• Tidak ada hasil yang ditemukan

3 diktat mata kuliah pengantar pengkajian sastrangengrengan kasustran jawi2013

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "3 diktat mata kuliah pengantar pengkajian sastrangengrengan kasustran jawi2013"

Copied!
61
0
0

Teks penuh

(1)

l)lh-i

\l

NI.\l''\

hl,t,lAll

'r1,.

t

(

;.t

NI

.\

i{

Pl-

N

li

li,\,1T,,\

N

SAs'f

lt,,\

i\(

;

l

\

(

;

it

l:\(,

\N

Kr\Sll

S..\S'i'R.;\N

.1,\ t\,'i

I

l) trr r rr:l

:ri

IJrr

ir

\\

ill-\'r.luti.

\i.

IIirjrr

:.i !;:.i,.ii

lll 1, .i.: ll.. ' ll il,l.l":

:

I

l

lii

i.-1.\:t

l]

\ti.\:t \ j),\\ Slr\l

1

i,i. ,.ii .li ,\! \i (;llitl \ 1){;i',ililii

i'\.

/c^

:-(

d

.rr |*

iJX

,€

(2)

Dll{T:\T

N'l

Al' A

KLJ

LL'\}l

P

ENGANTAR

PENGKAJIAN

SAS-TRA

lxinN

cnnN6;411

1'(d${l

s

ASTRAN

JAwi)

Denirg

SIi !Iarti

\lidy'tstuti'

Nt

Flunr

t,tiatf;il,\i1

Sl

ili)I

ii!i\

i''l

lliii

r')i

ll

l

l

i'":l'!

i

\\1'

.jiiP.I-rS.1.\

f

ll\l)

Iil

I

li\i

rl'\lr'{'S-\

iir!i-l}'''!ii

Ii,\iilil.

fr\S !1"\liASr\

l)'\N

SIiNI

ilf'jjV!-'itSi

fhS

N

)rlGilRl

Y

LlCl':\

l{;\l{'l'{

(3)

D\I:T.\11

ISI

'','

Ilab

I

Iral,gtrl(rsli

Sir:ilrl lilrr (iilrrllrrlrlLrl

11 |

t,l I

.,

Il

I

q

l6

]S

ll

(4)

Prr rn

'r li'r

Diktat punika karLtmpaka ka0ggc pasironan I.a(a

k

llali

Pengarlar I'erlgkailan Saslra

(N-uenlfengzu1 KasLlsasfan

larrll

L.g .lrrrLr:an

l]enilidikan

Bahasa Dae(:rlr' Fakrrlla\ Basa saha Sent Unr\,ersitas Negeri Yogvaka.ta \\rondenc

ifgkalg

dados garapar ing

salebelrlg

seralan pLrnika

inggih perka\\rs

kados pLLndl pangertosar saslra dalalt

kqiaaipun,

saha kaalos

pmdi nlengliotltng

pn1lucalan basa,

sasfa,

budaya Jawi

iDgkarg sagecl arrl(

karvigatosan sal,.L

'rLr'r

,:rLc rEmel lrrn

jin

lr a

liswa'

ndadosaken l1lotivasi iDgkang

inggii

kangge

siiau

basa, sastra_

buda)a Jawi,

rLgi boten kantun karembag

Wekdali

g

diktat

punrka

kaarrgkat saged rlglancaraken kridhanrpun p:Lra

k.,l.rrrem

\r'r .,;

rr

'rrr i r''

V

r'

n'i\

Yogyakarta, 1L Septernber 2013

(5)

BAB

I

PANGERTOSA\

SASTRA.

LAN

IL{JIANIPU\

A.

lndikafor

Pawucalan

Sasampruripun

sinau materi

bab

pangenosan sastra lan ]nahasis$a saged:

I

Mahasiswa saged 1lahyakaken lan mahami paDgerbsan media

2

Mahasisrva saged rnah-vakaken lan rlahami pangertosan sasfa

3

Maltasisrva saged rnaltvakaken lan nahami pangertosan karya sastra

4.

