus infra-estruturas, ne’ebé bele lori ba to’o taixa reál kreximentu ekonómiku ida,

(20)

Pagina 20 Iha 2007 rejista ona taixa inflasaun ba konsumidór kuaze pur sentu 9. Iha 2008 hein katak inflasaun sei to’o pur sentu

10 to 12. Tanba dezenvolvimentus globál presus hahán aumenta lais lós, ne’ebé presus foos iha merkadus

internasionais sa’e serkade pur sentu 200 durante fulan neen ikus ne’e laran. Aleinde ida ne’e, kustus materiais

konstrusaun mós sa’a maka’as.

Governu sei vijilante nafatin kona-ba monitorizasaun ba presoens hosipresus no Fundu Estabilizasaun Ekonómika sei

uza hanesan ferramenta esensiál ba fin ida ne’e. Fatór seluk ne’ebé bele mitiga hamenus aumentu inflasaun bele mai

hosi redusaun direitus importasaun no impostu vendas ba pur sentu 2.5 no impostu kona-ba servisus ba pur sentu 5,

hanesan rezultadu hosi lei fiskál ne’ebé foin aprova. Iha ne’e importante dehan katak redusoens fiskais iha impaktu

pozitivu ida, tanba nia implikasaun direta ba presus ne’ebé produtores ho retalhistas sira aplika.

Governu avansa ona ho medidas balu, hanesan estabelesimentu unidade fiskalizasaun ba presus iha Ministériu

Turizmu, Komérsiu no Indústria no aumenta tan diálogu ho setór privadu no asosiasoens sira seluk, hanesan

kooperativas, asosiasoens veteranus, atu garante kompetisaun ida ke di’ak relativamente beins no servisus ekonomia

nia presus.

Governu empenhadu ona atu aumenta taixas kreximentu ekonómiku nune’e mós kanaliza asistênsia ba ema ne’ebé

vulneráveis ho desfavoresidus liu, hanesan pasus esensiais ba aumentu empregu no hamenus kiak. Governu

hakarak utiliza rekursus finanseirus ne’ebé mai hosi petróleu ho gáz atu aselera kreximentu hodi bele atinji metas

hirak ne’e.

(21)

Pagina 21 Oras ne’e daudaun iha de’it kampu operasaun ida iha Área Konjunta ba Dezenvolvimentu Petrolíferu (ACDP). Kampu

Bayu-Undan sei iha faze inisiál no hein katak kontinua fó reseitas ba Timór-Leste to’o 2023.

Produsaun reál iha 2007 ekivale ba 58.8 milhões barriis petróleu, kompara ho estimativa ekivalente ka hanesan 59.3

milhões barriis petróleu ne’ebé halo ba Orsamentu 2008. Produsaun reál ne’ebé kiik liu iha 2007 kompara ho ida

ne’ebé sura ona iha Orsamentu ba 2008, ne’e tanba redusaun produsaun Gáz hosi Petróleu Likefeitu (GPL).

To’o data ida ne’e aumentus iha reseitas petróleu rezulta hosi presus petróleu ne’ebé aas ba beibeik. Estimativas

kona-ba reseitas petrolíferas bazeia ba níveis produsaun ne’ebé sertus ka exatus. Iha médiu prazu, hein katak sei iha

aumentus signifikativus iha produsaun. Purezemplu, kampu seluk ida iha ACDP, naran Kitan, deklara viável

komersialmente. Kampu ida ne’e sei hatama iha estimativas reseitas petróleu nian iha tempu badak, wainhira klaru

ona kona-ba tipu fluxus ka fontes ne’ebé bele hetan. Produsaun sei aumenta eventualmente hanesan rezultadu hosi

expedisoens perfurasaun sanulu iha Tasi Timór, entre 2009 to’o 2012.

Konforme delinea ona iha Orsamentu 2008, produsaun aas liu hosi kampu Bayu Undan sei hetan iha 2008.

Kalendárius ne’ebé porevê ona ba produsaun, ne’ebé konsta iha Kuadru 3.4 sei dauk altera dezde Orsamentu 2008.

