LIBER PER MESUESIN KIMIA 9

(1)

LIBËR PËR MËSUESIN

KIMIA 9

BOTIME

(2)

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara © Pegi 2012

Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese “Pegi” sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër

qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi.

Shtëpia botuese: Tel: +355/ (0)42 468 833; cel: 069 40 075 02 botimepegi@botimepegi.al Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73

(3)

Plani 5

Objektivat mësimorë për tekstin 10

Model teme mësimore 18

Tema: Elementi galvanik 18

KAPITULLI I Energjia dhe shndërrimi kimik

Tema 1.1: Energjia 23

Tema 1.2: Reaksionet ekzotermike dhe endotermike 24

Tema 1.3: Punë praktike eksperimentale: 25

Reaksionet ekzotermike dhe endotermike 25

KAPITULLI II Reaksionet redoks

Tema 2.1: Numri i oksidimit 27

Tema 2.2 Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit 28 Tema 2.3: Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit 30 Tema 2.4: Proceset e oksidimit dhe reduktimit. Reaksionet redoks 32 Tema 2.5: Vendosja e koeicientëve në reaksionet redoks 34 Tema 2.6: Punë praktike eksperimentale. Reaksione oksido-reduktimi 37

KAPITULLI III Dukuritë elektrokimike

Tema 3.1: Radha e aktivitetit të metaleve. Drejtimi i lëvizjes së elektroneve 40

Tema 3.2: Elektrokimia. Elementi galvanik 41

Tema 3.3: Ushtrime të zgjidhura

Proceset redoks në elementet galvanike 43

Tema 3.5: Elektroliza 44

Tema 3.6: Elektroliza e tretësirave ujore të elektrolitëve 45

Tema 3.7: Ushtrime të zgjidhura 47

Tema 3.8: Elektroliza e tretësirës ujore të sulfatit të bakrit me anodë aktive.

Përdorime të elektrolizës 49

Tema 3.10: Studim i krahasuar i proceseve elektrokimike 50

KAPITULLI IV Kimi Organike

Tema 4.2: Punë praktike eksperimentale:

Hetimi i elementeve në përbërjet organike. 55

Tema 4.3: Veçoritë e elementit karbon 55

(4)

Tema 4.5: Klasiikimi i përbërjeve organike që përmbajnë

karbon dhe hidrogjen 58

Tema 4.6: Radikalet alkile, emërtimi i alkaneve me varg të degëzuar 60

Tema 4.7: Vetitë izike e kimike të alkaneve 63

Tema 4.8: Rrjedhës të halogjenuar të alkaneve. Cikloalkanet 64

Tema 4.9: Punë praktike eksperimentale 65

Tema 4.10: Alkenet 69

Tema 4.11: Vetitë e alkeneve 71

Tema 4.13: Alkinet 75

Tema 4.14: Etini, përfaqësues më i thjeshtë i alkineve 76

Tema 4.16: Përmbledhje kapitulli: Studimi i krahasuar i alkaneve,

alkeneve dhe alkineve 82

Tema 4.17: Hidrokarburet aromatike 84

Tema 4.18: Përbërjet policiklike aromatike 85

Ushtrime përmbledhëse, faqe 119 86

KAPITULLI V Grupet funksionore

Tema 5.1: Grupet funksionore, klasiikim i përbërjeve organike që

përmbajnë oksigjen 88

Tema 5.2: Alkoolet klasiikimi, emërtimi 89

Tema 5.3: Gatitja dhe vetitë e alkooleve 91

Tema 5.4: Përfaqësues të alkooleve 92

Tema 5.5: Fenolet 94

Tema 5.7: Aldehidet dhe Ketonet 97

Tema 5.8: Gatitja dhe vetitë e aldehideve dhe ketoneve 98

Tema 5.9: Përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve 100

Tema 5.1: Acidet karboksilike. Klasiikimi dhe emërtimi 102 Tema 5.12: Vetitë e acideve të ngopura monokarboksilike. Përfaqësues 104 Tema 5.13: Studim i krahasuar Alkoole-Aldehide –Ketone-Acide karboksilike 105

Tema 5.14: Esteret 106

Tema 5.15 Lyrat 107

Tema 5.16: Sapunet 108

Tema 5.18 Punë praktike eksperimentale. Vetitë e lyrave dhe sapuneve 108

Ushtrime përmbledhëse 109

Tema 5.19: Karbohidratet, klasiikimi 114

Tema 5.20: Përfaqësues të karbohidrateve 114

(5)

5

Orë gjithsej

:

60 orë

(

Teori,

45

orë

)

(

Ushtrime

,

5 orë

)

(

P.p. eksperimentale, 10 orë

)

Orë të lira

:

10 orë

(të shpërndara sipas kapitujve si më poshtë)

Kap. II

(1 orë ushtrime, 1 orë ekskursion)

Kap. III

(1 orë diskutim i lirë, 1 orë testim)

Kap. IV

(1 orë ushtrime, 1 orë diskutim, 1 orë

përsëritje)

Kap. V

(1 orë ushtrime, 1 orë testim, 1 orë referat)

Orët e lira: 3 orë ushtrime, 2 orë diskutim i lirë, 1 orë

ekskursion, 1 orë referat,1 orë përsëritje, 2 orë testim.

PLANI MËSIMOR

(6)

LIBËR PËR MËSUESIN

Nr. Kapitulli Temat Substancat dhe mjetet ndihmëse Synimet e programit Planiikimi i orëve të lira Shënime të mësuesit

I. Energjia

Orë në total: 3

Teori: 2 orë

Punë praktike eksperimentale:

1 orë

1. Energjia

2. Reaksionet ekzotermike dhe endotermike

3. Punë praktike eksperimentale

Mund të shfrytëzohet material i marrë nga interneti mbi llojet dhe shndërrimet e energjisë ose materiali i marrë nga disku i projektit “Paketa e algjebër” që mund ta gjeni në këtë adresë email-i:

Skemat e faqes 13-14 mbi ndryshimin e energjisë në reaksionet ekzo- dhe endotermike. Substanca: C, H_gO, Zn, H₂SO₄, CaCO₃

1. Njohja me konceptet kryesore të kapitullit rreth ndryshimit të energjisë gjatë kalimit të materies nga një gjendje izike në një tjetër. 2. Formimi i shprehive teorike dhe praktike në zgjidhjen e ushtrimeve për të përcaktuar llojin e reaksionit ekzo- apo endotermik.

II. Reaksionet redoks

Orë në total: 6

Teori: 4

Ushtrime: 1

Punë praktike eksperimentale: 1

Shtohen orë të lira: 2 orë

1. Numri i oksidimit

2. Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit

3. Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit

4. Proceset e oksidimit dhe reduktimit, reaksionet redoks 5. Vendosja e koeicientëve në reaksionet redoks

6. Ushtrime

7. Punë praktike eksperimentale: reaksione oksido-reduktimi

8. Ekskursion

Modele të molekulave H₂, NaCl, HI. Tabela e faqes 24. Skema e faqes 29. Substancat: Na, H₂O, S, KMNO₄, H₂SO_4,

1. Njohja me konceptin e numrit të oksidimit. 2. Interpretimi dhe zbatimi i rregullave të vendosjes të numrave të oksidimit.

3. Identiikimi i reaksioneve redoks dhe argumentimi i procesit të oksido-reduktimit. 4. Zbatimi i rregullave në vendosjen e koeicientëve në reaksionet redoks.

(7)

KIMIA 9

7

III. Dukuritë elektrokimike

Orë në total: 10

Teori: 7 orë Ushtrime: 2 orë Punë praktike eksperimentale: 1

Shtohen orë të lira: 2

drejtimi i lëvizjes së elektroneve 2. Elementi galvanik

3. Ushtrime të zgjidhura 4. Tipa elementesh galavanike, bateritë, rëndësia e tyre praktike 5. Elektroliza

6. Elektroliza e tretësirave ujore të elektrolitëve

7. Ushtrime të zgjidhura 8. Elektroliza e tretësirës ujore të sulfatit të bakrit me anodë aktive. Përdorimi i elektrolizës

9. Punë praktike eksperimentale: elektroliza e ujit

10. Studim i krahasuar i proceseve elektrokimike

11. Diskutim i lirë rreth proceseve elektrokimike në industri dhe në jetën e përditshme

12. Testim

përcjellshmërisë elektrike të substancave, i bërë me ndihmën e mësuesit të izikës.Përdorimi i skemave dhe tabelave të librit faqe 40,41,42,45, 64 modele baterish të radiove, orëve, celularëve, telekomandave, MP3 etj. Aparat elektrolize i thjeshtë i ndërtuar me ndihmën e mësuesit të izikës, ndërtimi i pilës shtëpiake sipas faqes 52 të librit. Substancat që nevojiten: Zn, HCl. Për procesin e elektrolizës së ujit ndërtohet aparati si në igurë faqe 63.

dhe funksionin e: a) elementit galvanik b) elementit elektrolitik (elektrolizeri).

2. Përcaktimi i reaksioneve të oksido-reduktimit.

3. Interpretimi i rregullave të shkarkimit të joneve në elektroda. 4. Krahasimi i funksionit të elementit galvanik me atë të elektrolizës.