Mahasis\!a sa!:ed mahJrakaken lan mahanii pallgertosan kajian

sastra

B,

Pangertostn

Krjian

Tembu,g

irleftang celak kaliyzur ka1iar

itrggih

menika

panelaah, paoaliten.

panyelidikan, saha panriksan. Tandhingan menika

wigali

dipinlampali

supados konsep ingkang dipunginakaken wonten andharan ingkang lnangke saged kalbkus

dl'nten g

ilti

perkawis.

'fembung

"panelahan" minangka sambungan ternbung dasar ..tglaal1,,

kanthi

konfiks

pe-

+

-a.n. Tembung

..telaah,,,

wonten

ing

KtsBI

(1994r

1025)

dipunsebataken

minangka gadhah teges. pa[yelidikani

kajian:

pamriksan:

panaliten".

Teobung

..panelaah',

ing

wonten

KBBI

(1991:

1025)

dip[nteges]

minangka

proses,

patrap, cara

nelaah',

(KBBI,

l99,li

1025).amargj

tembung

"telaah"

piyanibak

gadtrah teges kados

kaurai

ing

nginggil,

dados tenrbung

"pareiaahan"'

ugi

saged ateges:

(l)

proses, pahap,

ctua

nl,elidjtri; (2)

p.oses. paftap: cara ngaji;

(3)

proses, patrap, cara

mnlsa,

(4)

proses, patrap, cara nalitj.

Dados^

tembung

"panelahan'' gadhah

teges

ingkang.cal,ut kaliyan

tembung

panyelidik. pengka.jian, pamriksar lan ugj panaliten.

Tenbung panaliten gadhah gayutan

kali],at

tembung

panriksan

lan panyelidlkan. Tembung panyeiidikan mmangka gabultga1l tembung dasar."se]idik..

kanthi

konfiks pe-

+

-an. l'embung

seiidik

gadhah teges

(1)

teliti

tembdrg

kajianipun,

para
(6)

panvelidikan"

gaclhah

teges

(l)

usaha

supados

argsal

inforrnasi kantlj

pangernpalan dhata,

(2)

proses. patrap. cara

nyelidikr,

pangnsutan, panglacakan

(KBBI<

1994: 899). Dados

telnbu.g

panyelidikan

kira

g

ga.lhah kairan sacara

la

r:.ure

ll

,rI

r

.ekJ\\.

t 'ctrtl-

rr.

.d,.cq p rn.

Tenbung panliksan minangla

gabungiut

teubuug

dhas

pnksa

kantl!

ko

ilks

plr- + -an. Tembung '.priksa', piyambak gadbalr teges .

ni.gali

kanthi tclitr.

Tembuog pamriksan gadhah teges

(l)

proses.

pafap.

cara

111riksa;

(2)

kasil

pangangsalal)

mriksa; priksaao.

(3)

panyelidikan. pangusutan (perkar.vis. Ian

sapaaunggrlipun).

l)ados,

tenbung

pamriksan gadhah gavutan

naming

ka

thj

tenbrurg "panyelidika[" lan kirang

gadhah

ga]Ttan kaliyall katiga

tembuug

sanesipun

Salajeirgipun tenbung kajian asalipun sakioe

tembu[g

..kaji,,jngkarg

ateSes

(l)

pawrcalan

i

(2)

par),elidikan

Wiwit

saking

pangerfosan tembrLng dhsar

ingkang

mekaten,

tembung

kajian

dados

ateges..proses,

cara, pahap

ngajr:

panl'elidikan (pawucalarr ingkang nglebet); panelaahall

(KBBI.

1991: ,131) dados

tembung

kajian

gadhah

ga1,112n kali\

r

parlscto:aLr reurbung panSeIdikan

(tegesipun parvucaian jogkang

nglebet')

Ian panelaahan,, Salajengipun

tegsipLur

"pan'ucalan

ingkang mlebet'.

(p

1],c1idikatl), tembung ..ka1ral.. saged

gadhah

gal,utan kaliyan tembung panaiiten. ateges,,kegiyatan pangernpalan, pangolaharr.

analisis. ian paryalian dhata

ilgkang

diputlampahi sacara sistematis lan

objektif

kangge

nsranpurgaken pe|karvis

utaNi

lgllji

sarunggalng

hjpotesis

kangge n gembangaken prinsipprlnsip umuln'.