Maibé dadus produsaun reál ne’e atualizadus ho baze anuál depoizde realizasaun dadus. Estimativas ne’ebé projeta

ona bazeia ba senáriu baixa produsaun operadór nian, hodi bele tau iha konta ka konsidera riskus boot

asosiadaus/ligadus ho setór petróleu.

Presu médiu petróleu West Texas Intermediate (WTI) nian, iha tinan 2007 mak $72 barriil ida, kompara ho estimativa

$73 ba barril ida ihaOrsamentu ba 2008. Maibé presus ne’ebé hetan hahú hosi produsaun kondensadu no GPL iha

kampu Bayu-Undan aas liu ida ne’ebé sura ona iha Orsamentu ba 2008, tanba diferensiál entre presu WTI no presus

produtu reál ne’ebé hetan kiik liu ida ne’ebé prevê ona.

Iha altura elaborasaun dokumentu ida ne’e presu médiu petróleu iha 2008 mak $107 barril ida, kompara ho estimativa

$62 barril ida ne’ebé halo iha Orsamentu ba 2008. Tanba aumentu substansiál ka boot iha presu konkretu petróleu

nian no previzaun ba finál du anu, Ministériu Finansas aumenta ona presupostu kona-ba presu petróleu iha 2008 ho

média $86 barril ida. Ida ne’e la’ós presu petróleu ne’ebé hein atu hetan iha 2008 maibé presu petróleu ne’ebé uza ba

kálkulu Rendimentus Sustentáveis, ne’ebé reflete rekomendasaun Lei Fundu Petrolíferu atu nune’e presupostus

hotu-hotu tenke prudentes ka halo ho kuidadu. Mezmuke presupostu kona-ba presu petróleu iha 2008 kiik liu presus

konkretus to’o agora nian iha 2008, tenke nota katak sei boot liu nafatin presu petróleu konkretu ka loloos nian iha

tinan ida laran liubá. Gráfiku 3.1 hatudu alterasoens nominais istórikas iha presu petróleu no presupostus ne’ebé uza

iha kálkulu kona-ba reseitas petrolíferas aban-bainrua nian.

Gráfiku 3.1

(22)

Pagina 22

Reseitas petróleu reais iha 2007, la sura retornus ka osan ne’ebé fila hosi investimentus fundu petrolíferu, mak

$1,258.5 milhões. Nune’e mós, estima katak reseitas petrolíferas iha 2008 mak $1,845.8 milhões, ne’e reprezenta

aumentu $487.2 milhões relasiona ho estimativa iha Orsamentu ba 2008, tanba estimativa ne’ebé atualizasaun

estimativa hosi presu petróleu 2008.

Kuadru 3.1

Estimativa Poupansas ka osan ne’ebé rai hosi Fundu Petrolíferu entre 2006-07 no 2011($m)

06-07

Retornu reál ka osan loloos ne’ebé fila hosi investimentus fundu petrolíferu iha 2007 mak $117.0 milhões. Kuaze 80%

hosi retornu simu iha 3º no 4º trimestre tinan 2007, tanba rendimentu hosi títulus Governu EUA nian ne’ebé monu

mak’as durante períodu ida ne’e, kauza ona retornu inesperadu ida hosi investimentus iha períodu ida ne’e. Ho baze

iha estratéjia atuál ba investimentu no ba rendimentu ida hosi títulus Governu EUA nian hanesan 3.5%, retornu

investimentus ba 2008 estima ona katak $93 milhões.

Gráfiku 3.1 hatudu alterasoens ne’ebé foin mosu iha kurva rendimentu hosi tinan 0 to’o 5 Governu EUA nian.

(23)

Pagina 23 Curva de rendimento de 0 a 5 anos do Governo dos EUA1

1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 4.50 5.00

3 months 6 months 1 year 3 years 5 years

Y

iel

d

(

p

er

cen

t)

Time to maturity

US Government bonds yields

Jun-07

Sep-07

Dec-07

March-08

 

      

(24)

Pagina 24 Kuadru 3.2

Estimativas kona-ba Reseitas Petrolíferas entre 2006-07 no 2011 ($milhões)

06-07 Saldu hosi Fundu Petrolíferu iha 31 Dezembru 2007 mak $2,086 milhões. Valór ida ne’e aumenta tiha ona ba $2,630

milhões iha 31 Marsu 2008. To’o finál 2008 hein katak saldu sei to’o $3,339milhões.Prevê katak funde sei aumenta

gradualmente ka neineik iha médiu prazu.Estimativa atuál koloka valór totál Fundu oha finais 2009 maka $4,501

milhões no iha finais 2011 to’o $6,968 milhões.