5. Njohja me zbatimet praktike të elektrolizës (galvanizim) dhe elementit galvanik (bateritë, akumulatorët). me temën: a) Proceset elektrokimike në jetën e përditshme b) Avantazhet dhe disavanta- -zhet e përdorimit të baterive në krahasim me rrymën e rrjetit elektrik.

1 orë testim

për reaksionet redoks dhe elektrokiminë IV. Përbërjet organike. Hidrokarburet

Orë në total: 20 orë

Teori: 16 orë

Punë praktike eksperimentale:

4 orë

Shtohen orë të lira: 3

1. Përbërjet organike dhe inorganike

2. Punë praktike eksperimentale: hetimi i elementeve në përbërjet organike

3. Veçoritë e elementit karbon 4. Formulat molekulare dhe ato të strukturës

5. Klasiikimi i përbërjeve organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen 6. Radikalet alkile, emërtimi i alkaneve me varg të degëzuar 7. Vetitë iziko-kimike të alkaneve

1. Përdorimi i tabelave faqe 70, 79,80,81 igura dhe tabela faqe 83. Tabela faqe 84, 85,89,91,95, 103,107, 108. Këto tabela mund të kopjohen në leta formati dhe të mbahen nga çdo nxënës gjatë punës së pavarur në klasë deri sa t’u bëhen shprehi.

Substanca organike dhe inorganike: ujë, vezë,

1. Identiikimi i përbërjeve organike dhe inorganike.

2. Evidentimi i elementit karbon si element kryesor i përbërjeve organike. 3. Njohja e rregullave për klasiikimin dhe emërtimin e përbërjeve organike që përmbajnë karbon dhe hidrogjen si dhe rrjedhësve të

1 orë ushtrime rreth hidrokarbureve, emërtime, struktura molekulash, veti, reaksione karakteristike.

(8)

LIBËR PËR MËSUESIN

8. Rrjedhës të halogjenuar të alkaneve, cikloalkanet

9. Punë praktike eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e metanit

10. Alkenet

11. Vetitë e alkeneve

12. Punë praktike

eksperimentale: Gatitja dhe vetitë e etenit

13. Alkinet

14. Etini, përfaqësuesi më i thjeshtë i alkineve

eksperimentale: Gatitja e etinit

16. Përmbledhje kapitulli: Studimi i krahasuar i alkaneve, alkeneve, alkineve

17. Ushtrime të ndryshme: emërtime, struktura molekulash, veti, reaksionekarakteristike

18. Hidrokarburet aromatike 19. Përbërjet policiklike aromatike 20. Nafta dhe gazi natyror

21. Kimikatet dhe hollimi i shtresës së ozonit

22. Diskutim i lirë 23. Përsëritje kapitulli

shkumës, kripë gjelle, vaj, gjalpë, naftalinë.

Mjetet e punës: Aparat për prodhimin e metanit, etenit, etinit + substancat që përdoren për gatitjen e tyre. Benzen, masa plastike, kampione të nënprodukteve të naftës si: benzinë, vajguri. Material shtesë të marrë nga interneti ose nga burime të tjera mbi ndotjen e ambientit dhe hollimin e shtresës së ozonit. Një nga burimet është dhe projekti paketa e gjelbër.

halogjenuar të tyre. 4. Listimi i

përfaqësuesve kryesorë të hidrokarbureve sipas klasave.

5. Njohja me vetitë iziko-kimike të hidrokarbureve. 6. Interpretimi i tipave të reaksioneve karakteristike të alkaneve, alkeneve, alkineve.

7. Njohja e

rëndësisë praktike të hidrokarbureve. 8. Ndërgjegjësimi për efektet negative që shkaktohen në mjedis nga përdorimi dhe djegia e hidrokarbureve.

hidrokarbureve, mundësitë e rikuperimit të shtresës së ozonit. Përveç materialit të tekstit, nxënësit mund të përgatisin në mënyrë të pavarur material shtesë të marrë nëpërmjet internetit.

1 orë përsëritje

(9)

KIMIA 9

9

organike që përmbajnë oksigjen

Orë në total: 21

Teori: 16 orë

Punë praktike:

3 orë

Ushtrime: 2 orë

Shtohen orë të lira: 3

i përbërjeve organike që përmbajnë oksigjen

2. Alkoolet, klasiikimi. Emërtimi 3. Gatitja dhe vetitë e alkooleve 4. Përfaqësues të alkooleve 5. Fenolet

eksperimentale:vetië kimike të alkooleve dhe fenoleve

7. Aldehidet dhe ketonet

8. Vetitë e aldehideve dhe ketoneve 9. Përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve

10. Punë praktike ekperimentale: Gatitja dhe vetitë e aldehideve dhe ketoneve

11. Acidet karboksilike. Klasiikimi dhe emërtimi

12. Vetitë izike dhe kimike të acideve të ngopura monokarboksilike 13. Studim i krahasuar alkoole, aldehide-ketone-acide karboksilike 14. Ushtrime 15. Testim 16. Esteret 17. Lyrat 18. Sapunet

19. Detergjentet dhe ndotja e mjedisit

20. Punë praktike eksperimentale: Vetitë e lyrave dhe sapunëve

21. Karbohidratet, klasiikimi 22. Përfaqësues të karbohidrateve 23. Proteinat. Roli i proteinave për jetën

24. 1 orë referat

126, 128, 137, 146, 154, 164,167.

Ilustrimet me igura për çdo mësim. Aparatet e përgatitjes së alkooleve, aldehideve, ketoneve. Substanca: etanol, fenol, etanal, hidroksid amoni, nitrat argjendi, etanoik, vaj, margarinë, sapunë të ndryshëm, sheqer, amidon, jod, vezë.

grupit funksionor për secilin grup (klasë) përbërjesh organike. 2. Njohja me rregullat e shkrimit të formulave dhe emërtimit të përbërjeve organike si: alkoole, fenole, aldehide, ketone, acide, estere etj

3. Përgjithësimi i vetive izike dhe kimike të pjesëtarëve të serive homologe në përputhje me klasën të cilës i përket.

4. Shpjegimi nëpërmjet shndërrimeve kimike të lidhjeve gjinore midis klasave të ndryshme të përbërjeve organike. 5. Demonstrimi në rrugë eksperimentale i vetive të përfaqësuesve të çdo klase.

6. Shpjegimi i rolit dhe rëndësisë së përbërjeve organike në jetën e përditshme.

7. Vlerësimi i rolit dhe rëndësisë biologjike të përbërjeve organike si: proteinat, karbohidratet, lyrat. mbi lidhjen gjinore të alkane, alkene, alkine, alkoole, aldehide, ketone, acide, vetitë e tyre dhe reaksione karakteristike.

(10)

10

Objektivat mësimorë për tekstin “KIMIA 9”

Përgatiti: Merita Berisha, Nina Guga

Kapitulli I

Energjia dhe reaksionet termokimike

Në fund të këtij kapitulli nxënësi duhet të jetë i aftë:

Objektiva minimalë

1. Të tregojë nëpërmjet shembujve të ndryshëm se për kryerjen e një pune shpenzohet energji.

2. Të përkuizojë energjinë e brendshme dhe dy format e saj. 3. Të dallojë një reaksion ekzotermik nga një reaksion endotermik. 4. Të shkruajë barazime termokimike të thjeshta.

5. Të identiikojë në rrugë eksperimentale reaksione ekzotermike dhe endotermike.

Objektiva mesatarë

1. Të shpjegojë ekzistencën e energjisë kinetike dhe potenciale nëpërmjet shembujve të ndryshëm (në forma të ndryshme të materies).

2. Të interpretojë barazimet termokimike ekzotermike dhe endotermike. 3. Të përkuizojë “efektin termik” të reaksionit kimik.

4. Të vërë në dukje nëpërmjet eksperimentit efektin termik në reaksionet e shpërbërjes dhe ato të bashkimit.

Objektiva maksimalë

1. Të bëjë dallimin midis energjisë termike dhe ndryshimit të temperaturës së mjedisit 2. Të argumentojë shndërrimin e energjisë nga një formë në tjetrën.

3. Të bëjë interpretimin molar të barazimeve termokimike.

4. Të listojë raste kur gjatë reaksionit kimik çlirohet ose thithet energji.

Kapitulli II

Reaksionet redoks

Objektiva minimalë

(11)

11

4. Të zbatojë rregullat e vendosjes së numrave të oksidimit në përbërjet dyjare.

5. Të dallojë një reaksion redoks nga një reaksion i zakonshëm. 6. Të barazojë reaksione të thjeshta redoks.

1. Të shpjegojë konceptin e n.o. duke analizuar lidhjet kimike që realizohen midis atomeve përbërëse të molekulës.

2. Të argumentojë ndryshimin midis n.o. dhe valencës.

3. Të zbatojë rregullat vendosjes së n.o. në përbërje dyjare e trijare.

4. Të ndërtojë skemën e këmbimit elektronik, duke u bazuar në skemën e dhënies dhe marrjes së elektroneve nga atomet e elementeve.