Saking andharan

ing.nginggil

ketingal

bilih

tenbung kajian gadhah ga\utan

celali sanget

kaliyan

tembullg .padejaahan,,, salajengipur

pan],c|dik

($,onten

pangel(osan ingkang alus). Ternbung

kajian

gadhah pangeftosa[ ingkang cekap

*'iyar,

inggih

gayut kaliyan

pant

elidlkan

(pawuca.lan

ingkang

nglebet),

"pane1aahan", lan ugi panaliten. Satunggaling perkalvis ingkang prelu katandhant,

uraian ngengingi

tembung penpJcajiar tansah ngarah

ing

pendhidhikan,

bilih

(7)

C, Pangertosad Sastra

Woltten inq kasusashan Barat istilah sastra asing kasebat

fiksi

Bab menrka arvit sakrng sastra minangka kaq.a ima.jtner lan cstetis. panlicrtosalt

nenika

saya kandel rrenawi puntujokaken woten ing

donFoillg

garcar uta*,i prosa ingkang rng

sastn

Barat kasebat

fiksi

uta\,/i teks

ralatil

lan

\\,acana

[aratii.

lstilah

fiksi

Lrg

pangertosan menika ateges cariyos

rekar

utalvi

carjyos khal,alall (Nurgiyantoro. 1995: 2).

Dene donyaning

fiksi

kapilah dados

tiksi

populau. lan serjus. Wonten ing fiksi

serius laogkung kathah

pawucalan

ingkanng

nigunani

tumrapillg

itanungsa

nanging boterI nvukarri kanikmatan kangge

naos.

Teks ingkang kaanggit kalebct

leks ingkang angel. Tcks frksi serius nganclhut tantangan ingkang angel kados rlene

wangunai ingliang

nlmit

ingkanu

kaliah

detail lan

pcmik

ingkang ngxpengi ide

pokok. Fiksi

serius prelokaken

cara lnaos jngkang

cermat.

nikmat. lan

cara

mahami karya

dipunlampali

sekedhik mbaka sekedhLk (Stanron.2007:6). Dcne

.

fiksi

popular inSgilt ca

yos

ingkang

au,ujud

klialalan

rnlC.ang

ngandhut kanlkmatan Ian ide-ide ingkang gampii lan adhedhasar karakter_karaktcr

jn!lirng

nlcbabalien panaos

remen. pamaos boten

prelu

maos

kanlili

serius.

A$it

tde

pokok sanpun saged kadhudh t.

Wellek Warren (1993) nyobi ogaidharakan napinten definisi sasta. ingkang

sejatosipun sedaya definisi rrenika kaa-jab manggihi

definisi

rngkang palng tepar.

Seprsan,

sasha

inggih lnenjka

menapa satunggaling

ingkang kaserat

utawl

kacithak. Kanthi

pangertosan

lnekaten, dados

nenapa

satunggaling

irgkang

kaserat,

melapa

menika

iimu

kadhokteran.

ilmu

sosial,

utawi

ulenapa mawon ingkang kaserat ingeih

metika

sastra.

Kaping kalih,

sastra dipunwatesj

naning

irg

.mahakarya,

(gleat

books),

inggih buku-buku

ingkang

dipunanggep

nodol,

amargi

bet*

Ian

ekspresl sastranipun. Wonten

ing

bab

rnenika,

krite a

ingkang

dipunginakaken inggrh
(8)

Katiga.

sastra dipLlntrep:rlien

ing

seni sastra,

tnggih

rlipuntrngali urinan.tka

larya iniajinatil

Istilah

"sastra

jlnajinatij',

(r

zrgi;r.71t\)c

ltter.jh.lre)

eadllah

gayttan kaliyan istilah belles lettcrs {scratan ingkang

endah

1an sopan. asa|pun

sakjng basa Prancis),

kirang

langl-ung kados pan€:ertosar

etimologis

teinbutLll

susasha.

Definisi

katiga

mel ka

ncarahaltken

kita

kangge rnahami sastra kahvan

langkurg rumiyen ningali

aspek basatbasa

ilgkarg

kados pundt

tlgkang

khas?