Reseitas, Rikeza no Rendimentus Sustentáveis Petróleu

Iha 1 de Janeiru de 2008 totál Rikeza Petrolífera ne’ebé estima ona mak $13,203 milhões ho baze iha Valór Atuál

Líkidu. Aleinde valór totál Fundu Petrolíferu iha 1 Janeiru 2008, Rikeza Petrolíferu konsiste mós hosi Valór Atuál Líkidu

ka Netto (VAL) hosi reseitas petrolíferas futuras mak $11,117 milhões. Reseitas petrolíferas ne’ebé estima ona

aumenta ba $3,392 milhões kompara ho kálkulus ne’ebé fornese iha Orsamentu ba 2008. Aumentu signifikativu

Rikeza Petrolífera ne’e tanba revizaun ba estimativa presus petrolíferus no ba diminuisaun iha taixa deskontu nian

hosi 4.3% ba 3.5%.

Tuir Lei Fundu Petrolíferu Rendimentus Sustentáveis Estimadus (RSE) tuir loloos mak 3% hosi Rikeza Petrolífera.

Tanba ne’e, Rendimentus Sustentáveis korrespondente ba anu orsamentál 2008 kalkula ona osan $396 milhões. Ida

ne’e reprezenta aumentu ida to’o $102 milhões wainhira kompara ho kálkulu ba períodu hanesan iha Orsamentu

(25)

Pagina 25 Gráfiku 3. 3

Reseitas no Rendimentus Sustentáveis Petróleu Timór-Leste iha 2002 no 2023 (presus nominais)

0 200 400 600 800 1,000 1,200 1,400 1,600 1,800 2,000

to 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022

$U

S

Ano

Receitas Petroliferos excluindo juros Rendimento Sustentavel

Gráfiku 3.3 ilustra ka hatudu nível longu prazu ida ba RSE no ba reseitas petrolíferas ne’ebé sei simu to’o 2023.

Presus petróleu ne’ebé utiliza iha kálkulu ida ne’e kiik liu presus atuais iha merkadu. Tenke haree katak kálkulus

bazeia ba presus ne’ebé aas liu dook presus iha tinan hirak foin liubá, no tanba presus petróleu hatudu ona katak

voláteis katak fásil muda tinan-ba tinan.

Kuadru 3.3

Rendimento Sustentavel do Fundo Petrolífero 2006-07 to 2011 ($m)

06-07 Actual

2007 Actual

2008 Est

2009 Proj

2010 Proj

2011 Proj

Rendimento Sustentavel 283.3 133.0 396.1 389.0 390.8 392.5

(26)

Pagina 26 Gráfiku 3. 4

Presus Istórikus no Projetdus Petróleu nian tuir Termus Reais (Presus 2007)

$0.00 $20.00 $40.00 $60.00 $80.00 $100.00 $120.00

1946 1956 1966 1976 1986 1996 2006 2016

Média Anual Preço Real de Óleo (preços de 2007)

Projecções de Preço de Óleo (preços de 2007)

Avaliasaun kona-ba Metodolojia

Lei Fundu Petrolíferu presupoen ka hanoin kedas ona katak rendimentu nominál estimadu ne’ebé títulu tezouru

Governu EUA nian bele hetan ein média durante tinan hirak ne’ebé hein hela reseitas hosi Fundu Petrolíferu, tenke

uza hanesan taixa deskontu wainhira halo kálkulu kona-ba valór atuál hosi fluxu finanseiru ka osan ne’ebé aban

bainrua sei mai hosi setór petrolíferu. Iha altura halo revizaun ba kálkulu Rendimentus Sustentáveis antezde revizaun

semestrál Orsamentu tinan 2008, média ne’ebé pondera ka hanoin hela ona kona-ba títulus tezouru Governu EUA

nian estima ona katak 3.5%, i valór ida ne’e mak hili hanesan taixa deskontu nian hodi halo kálkulu.Aleinde ida ne’e,

reseitas petrolíferas ne’ebé prevê ona deskonta kedas iha inísiu tinan sivil (1 de Janeiru de 2008), kaer ba prinsípiu

katak baibain simu reseitas iha tinan klaran.