5. Të interpretojë procesin e oksidimit dhe reduktimit.

6. Të tregojë ndryshimin e n.o.të atomit të elementit që lëshon elektrone dhe atomit të elementit që merr elektrone.

7. Të argumentojë procesin e oksido-reduktimit si proces që shoqërohet me dhënie dhe marrje elektronesh (oksidimi dhe reduktimi ndodhin njëkohësisht).

8. Të vendosë koeicientët në reaksionet redoks.

Objektiva maksimalë

1. Të argumentojë vlerën e n.o. në përputhje me konceptin e n.o.(çdo numër oksidimi është një numër me shenjë).

2. Të zbatojë rregullat vendosjes së n.o. në përbërje të ndryshme.

3. Të diferencojë termat “proces oksidimi” nga “oksidues”, “proces reduktimi” nga “reduktim”.

4. Të dallojë agjentin oksidues dhe agjentin reduktues në një reaksion redoks. 5. Të shkruajë gjysmë reaksionet e oksidimit dhe reduktimit.

6. Të vendosë koeicientët sipas bilancit elektronik dhe atomik.

7. Të interpretojë dukuritë e vërejtura në eksperiment gjatë një reaksioni redoks. 8. Të listojë disa procese redoks që ndodhin në natyrë (djegiet e lëndëve, ndryshkja e

hekurit, oksidimi i bojërave ngjyruese etj.).

Kapitulli III

Dukuritë elektrokimike

Objektiva minimalë

1. Të përshkruajë me jalët e tekstit sjelljen e metaleve, aftësinë e tyre për të lëshuar elektrone.

(12)

12

4. Të paraqesë një element galvanik me igurë. 5. Të njohë funksionin e elementit galvanik.

6. Të njohë disa lloje baterish dhe rëndësinë e përdorimit të tyre. 7. Të përshkruajë ndërtimin e elektrolizerit.

8. Të paraqesë procesin e elektrolizës për elektrolitet në gjendje të shkrirë.

9. Të listojë disa ngjashmëri dhe dallime midis elementit galvanik dhe elektrolizës.

Objektiva mesatarë

1. Të argumentojë aktivitetin e metaleve duke u nisur nga vendi që ata kanë në radhën e aktivitetit.

2. Të krahasojë vetitë reduktuese të metaleve me vetitë oksiduese të joneve të tyre. 3. Të shpjegojë nëpërmjet skemës së elementit galvanik funksionimin e tij.

4. Të vërë në dukje drejtimin e rrjedhjes së elektroneve dhe drejtimin e lëvizjes së joneve.

5. Të interpretojë drejtimin e lëvizjes së elektroneve në një reaksion redoks.

6. Të përcaktojë nëpërmjet njehsimeve ndryshimin e masës së elektrodave gjatë funksionimit të një elementi galvanik.

7. Të vërë në dukje lloje të ndryshme baterish që shkaktojnë ndotjen e mjedisit. 8. Të njohë rregullat e shkarkimit të joneve gjatë elektrolizës së tretësirave ujore të

elektroliteve.

9. Të zbatojë rregullat e shkarkimit të joneve në proceset elektrolitike të tretësirave ujore.

10. Të dallojë reaksionet redoks që zhvillohen nëpër elektroda nga reaksioni i përgjithshëm i elektrolizës.

11. Të paraqesë produktet e elektrolizës së tretësirave ujore me elektroda pasive dhe aktive.

12. Të indentiikojë nëpërmjet eksperimentit H₂ dhe O₂ si produkte të elektrolizës së H₂O.

13. Të tregojë në mënyrë krahasuese ngjashmëritë dhe ndryshimet midis elementit galvanik dhe elektrolizës.

14. Të zgjidhë problema të nivelit mesatar për përcaktimin e masës së produkteve të elektrolizës dhe ndryshimin e masës së elektrodave në elementin galvanik.

Objektiva maksimalë

1. Të nxjerrë konkluzione mbi vetitë e metaleve bazuar në radhën e aktivitetit të tyre. 2. Të shkruajë duke u nisur nga funksionimi i elementit galvanik gjysmë reaksionet

redoks që zhvillohen nëpër elektroda dhe reaksionin e përgjithshëm. 3. Të njehsojë ndryshimin e masës së elektrodave në një element galvanik. 4. Të tregojë përdorime praktike të elementit galvanik dhe baterive të ndryshme. 5. Të interpretojë radhën e shkarkimit të joneve në tretësirat ujore të elektroliteve. 6. Të krahasojë procesin e elektrolizës gjatë zhvillimit të saj me elektroda aktive dhe

pasive.

(13)

13

9. Të njehsojë sasitë e produkteve të përftuara gjatë elektrolizës së substancave të

ndryshme.

10. Të japë shembuj të përdorimit praktik të elektrolizës dhe elementit galvanik.

Kapitulli IV

Përbërjet organike – Hidrokarburet

Objektiva minimalë

1. Të identiikojë elementet përbërëse të substancave organike. 2. Të listojë disa nga dallimet e përbërjeve organike dhe inorganike. 3. Të përshkruajë veçoritë e elementit karbon.

4. Të njohë strukturën elektronike të atomit C.

5. Të njohë formulën molekulare dhe formulën strukturore. 6. Të njohë formulën e përgjithshme të alkaneve.

7. Të zbatojë rregullat për emërtimin e alkaneve, alkeneve, alkineve. 8. Të shkruajë formulat strukturore kur jepet emri sistematik. 9. Të përkuizojë dukuritë e izomerisë.

10. Të japë kuptimin e radikaleve. 11. Të emërtojë radikalet.

12. Të shkruajë reaksione të thjeshta zëvendësimi (reaksione të veprimit të një alkani me halogjenet në prani të dritës).

13. Të ndërtojë dhe emërtojë struktura të cikloalkaneve. 14. Të provojë eksperimentalisht vetitë kimike të metanit. 15. Të njohë formulën e përgjithshme të alkeneve dhe alkineve.

16. Të emërtojë, duke zbatuar rregullat e emërtesës, përfaqësues në serinë homologe të alkeneve e alkineve.

17. Të listojë disa veti izike të alkeneve dhe alkineve.

18. Të përkuizojë me jalët e tekstit reaksionet e adicionit, eleminimit dhe polimerizimit. 19. Të njohë përfaqësuesin kryesor të hidrokarbureve aromatike (benzenin).

20. Të tregojë disa nga vetitë izike dhe kimike të benzenit. 21. Të tregojë përbërësit kryesorë të naftës dhe gazit natyror.

22. Të njihet me efektet negative që shkakton hollimi i shtresës së ozonit.

Objektiva mesatarë

1. Të hetojë në rrugë eksperimentale praninë e elementeve në përbërjet organike. 2. Të tregojë që atomi i karbonit shfaq vetëm valencën katër në përbërjet organike. 3. Të paraqesë struktura vargore dhe ciklike.

(14)

14

5. Të klasiikojë hidrokarburet.

6. Të argumentojë formulën e përgjithshme të alkaneve, duke u bazuar në praninë e lidhjeve njëishe.

7. Të emërtojë alkane me varg të degëzuar. Të shpjegojë në mënyrë eksperimentale disa veti izike e kimike të alkaneve, alkeneve, alkineve.

8. Të identiikojë pjesëtarët e serisë homologe: alkane, alkene, alkine. 9. Të interpretojë tipat e reaksioneve karakteristike për alkanet. 10. Të emërtojë rrjedhësit e halogjenuar të alkaneve.

11. Të argumentojë formulën e përgjithshme të alkeneve dhe alkineve duke u bazuar në praninë e lidhjeve dyishe dhe treishe.

12. Të shkruajë formulat strukturore kur jepet emri sistematik. 13. Të tregojë disa rrugë që çojnë në sintezën e alkeneve dhe alkineve. 14. Të emërtojë alkene dhe alkine me varg të degëzuar.

15. Të shkruajë dhe emërtojë formulat strukturore të izomereve të pozicionit për alkenet dhe alkinet.

16. Të shpjegojë gatitjen e alkeneve dhe alkineve nëpërmjet reaksionit të eliminimit. 17. Të shkruajë reaksionet kimike të vetive të alkeneve dhe alkineve (adicion,

polimerizim, djegie).

18. Të përftojë në mënyrë eksperimentale eten dhe etin. 19. Të krahasojë alkanet, alkenet, alkinet.

20. Të kryejë njehsime stekiometrike në barazimet e reaksioneve organike. 21. Të shpjegojë strukturën e benzenit.

22. Të emërtojë disa nga homologet e benzenit.

23. Të shpjegojë strukturën e naftalenit, antracenit dhe fenantrenit. 24. Të vërë në dukje përdorimet e naftës dhe nënprodukteve të saj. 25. Të japë shembuj të substancave ozonholluese që çlirohen në atmosferë. 26. Të listojë efektet negative dhe pozitive të rrezeve ultravjollcë.

27. Të ushtrohet në zgjidhjen e testeve alternative.

28. Të kryejë njehsime për gjetjen e masës, vëllimit të gazeve në barazimet e reaksioneve organike.

Objektiva maksimalë

1. Të argumentojë në bazë të veçorive unitetin e botës inorganike me atë organike. 2. Të interpretojë veçoritë e elementit karbon në funksion të lidhjeve kimike që ai

formon.