Dados

dipunprelokaken tetandhingan mapinten

ragan

basa: basa sasra.

basa

iln

ah. lan basa sadinten-dinten

Beda kaliyan Welek lan Werren ing nginggil,

kaun

romajrtik. ingkang dikuhp

deoing Luxemburg dkk (1989), ngandharaken mapinten

titrkanipur

sasha. Sepisan

sastra inggih menika satunggaling ciptaan. sat0nggaling kreasi, sanes satunggal

imitasi.

Satunggal

sastrawa[

nyiptakaken

donya enggal,

11erasakell proses

panciptan wonten ing samesta alam, lan ugi nl,anpumakaken.

Kalih.

sasha

ninangka

cmosi

iigkang

spontan. Wonten saslm, khususipurr

ge$ritan.

kaun€*ap nepsu-nepsu kodrat ingkang murub, hakikat gesalg

lali

alam.

Wonten

istrlah

pan-valr

Word*orth

poetry.'

is

the

spontaneolts

oved]ow

ot. porverfull feelings.

Katiga.

sastra

asifat

otonom,

boten ngacu

dhateng

satunggaljlg

mgkants

sanes, sasffa

boter

asifat komrmil<atif Sasfawan namuog manggihi kasalarasaD

woDten ing karyaiprm .

Kaping

sekawan,

otonofii

sasta

menika

katrtikal

satunggaling koherensi Pangertosan

koherensi

menika $,ilvitadpun

ngacu

ing

kasalarasan

ingkalg

nglebetantalvis bentuk lan wos. Sabeo wos gayrt kaiiya sat[nggajing bentuk utawl

andharan tartamtu.

Salesipun

menika, kohesi dipunkersakakeu

ugi

ngdahaken

gayuiipun timbal-balik antawis ingk:urg bagian

kaliyar

sadayanipun ian

s awalikipun.

Cangsal, sastra nyamektakaken satunggaling sintesa aonvis bab-bab ingkang

(9)

Wonten patentangan anta$,i ingkailg dipun sadha.i lan boten dipunsadhari, anta\Us

kahlng

lan puhi. antawis roh lan barang. 1an salajengipul.

Kaenem,

sast

a

ngugkapaken

ingkang

botcn

kaungkap. Sastra

saged

ngawontenaken maneka wami asosiasj lan konotasi ingkang lvonter basa sadinten_

dinten arvis kita panggihi.

Sasmpun nliandharaken pamanggiir kaum

rortantik

kasebat. LLxemburg dkk

(1989)

pi),ambak gadhab pamanggih

bilih

boten

mungkin

nyaosi

satunggalirg delurisi neengingi sasha sacara universal Sastra inggih menika satLt ggaling rra

u

ingkarg kanthi alesan tarlatniu

ilig

satun-qgalirg lingkungan kabuclavan.

Adhedhasar pamanggihipun

menika,

Lnxemburg

d1<k,

langkung

remen

kalgge

nyebat

faltor

iigkang

saged

dipun$astani dados

titil(anipun

sastra.

Sepisan,

bilih

sastra inggih menika teks-teks ingkallg boten teras dipinsusrLll ura\r1

dipunginakaken

kargge

satulgga]ing

ancas

komunikatif

ingkang

praktis

lan

ingkang

oaning

kalargsnng

kargge

sarl.eta\.\,is

wekdal

1na\\,on.

Sastrir

dipunginakaken

ing

situasi

komtlnikasi

ilgkang

dipunatur dening

satunggaling

lin gkungan kabudayal fartamtu.

Kalih, karthi

ngacu ing sastra Barat, khusNipun teks drama lan caril,os, teks

sastra dipuntitiki kanthi wonte[ipun unsrlr fiksionalitas ing lebetipun.

Katiga, baltan sastra dipunolah sacara istimelva.

Wonte

ingkang nekanaken

ekuivalensi, wonten ingkang nekenae. panyimpangan basa sakitg tradisi basa lan

tata basa.