Uza taixa juru ida nian ne’ebé izenta ka dook hosi riskus wainhira halo kálkulu kona-ba valór atuál hosi reseitas

aban-bainrua nian iha nia implikasoens ka konsekuênsias ba presupostus ne’ebé utiliza, ne’ebé refere ba estimativa fluxu

finanseiru. Tenke iha probabilidade substansiál ka boot ida katak fluxu finanseiru ka osan ne’ebé atu mai bele

materializa ka realiza duni. Orsamentu Estadu kalkula produsaun ho baze iha estimativa “Baixa” hosi operadór.

Estimativa Baixa katak sei iha probabilidade atu 90% bele hetan níveis produsaun ne’ebé prevê ona.

Hanesan refere ona uluk bá, deklara ona katak kampu Kitan komersialmente viável, i Governu mós buka maka’as atu

avansa ho Greater Sunrise. Aleinde ida ne’e sei iha tan explorasoens perfurasaun ka ke’e tan fatin sanulu entre 2009

to’o 2012, ne’ebé hein katak explorasoens foun hirak ne’e hotu iha impaktu di’ak ba reseitas Estadu nian.

Orsamentu Estadu uza previzaun “Senáriu Presu Baixu ka kiik” relasiona ho presus óleu de krude ka óleu matak hosi

Administrasaun Informasoens Enerjia nian (AIE) hosi Governu EUA hanesan presu referênsia, atu bele determina

presupostus ka kálkulus kona-ba presus. Atu bele antesipa previzaun presus West Texas Intermediate (WTI) nian,

hanesan previzaun presus ne’ebé uza hodi halo kálkulus, mak presus óleu de krude importadu ajusta ona ho

(27)

Pagina 27 Previzoens tinatinan nian kona-ba presus óleu de crude importadu tuir norma tenke publika iha AIE iha Fevereiru kada

tinan, maibé iha 2008 previzoens hirak ne’e atraza tiha no seidauk bele fó sai ba públiku. Maibé AIE hasai ona nia

“komunikadu inisiál ida ne’ebé revê ona ba tinan 2008” kona-ba “Senáriu Presu Petróleu hanesan Referênsia”, tanba

ne’e mak Ministériu Finansas prevê ona “Senáriu Presu Baixu” ida ho baze iha diferensiál ida ne’e duni entre “Senáriu

Presu Referênsia” ho “Senáriu Presu Baixu” hanesan iha 2007. “Senáriu Presu Baixu” ida ne’ebé estima ona ne’e uza

hela hanesan baze atu antesipa presu WTI iha kálkulu kona-ba Rendimentus Sustentáveis atuais.

Tanba iha ona produtus petrolíferus oioin (kondensadu, Gáz Petróleu Likefeitu(GPL) no Gáz Natural Likefeitu (GNL)

mai hosi Bayu-Undan ho presus la hanesan, uza hela diferensiál istóriku entre presu referênsia WTI nian no presus

produtus seluk atu prevê presus produtus hotu-hotu nian. Diferensiais hirak ne’e seidauk muda dezde Orsamentu

2008.

Timór-Leste la iha kampus petrolíferu lubun boot ida ne’ebé bele hetan reseitas petrolíferas, tanba ne’e iha riskus

ne’ebé asosia ka liga ho reseitas petrolíferas. Risku, mezmuke kiik, hanesan akontesimentu ida iha Bayu Undan bele

interrompe ka hapara tiha fluxu reseitas tama iha kofre Estadu Timór-Leste nian. Interrupsaun ida ne’e bele dura fulan,

tinan i bele mós ba tempu naruk, depende ba eventu. Aleinde ida ne’e, presus petróleu voláteis ka muda fásil liu,

ne’ebé labele soe fali ipóteze katak presus petrolíferus bele monu maka’as, ho valores kiik liu dook kompara ho

presupostus ka kálkulus ba presus ne’ebé uza ba Fundu Petrolíferu.