3. Të shpjegojë aftësinë që ka karboni për të formuar skelete karbonike. 4. Të krahasojë formulat molekulare me ato strukturore.

5. Të ndërtojë dhe emërtojë përbërjet izomere për një formulë të dhënë molekulare. 6. Të argumentojë nëpërmjet strukturës së alkaneve sjelljen kimike të tyre.

7. Të tregojë nëpërmjet reaksioneve vetitë kimike të alkaneve.

8. Të shpjegojë në kushte eksperimentale sjelljen e plogët të alkaneve në reaksionet kimike.

9. Të korrigjojë formulat kur ato janë të pasakta.

(15)

15

11. Të shpjegojë në mënyrë eksperimentale pangopshmërinë e etenit dhe etinit.

12. Të bëjë lidhjen midis alkaneve, alkeneve dhe alkineve në bazë të strukturës së lidhjes dhe formulës molekulare.

13. Të kryejë njehsime për përcaktimin e formulave molekulare.

14. Të krahasojë qëndrueshmërinë e lidhjes kovalente njëishe me atë dyishe dhe treishe.

15. Të shkruajë reaksione adicioni.

16. Të paraqesë mekanizmin e reaksioneve të polimerizimit.

17. Të kryejë eksperimente laboratorike për vetitë kimike të etenit dhe etinit.

18. Të ndërtojë një tabelë ku të pasqyrohen ngjashmëritë dhe ndryshimet midis alkaneve, alkeneve, alkineve.

19. Të argumentojë në bazë të strukturës pse benzeni nuk shfaq gjithmonë pangopshmëri.

20. Të shkruajë reaksionet e zëvendësimit në ciklin e benzenit.

21. Të nxjerrë përfundime mbi rëndësinë e zhvillimit të industrisë së naftës. 22. Të përshkruajë ndikimin e (CFC) në hollimin e shtresës së ozonit.

Kapitulli V

Përbërjet organike që përmbajnë oksigjen

Objektiva minimalë

1. Të përkuizojë grupin funksionor.

2. Të dallojë grupin funksionor në klasa të ndryshme të përbërjeve të oksigjenuara. 3. Të dallojë tek alkoolet grupin funksionor hidroksil (-OH).

4. Të emërtojë disa alkoole të thjeshta, të ngopura të serisë homologe. 5. Të përshkruajë vetitë izike të alkooleve.

6. Të njohë mënyrën e gatitjes së alkooleve. 7. Të paraqesë disa veti kimike të alkooleve.

8. Të njohë disa përfaqësues të alkooleve me rëndësi praktike.

9. Të dallojë grupin karboksilik në mënyrën e lidhjes së tij tek aldehidet dhe ketonet. 10. Të njohë formulën e përgjithshme të aldehideve dhe ketoneve.

11. Të emërtojë përfaqësuesit më të thjeshtë të aldehideve dhe ketoneve. 12. Të njohë disa përfaqësues të aldehideve dhe ketoneve me rëndësi praktike. 13. Të përcaktojë grupin funksionor të acideve karboksilike.

14. Të emërtojë përfaqësues të thjeshtë në serinë homologe të acideve karboksilike. 15. Të përshkruajë vetitë izike të pjesëtarëve të serisë homologe të acideve karboksilike. 16. Të njohë përfaqësuesit më të përdorur të acideve karboksilike.

17. Të identiikojë grupin funksionor në klasa të ndryshme të përbërjeve të oksigjenuara. 18. Të emërtojë struktura të thjeshta esteresh.

(16)

16

20. Të shprehë reaksionin e sapuniikimit.

21. Të listojë disa lloje detergjentësh sipas përdorimit të tyre praktik.

Objektiva mesatarë

1. Të klasiikojë përbërjet organike që përmbajnë oksigjen në bazë të grupit funksionor. 2. Të tregojë ndryshimet midis grupeve funksionore në klasa të ndryshme.

3. Të provojë në kushte eksperimentale vetitë kimike të alkooleve dhe fenoleve. 4. Të dallojë strukturën e një fenoli nga një alkool.

5. Të klasiikojë alkoolet në bazë të: a. radikalit; b. llojit të karbonit; c. numrit të grupeve hidroksile.

6. Të njohë rrugën e përftimit të acideve karboksilike.

7. Të provojë nëpërmjet eksperimentit vetitë kimike të aldehideve e ketoneve. 8. Të njohë mënyrat e përftimit të aldehideve dhe ketoneve nëpërmjet oksidimit të

alkooleve.

9. Të emërtojë alkoolet në bazë të rregullave të emërtesës sistematike (IUPAC). 10. Të shpjegojë ndryshimet izike në serinë homologe të alkooleve.

11. Të shkruajë reaksionet kimike të oksidimit të alkooleve primare dhe sekondare. 12. Të njohë mënyrat e gatitjes së metanolit, etanolit, glicerinës.

13. Të tregojë vlerat e përdorimit të tyre në jetën e përditshme.

14. Të klasiikojë fenolet në bazë të numrit të grupit hidroksilik të vendosura në cikël. 15. Të emërtojë homologë të rëndësishëm të fenoleve.

16. Të njohë mënyrat e gatitjes së fenolit në industri dhe laborator.

17. Të japë shembuj reaksionesh reduktimi dhe oksidimi për aldehidet dhe ketonet. 18. Të listojë disa vlera të përdorimit praktik të përfaqësuesve kryesorë të aldehideve

dhe ketoneve.

19. Të përshkruajë lidhjet kimike në grupin funksionor karboksilik.

20. Të paraqesë nëpërmjet reaksioneve kimike etapat e oksidimit për përftimin e acideve karboksilike.

21. Të argumentojë disa veti kimike te përfaqësuesit kryesorë të acideve.

22. Të interpretojë shkallën e oksidimit duke kaluar nga alkanet deri tek acidet karboksilike.

23. Të përcaktojë strukturën e lyrave.

24. Të tregojë nëpërmjet eksperimentit vetitë e lyrave. 25. Të analizojë strukturën e sapuneve.

26. Të përcaktojë strukturën e molekulës së një detergjenti sintetik. 27. Të provojë eksperimentalisht gatitjen e sapunit.

Objektiva maksimalë

1. Të tregojë ndikimin e grupeve funksionore në përbërjet organike.

2. Të hartojë një skemë lidhëse midis klasave të përbërjeve organike, formulës së përgjithshme, grupit funksionor dhe emërtimit të grupit.

3. Të tregojë anë të përbashkëta e dalluese midis tyre.

(17)

17

6. Të nxjerrë përfundime mbi vetitë izike dhe kimike të përfaqësuesve kryesorë të

alkooleve.

7. Të argumentojë në mënyrë eksperimentale vetitë acide të fenoleve.

8. Të demonstrojë në rrugë eksperimentale ndryshimet në vetitë kimike midis alkooleve dhe fenoleve.

9. Të ndërtojë formulat strukturore të aldehideve dhe ketoneve izomere. 10. Të krahasojë vetitë reduktuese të aldehideve dhe ketoneve.

11. Të argumentojë vetitë acide në bazë të strukturës së grupit karboksilik. 12. Të emërtojë acide karboksilike me varg të degëzuar.

13. Të paraqesë mënyrën e shpërbashkimit të acideve karboksilike. 14. Të paraqesë vetitë kimike të acideve.

15. Të shprehë në mënyrë të përmbledhur lidhjen gjinore midis klasave të ndryshme të përbërjeve organike dhe inorganike.

16. Të interpretojë reaksionin e esteriikimit dhe të hidrolizës. 17. Të shkruajë reaksionet e përftimit të triglicerideve. 18. Të interpretojë vetitë larëse të sapuneve.

19. Të konkludojë në përparësinë e detergjenteve sintetike në vend të sapuneve.

20. Të zgjidhë ushtrime stekiometrike për gjetjen e formulës molekulare dhe strukturore.

Karbohidratet

Objektiva minimalë

1. Të përcaktojë elementet përbërëse të karbohidrateve. 2. Të klasiikojë karbohidratet.

3. Të klasiikojë monosakaridet.

4. Të listojë disa përfaqësues të rëndësishëm të karbohidrateve. 5. Të njohë vlerën e përdorimit të tyre praktik.

1. Të emërtojë karbohidratet në bazë të grupit funksionor. 2. Të klasiikojë karbohidratet duke u bazuar në strukturën e tyre. 3. Të shkruajë reaksionin e hidrolizës së disakarideve.