Seka\r,'ao, satunggalipun

karla

saslra saged dipunuaos rnitLrLrt tahap_rahap teges

itgkang

beda-beda Prurdj tahap-tahap teges

nsnika

saged dipuntrraklutni

sinambj maos kary-a sastra ahdedhasar ing mutu kaq,a menika

ngkalg

gayut lan

kmampulr

lamdo.

kalt)r.1 tek.- ekq

\dnarrilrn.

Teeu*

(1988)

ngardharalien sastra

kartl!

ngginalnken makna

ingkang

kaandhut

uonten

ing t€mbung sastra kasebat kanlhj cara naDclhi gaken nafira

ltrl

(10)

(Perancrs), sedayanipun asaripun saring basa

Latii

ritemrrlra. TemLrung literafure

sajatosipun

dipunclptakaken iinanska ta{emahal

saliitl.q

tenbun!1

yunani

gr.matika:

iiteratu.a

1an gramatika pivambak_piyambak.

adhedliasar

tcmburg

littera lan gamma

ingkang

ateges

.hutuf

(scratut,

letter)

Mitiruf

asaLipu .

litteratura

dip.ginakaken

kangge tatabasa

lan

geguritiur: wonten basa pemncls

tasih

dipnginakaken

tembung

letter

Belanda geletterd.

tiyang

i

g.har]g

pradapaaipun kanthi kau,igegan khusus ing

bidang sastra.

Irglris

ntan

of

letter.t.

Litcrdhlte

len sala.jengipun umurnipun atcges

iig

basa Barat

nodcn

satuiggalllg

ingkaog kaserat, basa

ilgkang

kaginakaket ing bentuk seratan. Irrg basa

.tennzLu-ingkang tansa}

aktif

sanget manggihi tetnbung Jeman

asli kangge konsep asing, dipunginakakeo

kaLh

lembmg

Jerman

asli, inggih Schrilfirm.

ilgkang

kalebet

sedaya mgnapa ingkang kaserat.

nenawi

Dichtung

biasanipun wirates ing sgratan

i'gka'g

boten langsung gayut kariyan kasunvatan, dados urgkang asifat rekan.

)an sacara implisit lan ugj eksplisit dipulanggep gaditah

tlilai

esretik

Saking

kalrurgan

akademik

ugi

asring

sastra tlipuncletinrsrlaleu

'1unbuh kaliyan karargka teori ingkang dhasar.

Adhedlrasar

teori

objekit

sastra dipundefinisikaken

mlnargka kar].a

scni ingkang otonom, nradheg piyambat. bebas sakng panganggrt, realitas.

menapa ugi

panaos.

Adhedlmsar

teoli minetik

kar-ya sast

a

dipunanggep nlinangka tinLan

aiam

utawi

pagesangan.

Adhedlusar

teor.i ekspresrl

karya sasra

dipuntingali

mmangka

ekspresi

sastrawat.

minangka

curaltan

raosal

lan

panggaliltan sash-a\!"n, utawi minangka produk

inajnlasr sc\ha$an

jngkang n_\arbLrt damel

kaliyan

pamanggih-pamarggih. panggalih-pangggalih

utawi

pangraosan_

pans.aosanipun. Adhedhasar teori pragmatrk

karla

sasha dipuntingali mintuigka

sarana kangge ngandharaken ancas tarttutflr, tuladhatipun nilal_nilai utawi aJaran

(11)

D. Pangeftosan

KaiJa

Sastra

Pangedosat

krrya

sastra ftrggih neniJ<a

atupi

slstel11_sisleln

sastia ingkang

iredahaken rvontenipt.ul tatt:tlilas

saking

wontenipun unsur_unstr sastra

lng

lebetipun

awit sakiig

teks

sastra minangka sedaya bab ingkang

ga,yrit kaliyan Ltnsru:unsru 1an ngandhut l1iakna. Wonten

ltrg

teks sastr.a sedal,a ingkang

gayut

kaliyan basa inggih menika

irana

urutan

tembung

lan

sanesipun gadhah manpangat makna lan n1akna. Wonten ing karya saslra

msur

irgkang

\lortetl

lng

lebetipuo ga),ut

kalival

konvensi utawr oturan nanging setncntena l1g] ngandhut

kalonggaran lan kabebasan saking pangalggit, pramila sisteir sastra ing lcbetrpnn

lajeng boten stabjl gampil ewah (Teeuw.