Iha kálkulu kona-ba Rikeza Petrolífera hatama de’it kampus hirak ne’ebé agora produz hela. Tanba seidauk planu

dezenvolvimentu ida ba kampu Greater Sunrise, reseitas potensiais ba Timór-Leste mai hosi kampu ida ne’e, la

hatama iha Rikeza Petrolífera, nune’e mós ho potensiais reseitas hosi ektares ne’ebé nakloke ba explorasaun.

Bainhira halo kalkulasaun ba Rikusoin Petrolífera, kampu sira ne’ebé halo daudaun produsaun de’it mak sei inklui.

Tan to’o oras ne’e seidauk iha planu dezenvolvimentu ida ba kampu Greater Sunrise, mak rendimentu sira potensiál

Timor-Leste nian hosi kampu ida-ne’e sei la hatama iha kalkulasaun Rikusoin Petrolífera, lae mós ba rendimentu sira

potensiál be hosi área sira ne’ebé nakloke ba esplorasaun.

Kuadru 3.4 hato’o rezumu ida kona-ba previzaun sira ba rendimentu sira petrolíferu hosi operasaun sira iha Bayu

Undan, mak:

• koluna dahuluk refere ba tinan sivil;

• koluna daruak hatudu folin mina previstu ne’ebé utiliza atu halo estimativa ba rendimentu sira petrolíferu iha aban-bainrua nian, bazeia ba “Kazu ba Folin Tún” ne’ebé haklaken-sai hosi Administrasaun Informasaun Enerjétika iha

E.U.A;

• koluna datoluk hatudu produsaun petrolífera estimada ne’ebé bazeia ba “Kazu Produsaun Tún” ne’ebé hato’o hosi operadór, ConocoPhilips; no

• koluna dahaat hatudu totál rendimentu sira estimadu petrolíferu nian be bazeia ba informasaun iha-leten.

Rendimentu sira petrolíferu be hatudu iha koluna 4 mesak deskonta-laek de’it, no sei aprezenta iha folin sira atuál

(reseita sira be hetan iha 2010 sukat iha dolar sira 2010 nian, reseita sira hetan iha 2015 sukat iha dolar sira 2015

nian nst).

Kalkulasaun ba Rikusoin Petrolífera sei bazea ba VNA -Valór Netu Atualizadu (NPV- Net Present Value) hosi reseita

sira aban-bainrua nian. Rendimentu aban-bainrua nian hotu-hotu sei deskonta fila hikas ba loron-1 fulan-Janeiru 2008,

(28)

Pagina 28 Iha tempu elabora Orsamentu Rektifikativu 2008 nian fundu sira hosi fundu petrolíferu sei reflekte iha folin sira 2008

nian, atu kalkula rikusoin petrolífera, presiza iha konsisténsia, no rendimentu sira aban-bainrua nian sei reflekte iha

folin sira 2008 nian mós. VNA hatudu futuru rendimentu hotu iha tinan baze orsamentu ida-ne’e (dolar sira 2008 nian).

Iha Orsamentu 2009, rikusoin petrolífera sei kalkula ho baze ba iha folin sira 2009 nian.

Komu produsaun petrolíferu konsiste ho produtu sira mesak oioin (kondensadu, LPG, GNL) ho fórmula no kontratu

sira mesak oioin mós, mak laiha posibilidade kedas atu kalkula reseita sira totál petrolíferu deskonta-laek bazea ba

folin mina WTI nian no númeru sira produsaun nian iha Kuadru 3.4.

Rendimentu sira totál petrolíferu estimadu hosi loron-1 fulan-Janeiru 2008 to’o 2023 iha termu deskonta-laek mak

$13,235, enkuantu Valór Netu Atuál ba rendimentu sira aban-bainrua nian iha termu deskonta nian estimadu iha valór

$13,203 miliaun (tokon). Fatór deskontu be utiliza iha kalkulasaun mak 3.5% ne’ebé la’o-tuir ho provizaun sira be

hatuur nanis iha Lei Fundu Petrolíferu nian.