Objektiva maksimalë

1. Të argumentojë vetitë e monosakarideve në bazë të grupit funksionor.

2. Të tregojë veçori të përbashkëta dhe dalluese të polisakarideve dhe disakarideve. 3. Të hartojë një tabelë përmbledhëse që tregon klasiikimin, formulat molekulare

(18)

18

Proteinat, roli i proteinave për jetën

Objektiva minimalë

1. Të paraqesë formulën strukturore të një aminoacidi. 2. Të njohë strukturën e proteinave.

1. Të paraqesë mekanizmin e formimit të lidhjes peptidike. 2. Të përshkruajë strukturat e proteinave.

Objektiva maksimalë

1. Të përcaktojë vetitë e proteinave.

2. Të tregojë rolin e proteinave në jetën e gjallesave bimore dhe shtazore.

Model teme mësimore

Tema: Elementi galvanik

Për këtë temë mësuesiduhet të ketë parasysh objektivat mësimorë dhe ato të programit. Duke u bazuar në nivelet e nxënësve në klasë ai ndërton punën, duke hartuar një plan ditor në të cilin vendos objektivat dhe metodat që do të ndjekë për realizimin e tyre.

Objektivat që i përkasin kësaj teme mësimore të ndara sipas tri niveleve janë:

Objektiva të nivelit të parë

Në fund të kësaj teme nxënësi duhet:

• Të përshkruajë ndërtimin e elementit galvanik. • Të dallojë anodën nga katoda (shenjat e tyre).

• Të shpjegojë kur qarku është i hapur dhe kur është i mbyllur. • Të përshkruajë zhvillimin e procesit në elementin galvanik. • Të listojë tipa baterish.

Objektiva të nivelit të dytë

• Të përkuizojë dy (1 dhe 2) rrjedhimet që dalin nga rradha e aktivitetit.

• Të shkruajë duke u nisur nga funksionimi i elementit galvanik gjysmë reaksionet redoks që zhvillohen nëpër elektroda dhe reaksionin e përgjithshëm.

• Të njehsojë ndryshimin e masës së elektrodave në një element galvanik.

(19)

19

• Të interpretojë në parim si funksionon çdo lloj elementi galvanik.

• Të shpjegojë nga ana elektrokimike pse lëvizin elektronet dhe jonet në qarkun e mbyllur.

• Të argumentojë pse funksionimi i një elementi galvanik është i përkohshëm. • Të hartojë një listë me shembuj të përdorimit praktik të elementit galvanik. • Të modelojë një bateri.

• Të tregojë funsionimin e saj.

Konceptet kryesore: radhë aktiviteti, elektrokimi, element gavanik, elektrodë, anodë, katodë, gjysëm reaksion, reaksion i përgjithshëm, masë e anodës apo e katodës, përcjellës elektronik, përcjellës jonik etj.

Mjetet e punës: element galvanik ose në mungesë të tij merren, dy gota kimike, dy pllaka metalike (Zn dhe Cu) ose dy shufra të tjera metalike, përcjellësa të rrymës elektrike, tretësira ujore të kripërave të metaleve që janë në përbërje të pllakave apo shufrave, tub në formën e germës U i mbushur me agar agar, limona, elektroda të gatshme, leta vizatimi, lapsa me ngjyra, tabelë e radhës së aktivitetit të metaleve, tabela e zezë etj.

Fillimi i mësimit, koha 45 min

Struktura e mësimit

Fazat e

strukturës Metodat Veprimtaritë e Nx dhe Koha Organizimi i Nx Parashikimi D.D.M

Diskutim i ideve (35’)

Të gjithë nxënësit Ndërtimi i

njohurive D.D.M

Përforcimi Hartë koncepti

Nxitje për të zhvilluar të gjykuarin përmbledhës (10’)

ZHVILLIMI I ORËS MËSIMORE

Parashikimi Di /Dua të di/Mësova

(20)

20

Di Dua të di Mësova

Grupi i parë me ndihmën e mësuesit (nxënësit veprojnë mësuesi shpjegon):

1. di të shpjegojë radhën e aktivitetit të metaleve; 2. di të përdorë igurat e librit në funksion të ndërtimit të elementit galvanik;

3. di të japë shpjegim për metalin që është katodë dhe për metalin që është anodë;

4. di të shpjegojë si mbyllet qarku

Grupi i dytë i drejton pyetjet grupit të parë: 1. Cilat janë pajisjet e nevojshme që duhen për të ndërtuar një element galvanik?

2 Cila pjesë funksionon si katodë (+) dhe cila si anodë (-) dhe pse?

3. Si mbyllet qarku?

1. Ku dhe si merren mjetet e nevojshme për të ndërtuar elementin galvanik?

2. Si përcaktohet anoda dhe katoda?

3. Se qarku mbyllet kur vendoset ura lidhëse midis dy gotave kimike (gjysmë elementet)

4. Të ndërtoj një element galvanik

Ndërtimi i njohurive: Di /Dua të di/Mësova

Në stadin e parë të kësaj faze, e cila zgjat 15’ nga 25’ që është e gjithë faza, mësuesi/ja iu kërkon nxënësve:

a) të shkruajnë simbolet e metaleve përbërëse të pllakave metalike; b) të bëjnë pyetje rreth funksionimit të elementit galvanik; c) të shkruajnë gjysmëreaksionet që ndodhin në elektroda.

Më pas ajo iu jep nxënësve informacionin për ndryshimin e masës së katodës dhe anodës, në përputhje me elementin galvanik të ndërtuar dhe jep shembuj të zgjidhur dhe të pazgjidhur.

Grupi i tretë: 1. di të ndërtoj elementin galvanik, 2. di të mbyll qarkun, 3. di të përcaktoj anodën dhe katodën si dhe të bëj njehsime.

Grupi i parë i bën pyetje grupit të tretë:

1. çfarë ndodhi në anodë dhe katodë?

2. si lëvizin elektronet dhe jonet në elementin galvanik?

3. cila nga elektrodat u rrit në masë dhe cila u zvogëlua në masë? 4. si njehsohet masa e rritur e katodës dhe masa e zvogëluar e anodës? 5. përse shërben një element galvanik?

Grupi i dytë:

1. të shkruaj gjysmëreaksionet dhe reaksionin e përgjithshëm duke përdorur simbolet kimike të elementeve dhe zbatuar njohuritë e marra për rradhën e aktivitetit,

2. se elektronet lëvizin nga anoda drejt katodës dhe jonet në tretësira lëvizin në drejtim të kundërt me atë të elektroneve,

3. se masa e katodës rritet, ndërsa masa e anodës zvogëlohet,

4. të njehsoj masën e rritur të katodës dhe masën e zvogëluar të anodës duke bërë raportet midis joneve që kalojnë nga anoda në tretësirë me ato që depozitohen në katodë d.m.th., duke u bazuar në dy gjysmëreaksionet,

5. se funksioni i elementit galvanik është të prodhojë energji elektrike duke shpenzuar energji kimike.

Realizimi i kuptimit. Kjo fazë mund të zgjasë 10’.

(21)

21

1. radhën e aktivitetit të metaleve

2. të përdor igurat e librit në funksion të ndërtimit të elementit galvanik.

3. të jap shpjegim për metalin që duhet të jetë katodë dhe për metalin që duhet të jetë anodë

1. si ndërtohet një element galvanik?

2. si funksionon ai?

3. cili është qëllimi i përgatitjes së elementit galvanik?

4. si kryhen njehsimet duke njohur mirë funksionimin e elementit galvanik?

1. të ndërtoj një element galvanik dhe tipa baterish si p.sh.

2. të shpjegoj si funksionon ai,

3. të shndërroj energjinë kimike në energji elektrike, 4. të njehsoj ndryshimet e masave të katodës dhe anodës.

Përforcimi: Hartë për elementin galvanik.

Mësuesi/ja në këtë fazë të ripërforcimit të njohurive, e cila mund të zgjasë rreth 10 minuta, iu kërkon grupeve të punës të kompozojnë një hartë se si mund të lidhen konceptet që mësuan me njëri-tjetrin. Më pas mund të ngrejë një nxënës në tabelë dhe ai të vizatojë hartën e koncepteve për elementin galvanik.

(22)

22

Përbërja:

Ena 1

Zn SO4 +

pllakë Zn

Përbërja:

Ena 2

CuSO4 + pllakë

Cu

Harxhohet

energji

kimike

Katoda prej Cu rritet në masë

Elementi

galvanik

Cu-Zn

Prodhohet

energji

elektrike

Përbëhet nga

ura lidhëse

Kur anoda

prej Zn tretet

elementi galvanik

nuk funksionon

shërben si katodë

Pllaka e Cu

(+)

Përbëhet

nga ijet përçuese

që lidhin pllakat

prej Cu dhe Zn

Pllaka e Zn

shërben si anodë

(-)

Vlerësimi i nxënësve: Nxënësit vlerësohen për:

 aftësinë e tyre për të shpjeguar vetitë e metaleve dhe joneve të tyre mbi bazën e koncepteve të njohura te radha e aktivitetit,

 aftësinë e tyre në përshkrimin, ndërtimin dhe shpjegimin e elementit galvanik,  argumentet që japin për ndryshimet e masave të anodës dhe katodës si dhe kohën e funksionimit të elementit galvanik,

 shprehitë e punës në grup,

 interpretime, përfundime, përgjithësime, krahasime brenda elementeve që marrin pjesë si anodë apo si katodë në një element galvanik.

(23)

23

Energjia dhe shndërrimi kimik

Tema 1.1: Energjia

Pyetje dhe ushtrime

1._{Si e përfytyroni energjinë?}

Përgjigje:

Energjia përfytyrohet në forma të ndryshme, si aftësi për të kryer punë (ilustroje me shembuj).