l9g3r

4)

Kanthi

lanttkung cetha karf,a

sastaa kajanvakaken

nilangka

karyani

g

p.rngcnggit

atrrr

sakrng

!\onten

stslem

iigkallg

gayut

anta\lisipln

sastaa\\,an. kary,a sasha. alalrl saha

partaosipull Kar\a

sastra narvujud kanthi

jenis-jeris

rngkatg ma\,"tunj_wami asiswanto. 200g:l I

I

E. Pangcftosan

Kajian

Sastra

Saling

definisi

pengkalian

lal

tlei.inisi sastra

iirg

ngirrggil,

pramila

parrgeltosan

ngergingi

pengkajran

sasna minangka sinlesis sakrng

kaliit

pangerlosan kasebat.

Kados

kaandhar

illg

nginggil.

ka.lian dipundef.

isikaken

minangka proses,

cara,

pafap

ngaji. n],elidiki (pa$.ucalal ingkang

lebet):

panalaan. Salajengipun

definisi

sastra

gavut

sanget

ing

persepcktif

ingkang

dipungirakaken kangge

dngali

Sinaosa nekaten. lepas saking perkarvis clefinisi

ingkang dipuncobi

dipunmrnusakel,

rng rnasullat,

khususrpur

rrlasarakat

akademik, saDpun dipunsepakati ngengingi rnenapa ingkang dipunwastali

krya

sasha.

kasepakatan

ngengingi

objek

material

menika

iogkang

dados

foltfocusalitin

sastra. Kanthi mekaien, kajian sastra saged dipuntegesi minangka

siitesis sakng

kaping

kahh

pangertosan

kasebat. Ka.lian sasha

saged
(12)

BAB

II

PUJ,{NGGA

L,{N

SASTRA

1

IndikAtor

Pawucalan

Sasarnpunipun sinau rnaten bab pulangga

VrrIasr.,ra

53fed

mall\akdlcr

l.rn tnanart

sesinglon

lan sastra. para rnahasjswa sauedr

pangenosall pangripta

kanlhi

nama

Mahasiswa saged mabyalGken lan nahalni pangertosar bab puja.ngga

Mahasisrva saged nahyakaken lan rnahauri tembul)g teees. ide_ Ian slvanten

in!

karya sasha

Saben kar_va

sasta

diprulairaken

dcninll

pangriptanrpun

Ilg

sasffa lisan

kados-kados

pangipta

ketingal

ical anargi

dados gadl.nhaniprLn sesaren!:an

Kdra

sastra ingkang mekaten

kasebat

sasha

Kirna

anurgi

pangriptaripun

boten

dipunnyatakaken sacara eksplisit pramila kados taopa

nana.

Karya sast

a

mekarcn

ugi

kasebat

sasfa

atronvm. Dene katya sastra

ingkarg

oetha

nane

panggriptanrpun kasebat sastra

miji

utawi

kaguganipun

pribadhi. De]]e wonten ing karya

sastra Jarva

sastra

miji

kawangun rvonten

ing

pinten_pi11ten

cara

kdgge

nedahahken sjriten

DanElnla

Dun.

( ara

n'enrka

$Ontel tnparg

ma!\..

ctra

.e.|l1;lOn

rrzrerrt

Ug,

ingkang wonten mawi cara nedahahekn silrten ingkang ngdpta kanthi cetha.

B.

Pangripta Kanthi

Nama Sesinglon

Cara-car.a kangge

ndatnel

nama sesinglon

ketingal

mawarni-wami

l)ene

tuladha panF-ipta ingkang mawi nama sesinglon

i

ggih menika Suhau,i saklng nan1a

asli

Suwanda

Hadi

Wijaya

minangka pangripta llorobtLclur.