Rikusoin Petrolífera Totál estimada iha $13,203 miliaun (tokon), nu’udar aprezenta ona iha kuadru 3.5, ida-ne’e

kompostu ho saldu Fundu Petrolíferu iha loron-1 fulan-Janeiru 2008 nian hamutuk $2,086 miliaun, no reseita

(29)

Pagina 29 Kuadru 3.42

Kálkulus Rendimentus Sustentáveis – Estimativas kona-ba Presu Petróleu ($barril ida), Previzaun ba

Produsun no Reseitas iha 2002 to’o 2023

Preço

Total desde 1 Jan 08 751 11,117 13,235

to 2002 0 0 16

2 Os valores representam receitas não descontadas do Fundo Petrolífero, enquanto a riqueza petrolífera representa o Valor Actual Líquido das

(30)

Pagina 30

Sensibilidade

Iha riskus barak no insertezas iha kualkér previzaun kona-ba reseitas petrolíferas. Presupostu ne’ebé sensível liu mak

presu petróleu nian, tanba previzaun reseitas petrolíferas bele muda maka’as mezmuke ho de’it alterasaun ka

mudansa kiik iha presus petróleu.

Inserteza seluk inklui volume kontratu GNL no termus presu, presus faan kondensadu ne’ebé bele haree GPL relativu

ho presus petróleu, kustus operasionais no inflasaun. Ministériu Finansas buka adopta presupostus ne’ebé prudentes

ka ho kuidadu boot ba kazus hotu-hotu.

Kuadru 3.5 hatudu sensibilidade Reseitas Petrolíferas, Rikeza Petrolífera no Rendimentus Sustentáveis Estimadus

relasiona ho alterasoens iha produsaun no iha presus.

Kuadru 3.53

Kálkulus kona-ba Rendimentus Sustentáveis – Análize Sensibilidade ($m)

Receitas Petrolíferas 1 Jan 2008 até 31 Dec 2024 10,479 13,235 15,991 15,128

Riqueza Petrolífera em 31 Dec 2007 10,970 13,203 15,436 14,487

Estimativa de Rendimento Sustentavel 2008 329 396 463 435

Preço Óleo

- $10 O Rect 2008

Preço Óleo

+ $10 Produção Esperada

      

3 O Orsamentu de Estado para 2008 assenta no cenário do Ministériu Finansas (Cenário do MF). O preço baixo é baseado em preços do petróleo

(31)

Pagina 31

Parte 4 – Receitas

Totál reseitas Estadu ba 2008 revê ona konforme detalhes iha Kuadru 4.1. Reseitas maka:

• Reseitas petrolíferas (inklui jurus hahú hosi Fundu Petrolíferu); • Impostus doméstikus;

• Taixas no pagamentus utilizasaun.

Referensi

Dokumen terkait

Permasalahan yang dihadapi saat ini adalah rendahnya teknologi penggelondongan yang dimiliki petani/pengusaha, baik itu padat tebar, pemberian pakan tambahan dan

Tujuan dari penelitian ini adalah: (1) Mengidentifikasikan tingkat kemiskinan petani yang menjadi penyedia jasa lingkungan di kawasan hutan lindung; (2) Menganalisa dampak

Parupayan padruwen ring wewidangan Desa PAkraman Tonja wenten sane kadruwe Desa Pakraman Tonja, inggih punika pelaba-pelaba sane sampun kawedar ring ajeng, tiyosan ring

Suatu kebudayaan dapat dipelajari dalam sebuah tatanan ilmu yang.. terorganisir dan terstruktur agar dapat menjadi ilmu yang benar –

Kita dapat juga mendefinisikan graf sederhana G=(V,E) terdiri dari himpunan tidak kosong simpul-simpul dan E adalah himpunan pasangan tak-terurut yang berbeda disebut sisi (Munir

Bagi rekanan peserta lelang yang berkeberatan terhadap penetapan pemenang tersebut telah diberikan hak sanggah.. Surat Keputusan Penunjukan akan segera diterbitkan,

Adapun fraksi yang memiliki kemampuan paling tinggi dalam melarutkan batu ginjal kalsium adalah fraksi air, ini dapat dilihat dari kadar kalsium yang dapat dilarutkan sangat

Pengadaan sarana dan prasarana evakuasi penduduk dari ancaman/ korban bencana alam Program pencegahan dini dan penanggulangan korban bencana alam Tersedianya sarana