2._{Me se e masim atë?}

Përgjigje:

Energjia matet me punën e kryer gjatë së cilës shpenzohet energji, duke shkaktuar ndryshime izike e kimike të materies.

3._{Pse themi që energjia e strukturave të lidhjeve është energji potenciale?}

Përgjigje:

Energjia e strukturave të lidhjeve është energji potenciale. Ajo është pjesë e energjisë së brendshme dhe varet nga forcat e bashkëveprimit molekular, kur këto forca janë të mëdha, si p.sh. në gjendjen e ngurtë kristalore, energjia potenciale është e madhe dhe zvogëlohet gjatë kalimit të lëndës në gjendje të lëngët e të gaztë.

4._{Si quhet energjia e lëvizjes së grimcave?}

Përgjigje:

Energjia e lëvizjes së grimcave quhet energji kinetike.

5._{Jepni shembuj të kthimit të energjisë kinetike në energji potenciale.}

Përgjigje:

Një shembull që tregon se energjia kinetike shndërrohet në energji potenciale, është shndërrimi i ujit nga gjendja e gaztë në të lëngët deri në gjendje të ngurtë.

6._{Si ndryshon energjia kinetike dhe potenciale e grimcave të materies gjatë dukurive të}

mëposhtme? Plotësoni tabelën.

Dukuria Ek > Ep Ep > Ek

Tajfuni +

-Uji i lumit që rrjedh +

-Kthimi i squfurit nga avull në lëng - +

Kalimi i ujit në avull +

-Ngrirja e ujit - +

Një sportist në stërvitje +

(24)

24

Tema 1.2: Reaksionet ekzotermike dhe endotermike

Pyetje dhe ushtrime

1. _{Ktheni në barazime termokimike reaksionet:}

H_2(g) + Cl_2(g)→ HCl_(g) çlirohen 369,2 kJ CaO_(ng) + H₂O_(l)→ Ca(OH)₂_(l) çlirohen 65.32 kkal N_2(g) + O_2(g)→ NO_(g) thithet 173 kJ N_2(g) + O2_(g)→ NO_2(g) thithet 102.6 kJ

Zgjidhje:

H_2(g) + Cl_2(g) = 2 HCl_(g) + 369.2 kJ

CaO_(ng) + H₂O_(l) = Ca(OH)₂_{(l) +}65.32 kkal N_2(g) + O_2(g) + 173 kJ = 2NO_(g)

N_2(g) + O_2(g) + 102.6 kJ = 2NO_2(g)

2._{Cilat nga reaksionet e mëposhtme janë ekzotermike dhe cilat janë endotermike?}

2Na_(ng) + Cl_2(g)→ 2NaCl_(ng) + 822.44 kJ PCl_5(ng) + 92.96 kJ → PCl_3(g) + Cl_2(g) 3 H_2(g) + N_2(g)→ 2NH_3(g) + 92 kJ CH_4(g) + 74.81 kJ/ mol-1→ _C

(ng) + 2H2(g)

Përgjigje:

2Na_(ng) + Cl_2(g)→ 2NaCl_(ng) + 822.44 kJ (reaksion ekzotermik) PCl_5(ng) + 92.96 kJ → PCl_3(g) + Cl_2(g) (reaksion endotermik) 3 H_2(g) + N_2(g)→ 2NH_3(g) + 92 kJ (reaksion ekzotermik) CH_4(g) + 74.81 kJ/ mol-1→ _C

(ng) + 2H2(g) (reaksion endotermik)

3._{Shpjegoni termat:}

reaksion ekzotermik, reaksion endotermik, efekt termik, energji e brendshme e substancave, barazim termokimik, ligji i ruajtjes së energjisë.

Përgjigje: Reaksion ekzotermik është reaksioni kimik që shoqërohet me çlirim energjie.

Reaksion endotermik është reaksioni kimik që shoqërohet me thithje energjie.

(25)

25

Tema 1.3: Punë praktike eksperimentale:

Reaksionet ekzotermike dhe endotermike

Pyetje dhe ushtrime

1. _{Si klasiikohet energjia e brendshme?}

Përgjigje:

Energjia e brendshme klasiikohet si energji e brendshme e substancave nistore që shënohet me En, dhe energji e produkteve që shënohet me Ep.

2._{Cila është lidhja midis ΔH, En dhe Ep gjatë reaksioneve ekzo- dhe endotermike?}

Përgjigje:

a) Kur En > Ep => ΔH < 0, reaksioni është ekzotermik. b) Kur En < Ep => ΔH > 0, reaksioni është endotermik.

3._{E saktë apo e gabuar është shprehja? Vendosni shkronjën S ose G në}

kutitë bosh. Përgjigje:

- Efekti termik i një reaksioni ekzotermik është një numër më i madh se zero. ฀ ฀ (e gabuar)

- Në një reaksion endotermik, En > Ep. ฀ ฀ (e gabuar)

- Energjia e brendshme e një substance rritet kur ajo kalon nga gjendja e lëngët në gjendje të ngurtë. ฀ ฀ (e gabuar)

- Energjia kinetike nuk shndërrohet gjithmonë në energji potenciale. ฀ ฀ (e gabuar ) - Për një reaksion endotermik a mund të shkruajmë Ep – En = ΔH >0? ฀ ฀ (e saktë)

4._{Klasiikoni në ekzotermike dhe endotermike reaksionet e mëposhtme:}

a) 2Mg_(ng) + O_2(g)→ 2 MgO_(ng) ΔH = -1204 kJ

b) 2CO_(g) + O_2(g)→ 2CO_2(g) ΔH = -566 kJ

c) N_2(g) +2O_2(g)→ 2NO_2(g) ΔH = +102.6 kJ

d) 2C2H_2(g) + 5O_2(g)→ 4CO_2(g) + 2H₂O_(g) ΔH = -2512 kJ

e) C_(ng) + O_2(g)→ CO_2(g) ΔH = -394 kJ

f ) 2H₂O_(l) → 2H_2(g) + O_2(g) ΔH = +572 kJ

Përgjigje:

(26)

26

5._{Në reaksionin:}

2H₂O_(l) → 2H_2(g) + O_2(g), ΔH = +572 kJ

gjeni sa do të jetë sasia e energjisë që thithet, nëse gjatë shpërbërjes së ujit do të përftohen 33,6 litra hidrogjen. Sa g ujë janë shpërbërë në këtë rast?

Zgjidhje:

Të dhëna: Vl H₂ = 33.6 l, ΔH = ?, m_g H₂O = ?

Hapi I:

Arsyetojmë në bazë të reaksionit, kur çlirohen 2 mole H₂ ose 2

⋅

22.4 l H₂ thithet 572 kJ.

Ndërtojmë raportet: 2

2

2 22.4

572

33.6

lH

kJ

lH

xkJ

⋅

=

, x = 429 kJ

Hapi II:

Njehsojmë masën e ujit të shpërbërë, duke ndërtuar raportin:

2 ₂

2 2

2

,

2

g _l

m

m H O

V H O

M H O

=

V H

⋅

zëvendësojmë

33.6

2

18 /

2

22.4 /

y

l

mol

⋅

g mol

=

mol

⋅

l mol

, y = 27 gr.

6._{Cili prej reaksioneve është ekzotermik:}

a) CH_{4(g )}+ N_2(g) → HCN_(g)+NH_3(g) -164kJ, b) Fe₂O_3(ng) + 3CO_(g)→ 2Fe_(ng)+3CO_2(g)+ 24,8kJ

Përgjigje:

a) Reaksion endotermik

(27)

27

Reaksionet redoks

Tema 2.1: Numri i oksidimit

Pyetje e ushtrime

1._{Përcaktoni drejt cilit atom do të zhvendoset çifti elektronik i përbashkët në molekulat e}

substancave të mëposhtme:

HBr, H₂O, CH₄, NaH, NH₃, HF, CO₂.

Përgjigje:

HBr,



H O,



₂

CH ,



₄



NaH,



NH3,

HF,



CO .



₂

2._{Shpjegoni jalët: lidhje jonike, çift elektronik, valencë, çift elektronik i baraslarguar,}

numër oksidimi.

Përgjigje:

• Lidhje jonike është lidhja e realizuar midis joneve me ngarkesa të kundërta elektrike, të formuara nga atomet e metaleve dhe jometaleve.

• Çift elektronik është çifti që krijohet midis elektroneve lidhëse të dy atomeve. • Valencë është aftësia që ka një atom për t’u lidhur me një numër të caktuar atomesh

të një elementi tjetër.

• Çift elektronik i baraslarguar është çifti elektronik i përbashkët që vendoset midis dy atomeve të njëjta ose me elektronegativitet të njëjtë që e tërheqin çiftin me forca të barabarta.

• Numër oksidimi: Numri i oksidimit të një elementi shpreh numrin e elektroneve që zhvendosen plotësisht ose pjesërisht në përbërjet kimike nga një atom te tjetri.