Rtntpakan

Suruptng

Sreage,rge dene nama sesinglon

Srini

saking nalna

asli

pangripta

Kusrin

panyerat

novel

Larasati

modeln.

fu1ik

Asmam

ninatgka

sesiiglol

sakiog

nama Ahmacl

Mlflraini

Ranu Sasha Asmara panganggrt toman

tL.ptng

llanno

Jara Drrralna sakDg oami asli Jaya Diguna, dene

Liamsj

saking nama Is]nail jngkang nyrat ceeen

dnak

Kualo

Subagya

IN

singkatat saking Subagya

llham

Natadijaya parrganggrt

2

(13)

cerpen Drna Ba'da Nggawa Beja. Sutandar SG. Saking narna

asli

Sukandar Sasrra

Sugonda panyerat cerpen

woh

Ku1di. ST lyesmaniasita saking nalra Sulisti!,a

(Jiani

Ismaniasita panyerat cerpen Kidung

\l.engi Ing

GLrnung Ganp111g. Detrre Karnata),a

saking nama asli Karkono parto Kusuma panyerat

Jarnan

Eda

Agrarini saking nama

asii

Sunarman panyerat

cer*ak

Jaman Dek

Aku

li'is

Dllwe

Dwi

prasa.ja S. nami saeshinipun Sudarmo

KD

panyerat ce.pen Nglari Endah Sulvamo.

Ewadene pangripta-pangripta

\|ontell

ing kar_r,.a puisi marvi

seinglot

ingkang asring kasebat sandi asma miturut bab_babl

i

)

Wiwitaning gafi a

"rasasing t_vas sanistvasa tistis. Denta mardi mardawaning basa,

ngayawala pawarane, beia-bela ing kalbu,

hjnerkata tan

wrin

ing r\,restld. rongkap garining

dta,

gan itamralnatuk.

ivafi aning kang parotama,

sinau rLng rng nirmala.

lu

a,1gga Jrr t.

talitining ca.ita

(Serat panji Javengtilang)

2)

WoDten rng gaha pungkasan

Barang-baraog ngeron g, saguh talpa raga, katalikai kau'awaJ, dhadhal amekasi, taudha murang tata

(Serar Jaka Lodhang)

3)

Wonten i11g Pedotan Sepisanan
(14)

4)

a.

Kumawawt

angiket lukita,

Nulat pm sang/ ngamurwelgr eh,

Tan tolitr./ bekelg kalbu, Dera dhahat/ ina ing budi. Marlnanta maluatrg karya, Gita/

ngurtir

kapr,

Mung

kayunglu/

wi.ayatnya,

Ri sang dwiya-/

jati

ning kang wasita di,

Denta/ ya lvyanjao

Wooten ing puilgkasan Pedhotan Tan pantara,/ lrgesthi tyas artati,

Lir

winidyanr saroseng parasdya, fu nga-dnga/ pangriptate,

Tan darbe/ labdeng kawruh. \mung agruruhi/ wenganing budi,

Kang mirong/ ngaruara,

Njaga./ angkara gung,

Minta luwar/ dng drftkita,

Awa koagsi/

kerran

lukiteog kinteki.

Karg

katt

gimpita.

(Serat Wedyatmata) Song-song go14/ candraning hartatr:,

lir

winilyqa/

saroseag parasdya,

ringa-ringtpatr€riptane,

tan darbg/ labdeng kawruh,

angramrfoi/ wangar ing budi,

kang mir_q!g/ ruareng tyas, jag4/ algkara gung,

miota

luwa/

ring duhLita,

b.

(15)

away

konli/

kewlan lukiteng kinteki,

kang ka14/ ginupita,

(R Ng. Ranggawarsita-Serat Ctemporet)

5)

Wonten ing satunggal gatra pungkasan minangka panutup.

Sageda sabra santsa,

Mati sajming Dgaurip,

Kalis ing reh aru ara.

Murka angkara sumingkiq

Tarlen melang malatsih. Sumaruna anarawung, Hadha.in g sapukarrdlla.

Anhlk

mayar sawatawis

Barg1g anggg

sayqga

me$ ma.r&[/a

(Serat Wah5.u Makutharama )

6)

Ing kalih gatra purwaka.

sinawulging kang swara hartati,

sinawungiog kang swara hartati,

sasadone mangiket gitaya,

Mal

thamtna wastane, yeku

S

Kresna prabu. Naranara ing Dwaraqati. t[endra Ninglro purd. Ngasrama neng gunung,

Kutharmgu mning arga,

apeparap Begawan Kesawasidlii, mahambeg dwijawara.