3._{Përcaktoni valencën e elementeve në përbërjet:}

NH₃, NO₂, N₂O₃ , P₂O₅, FeO, Na₂O, Cl₂O₃. Zgjidhje:

3

N H

III I

, N O ,₂

IV II

N O ,₂ ₃

III II

P O ,₂ ₅

V II

Fe O,

II II

Na O,₂

I II

Cl O₂ ₃

III II

.

4._{Argumentoni ndryshimin midis n.o. dhe valencës.}

Përgjigje:

(28)

28

5._{Si llogaritet vlera e n.o.?}

Përgjigje:

Vlera e n.o. të një atomi është e barabartë me numrin e elektroneve që atomi jep, merr, tërheq ose shtyn.

6._{Bazuar në vendet e tyre në sistemin periodik, përcaktoni sa elektrone kanë në nivelin e}

jashtëm atomet e elementeve: Ca, Al, S, O, P, Si.

Përgjigje:

• Ca, ndodhet në grupin II-A të sistemit periodik, kjo do të thotë që ai ka 2e-_në shtresën e jashtme.

• Al, është element i grupit III- A, pra ka 3e-_{në shtresën e jashtme.} • S, është element i grupit VI-A, pra ka 6e-_{në shtresën e jashtme.} • O, është element i grupit VI-A, pra ka 6e-_{në shtresën e jashtme.} • P, është element i grupit V-A, pra ka 5e-_{në shtresën e jashtme.} • Si, është element i grupit IV-A, pra ka 4e- _{në shtresën e jashtme.}

7. Plotësoni tabelën, duke u nisur nga strukturat e molekulave të substancave të mëposhtme.

Përbërja kimike Lloji i lidhjes kimike Valenca e secilit element

Ngarkesa e mendar (numri i oksidimit)

H₂O Kovalente polare

2

I II

H O

1 2 2

H O

+ −

Cl₂ Kovalente e pastër

2

I

Cl

0 2

Cl

KBr Jonike

K Br

I I

K Br

+1 −1

MgCl₂ Jonike

2

II I

Mg Cl

2 1 2

Mg Cl

+ −

Tema 2.2 Rregulla për përcaktimin e numrave të oksidimit

Pyetje dhe ushtrime

1._{Në përbërjet e mëposhtme, atomi i cilit element ka numër oksidimi zero:}

(29)

29

Përgjigje:

0 2

H ,

He

0

,

P,

0

Ni,

0

Cu.

0

2. _{Përcaktoni numrat e oksidimit të secilit prej atomeve të elementeve në përbërjet e}

mëposhtme:

H₂O, K₂O, CO₃2-_{, P}

2O5, Ag2O, NH3, PO4 3-_{, NO}

3 -_{, NH}

4 + Përgjigje: 1 2 2 H O, + −

K O,1₂ 2

+ −

4 2 2 3

[ O ]C

+ − −

, P O ,5₂ 2₅

+ −

Ag O,1₂ 2

+ −

N H ,3 1₃

− +

5 2 3 4

[P O ]

+ − −

, [N5O2₃]

+ − −

, [N H ]3 1₄

− + +

.

3. E saktë apo e gabuar: Numri i oksidimit të atomit të elementit squfur, në përbërjet e

mëposhtme, është sa numri i shënuar në tabelë ose jo. Vendosni shkronjën S ose G në kolonën e tretë.

Përbërja

Numri i oksidimit të S

S apo G

K

2

S

-2

S

SO

2

-4

G

SO

3

+6

S

Al

2

S

3

+2

G

S

₈

+6

G

ZnS

+6

G

SCl

₂

+2

S

4._{Në përbërjet e mëposhtme përcaktoni numrat e oksidimit të atomeve të çdo elementi:}

Cr₂O₃, CrO₃, Mn₂O₃, MnO₃, PbCl₂, SnCl₄, ZnS, CuO, SiF₄, NO, N₂O₅.

Përgjigje:

3 2 2 3,

Cr O + − 6 2 3 Cr O + − , 3 2 2 3 Mn O + − , 6 2 3 Mn O + − , 2 1 2 Pb Cl + − , 4 1 4 Sn Cl + − , 2 2

Zn S

+ −

, Cu+2_O-2_{, Si}+4_F 4

-1_,

2 2

N O

+ −

, N O5₂ 2₅

+ − .

5._{Korrigjoni shprehjet e gabuara:}

a- atomi i oksigjenit te përbërja me formulë molekulare K₂O shfaq n.o. = -1. b- atomi i jodit te joduri i hidrogjenit (HI) shfaq n.o. = -1.

(30)

30

Përgjigje:

a) n.o. = -2, b) e saktë, c) e saktë,

d) përjashtim bëjnë hidruret e metaleve ku ai shfaq n.o. = -1.

Tema 2.3: Ushtrime mbi përcaktimin e numrave të oksidimit

Pyetje dhe ushtrime

1._{Plotësoni shprehjet:}

a. Atomi i azotit në përbërjen me formulë molekulare KNO₃ ka n.o. = ______ b. Valenca e oksigjenit te hidroksidi i argjendit (AgOH) është _______ c. Në përbërjen me formulë molekulare BCl₃, atomi i borit e ka n.o. = _____

Përgjigje:

a) 5

3

K N O

+

b)

II

Ag O H

c)

3 3

B Cl

+

2._{Argumentoni pse shuma algjebrike e n.o, në përbërjet e mëposhtme, është zero:}

CH₄, Na₃PO₄, SO₃, K₂SO₄, Al(OH)₃.

Përgjigje:

• 4 1

4

C H

− +

a) atomi i elementit H e ka n.o. +1 (rregulli 9) b) atomi i elementit C e ka n.o. -4 (rregulli 10) • Na₃PO₄:

a) atomi i elementit Na e ka n.0. = +1 (rregulli 5) b) atomi i elementit O e ka n.0. = -2 (rregulli 8)

c) n.o. i elementit P shënohet me x.

Shuma algjebrike e n.o. është: 3 (+1) + x + 4 (-2) = 0 x = 5. • SO₃:

a) atomi i elementit O e ka n.o. = -2 (rregulli 8) b) atomi i elementit S e ka n.o. = +6 (rregulli 10) • K₂SO₄:

a) atomi i elementit K e ka n.o. = +1 (rregulli 5) b) atomi i elementit O e ka n.o. = -2 (rregulli 8)

c) shënojmë me x n.0. të S, shuma algjebrike e n.o. është: 2 (+1) + x + 4 (-2) = 0 x=+6

• Al(OH)₃:

(31)

31

b) atomi i elementit H e ka n.o. = +1 (rregulli 9)

c) atomi i elementit Al shënohet me x, shuma algjebrike e n.o. është:

x + 3 (-2) + 3 (+1) = 0 x = +3.

3. _{Në tabelë janë paraqitur formulat kimike të molekulave ose joneve përbërëse}

të disa substancave. Përcaktoni valencën dhe n.o. për atomet e secilit element.

Përgjigje: Jon ose molekulë Valenca për çdo element n.o. për çdo element Jon ose molekulë Valenca për çdo element n.o. për çdo element

H₂O

2 I II H O 1 2 2 H O + −

2H+_+SO 4

2-2 4

I VI II

H S O

1 6 2

2 4

H S O

+ + − SiH₄ 4 IV I Si H 4 1 4 Si H

− + _KMnO

4

I VII II

K Mn O

1 7 2 4

K Mn O

+ + −

NaCl

Na Cl

I I

Na Cl

+1 −1 Ba(OH)₂

2

( )

II II I

Ba O H

2 2 1 2

( )

Ba O H

+ − +

MgS

Mg S

II II

Mg S

+2 −2 N₂O₃

3 2 III III N O 3 2 3 2 N O + −

4._{Përcaktoni n.o të atomeve të elementeve të nënvizuara:}

O₂ Na₂SO₄ H₂O₂

I₂ K₂CrO₄ CaH₂

S NH₄Cl PbO

F₂ Fe(NO₃)₂ FeO

Cl₂ Fe(OH)₃ Fe₂O₃

NH₃ NH₄NO₃ Al₂O₃

HCl K₃PO₄ ZnS

H₂S KMnO₄ Cr₂O₃

Cl₂O HOCl Cl₂O₅

Përgjigje: 0 2 O 6 2 4

Na S O

+ 1 1 2 2 H O + − 0 2 I 6 2 04

K Cr + 2 1 2 Ca H + − 0

S

3 4

N H Cl

−

2

Pb O

(32)

32

0

Fe

2 5 3 2 ( )

Fe N O

+ + 2

Fe O

+ 3 3 N H − 3 3 ( ) Fe OH + 3 2 3 Fe O + 1

H Cl

− 3 5 4 3

N H N O

− + 3 2 3 Al O + 2 2 H S − 5 3 4

K P O

+ 2

Zn S

+ --- 7 4

K Mn O

+ 3 2 3 Cr O + 1 2 Cl O + 1

HO Cl

+ 5 2 5 Cl O +

Tema 2.4: Proceset e oksidimit dhe reduktimit. Reaksionet redoks

Pyetje dhe ushtrime

1._{Ç’ndryshim kanë termat:}_{proces oksidimi}_nga_oksidues_,_{proces reduktimi}_nga_reduktues_?

Përgjigje:

• Procesi i oksidimit është proces që shoqërohet me largimin e elektroneve dhe rritjen e n.o.

• Oksidues është substanca, atomet e së cilës kanë pësuar procesin e reduktimit. • Proces reduktimi është procesi që shoqërohet me marrje të elektroneve dhe ulje

të n.o.

• Reduktues është substanca, atomet e së cilës kanë pësuar procesin e oksidimit.

2._{Në gjysmëreaksionet e poshtëshënuara përcaktoni procesin, agjentin oksidues dhe}

agjentin reduktues:

Fe+2→_Fe+3 _Al0→_Al+3 Ag+1→_Ag0 _S-2→_S+6

Cu+2→_Cu0 _Cl0→_Cl-1

Përgjigje:

(33)

33

S-2 →_S+6 _{oksidim (S}-2_{, agjent reduktues)}

Cl0→_Cl-1 _{reduktim (Cl}0_{, agjent oksidues)}

3. Përcaktoni numrat e oksidimit të atomeve të elementeve përbërëse të

substancave nistore e produkt në reaksionet e mëposhtme: 2KMnO₄+16HCl → 2KCl+2MnCl₂+5Cl₂+8H₂O 2K+2H₂O → 2KOH+H₂

2 Na₂O₂→ 2Na₂O + O₂

Përgjigje:

1 7 2 1 1 1 1 2 1 0 1 2

4 2 2 2

2K Mn O 16H Cl 2K Cl 2Mn Cl 5Cl 8H O

+ + − + − + − + − + −

+ → + + +

0 1 2 1 2 1 0

2 2

2

K

2

H O

2

K O H

H

+ − + − +

+

→

+

1 1 1 2 0

2

2 2 2

2Na O 2Na O O

+ − + −

→ +

4._{Ç’janë reaksionet redoks, si mund t’i dallojmë ato nga një reaksion i zakonshëm?}

Përgjigje:

Reaksionet redoks janë reaksionet që shoqërohen me ndryshime të n.o. nga substancat nistore në ato përfundimtare. Në një reaksion të zakonshëm, nuk ka ndryshim të n.o. midis substancave nistore e përfundimtare.

5._{Cilat nga reaksionet e mëposhtme nuk janë redoks?}

2KClO₃→ 2 KClO₂+O₂ MgO+CO₂→ MgCO₃

S+Cl₂→ SCl₂ N₂ + 3H₂→ 2NH₃

CaO+H₂O → Ca(OH)₂ 3S +4HNO₃→ 3SO₂+4NO+2H₂O

Përgjigje:

1 5 2 1 3 2 0

3 ₂ 2

2K Cl O 2K Cl O O

+ + − + + −

→ + (reaksion redoks)

0 0 2 1

2 2

S Cl S Cl

+ −

+ → (reaksion redoks)

2 2 1 2 2 2 1

2 ( )₂

Ca O H O Ca O H

+ − + − + − +

+ → (reaksion jo redoks)

2 2 4 2 2 4 2

2 3

Mg O C O Mg C O

+ − + − + + −

+ → (reaksion jo redoks)

0 0 3 1

2 3 2 2 3

N H N H

− +

+ → (reaksion redoks)

0 1 5 2 4 2 2 2 1 2

3 2 2

3S 4H N O 3S O 4N O 2H O

+ + − + − + − + −

(34)

34

6._{Në igurë shohim veprimin e bakrit me acidin nitrik të përqendruar. A është ky një}

reaksion redoks? Shkruani reaksionin duke ditur se gazi i çliruar është dyoksidi i azotit. Përgjigje:

Ky është një reaksion redoks.

Tema 2.5: Vendosja e koeficientëve në reaksionet redoks

Pyetje dhe ushtrime

1._{Për reaksionet e mëposhtme shkruani gjysmëbarazimet e oksidimit dhe}

reduktimit:

Na + S → Na₂S

Cr₂O₃+Al → Al₂O₃ +Cr I₂ +Cl₂ + H₂O → HIO₃ +HCl

Cu + HNO₃→ Cu(NO₃)₂ +NO₂ +H₂O H₂SO₄cc +Fe → Fe₂(SO₄)₃ + SO₂ +H₂O HCl +HNO₃→ NOCl +Cl₂ +H₂O KOH+ Cl₂→ KClO₃ +KCl +H₂O

Përgjigje:

a)

0 0 1 2

2

Na S Na S

+ −

+ →

0 1

1e

Na

−

Na

+ +



→

(oksidim)

0 2

2e

S

−

S

− +



→

(reduktim)

b)

3 2 0 3 2 0

2 3 2 3

Cr O Al Al O Cr

+ − + −

+ → +

3 0

3e

Cr

−

Cr

+ +



→

(reduktim)

0 3

3e

Al

−

Al

+ −



→

(oksidim)

c)

0 0 1 2 1 5 2 1 1

2 2 2 3

I Cl H O H I O H Cl

+ − + + − + − + + → + 0 5 10 2 2 e

I − I

+ −

→ (oksidim)

0 1

2

2 2

e

Cl − Cl

− +

(35)

35

d)

0 2

2e

Cu

−

Cu

+ −



→

(oksidim)

5 4

1e

N

−

N

+ +

+



→

(reduktim)

e)

0 3

3e

Fe

−

Fe

+ −



→

(oksidim)

6 4

2e

S

−

S

+ +

+



→

(reduktim)

f )

1 1 5 2 1 2 1 0 1 2

3 2 2

H Cl H N O N O Cl Cl H O

+ − + + − + − + + −

+ → + +

1 1

2e

Cl

−

Cl

− +

−



→

(oksidim)

1 0

2

2Cl e− Cl

− −

5 1

4e

N

−

N

+ +

+



→

(reduktim)

g)

1 2 1 0 1 5 2 1 1 1 2

2 3 2

K O H Cl K Cl O K Cl H O

+ − + + + − + − + − + → + + 0 5 10 2 2 e

Cl − Cl

+ −

0 1

2

2 2

e

Cl − Cl

− +

→ (reduktim)

2. _{Vendosni koeicientët në reaksionet:}

Cu +AgNO₃→ Ag+Cu(NO₃)₂ Sn + HNO₃→ SnO₂ +NO₂ +H₂O Cu +HNO₃→ Cu(NO₃)₂ +NO +H₂O Zn +HNO₃→ Zn(NO₃)₂ +NH₃ +H₂O

Zgjidhje:

a) Cu Ag N O0 1 5 2₃ Ag Cu N O0 2( 5 2_{3 2})

+ + − + + −

+ → +

1

0 2

2e

Cu

−

Cu

+ −



→

(oksidim)

2

1 0

1e

Ag

−

Ag

+ +



→

(reduktim)

(36)

36

b)

0 1 5 2 4 2 4 2 1 2

3 2 2 2

Sn H N O Sn O N O H O

+ + − + − + − + −

+ → + +

1

0 4

4e

Sn

−

Sn

+ −



→

(oksidim)

4

5 4

1e

N

−

N

+ +

+



→

(reduktim)

Sn +4 HNO₃ = SnO₂ + 4NO₂ + 2H₂O

c)

3

2 2e

Cu

−

Cu

+ −



→

(oksidim)

2

5 2

3e

N

−

N

+ +

+



→

(reduktim)

3Cu +8HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ +2NO +4H₂O

d)

4

0 2

2e

Zn

−

Zn

+ −



→

(oksidim)

1

5 3

8e

N

−

N

+ −

+



→

(reduktim)

4Zn +9HNO₃ = 4Zn(NO₃)₂ +NH₃ + 3H₂O

3._{Ndërtoni skemën e këmbimit elektronik, përcaktoni proceset e oksidimit}

dhe reduktimit në reaksionet: P₄ +Cl₂→ PCl₅

Ca +H₂O → Ca(OH)₂ +H₂ FeCl₂ + Cl₂→ FeCl₃

Fe(OH)₂ +O₂ +H₂O → Fe(OH)₃

Zgjidhje:

1)

0 0 5 1

4 2 5

P Cl P Cl

+ − + → 0 5 2 4 4 e

P − P

+ −

→ oksidim, (

0 4

P agjent reduktues)

0 1

2

2 2

e

Cl − Cl

− +

→ reduktim, (

0 2

Cl agjent oksidues)

2)

0 1 2 2 2 0

2 ( )2 2

Ca H O Ca O H H

+ − + − +

+ → +

0 2

2e

Ca

−

Ca

+ −



→

oksidim, (

0

Ca

agjent reduktues)

1 0

2

2 e

H − H

+ +

H

+

agjent oksidues)

3)

2 1 0 3 1

2 2 3

Fe Cl Cl Fe Cl

+ − + −

(37)

37

2 3

1e

Fe

−

Fe

+ +

−



→

oksidim, (

2

Fe

+ agjent reduktues) 0 1 2 2 2 e

Cl − Cl

− +

0 2

Cl agjent oksidues)

4)

2 2 1 0 1 2 3 2 1

2 2 2 3

( ) ( )

Fe O H O H O Fe O H

+ − + + − + − +

+ + →

2 3

1e