(Serat

WahF

Makutharama)

7)

Ing Kalih Pada Sekar

a. Rgsaning gila yon wimbuh,

d9! sarvug

ing tembang kadi,
(16)

dkarg

nindya

lun.atg

wening, y4 nangkara malih pama, g44{4mamm kongas saking,

b. Kusuma anjrail sumawlrr.

tan sendhu marduk

ng

aksi.

niwah

tumujweng flasjka

nangkala

karya upami, titjs langalling lukita, lamun

nnancalelg

gendhing

Gatra

pungkasan

pada

septsan ia11

gata

sepisal

pada

kallh

minalgka

kekiraogan

smdi

asma ing anggitan menika amargi saben kalima

gata

pada seplsal

wosipun satunggal wanda sandj asma, menawi gatra kaenem pada

sepisa

wostrun

satunggai tembung andi asma

irgkang

wooten

kalih

rvanda.

Lan

lLgi galr.a seplsai pada

kalil

u'osipun satunggal tembung sandi asma

rngkang wonten tjga \\,anda. sarra kaping kailh dumugi kaping enem pada kaiih boten u.onten sandi asma. Kejawi sandt

asma kados ing ngmggjl wonlen malih

uggih

wontcn npandhap rnerjka.

E)

Satdi asma ingkang ugi dipunscbai nama papan panverat, tliladhaniDun:

a

l4king

dalar karoban menanis

ngiket basa n!1ar pra sarjana.

{qadyar

ringa pangrrptane, j4g mangkya kapilul'u,

pI4 pujangga gennya rna[ganggit,

j4nan

ang wus kawuntat,

5qpadya, pikantuk.

qqrasin g kang pralampita,

kArkating tyas

iruruh

kalawan

drih.

lalerillg kang carita.

( Sangidan-Baratawda)

b.

Raras nrming sarkaranira ris. den kapeksa mangapus pustaka. tabuteng tvas tan \{l.in

itg

reh.
(17)

ma0rL r amardi kayun.

diruking

nirdeya ugi, kadal'an da.pa limpat. rasikaning kidLrng,

sunen*a

ngangka puJangga,

rarasing ukara kang pinarsudi.

ka4a

wedharing kata.

( S erat Pranacitra)

9)

Saben

wiwitan

tembung

boter

tvonlen

saturggaling u,anda

aranging

.:runegalipun teI!br.ng. ru.adh.uriprrn

Punesawa Yogya nyenyilah, wisanin g wengkou s imrik,

ry13q4g

lan3

der

upala

krparek t-rrrnr

mlosat

e..

144q1 kering udani, nqabelii salirin g kawmh,

19!94 mmeksanira,

dininq wewengkon kaeksi.

plaia niia

miih

lulus tat

ralarja

Saking tuladha-tuladha

ing ginggil

cetha

bilih

ingkang rvigati papan rvanda_

waoda tembung sandi asma menika tetep lao katata saengga gainpil dipunmangenosi pamaos.

Sampun

kaftah

dipunandharaken trana puangga ananginS asalipun tembuDg

menika pi]'ambak dereng diprnandharaken. Wonten sejam.h sastra sebatan

pallgalggii

kalva saska ewai-ewalr. Sakjngjaman Mataram Kina dumugi akhir jaman Singasar,

pangaaggit karya sastra dipunsebat empu, kados empu kanwa,

Damaja,

Sedah, lalr

Panuluh,

Tan Akung.

Ing

Pa$raton

wonte[

sebatan empu janggan tuladharupln
(18)

piliargga rnenika

saking

pangewaltan

tetnbung enlpu

.ianggan

kaicalan

$,arcia

ingkang

rviwitan em latr akrr an utawi

n.

painanggih

sanes npJandhamken brlt pu,jangga asalipun saking tetnbrurg bhujanliEn .rteses

uld ut.ll jlagd.

Menlka

dados

sebab lnanapa

ing tapar

asnra

-

pujangga Rangga\rarsita

wontel

lukisan

rraga.

Piyarnbakipun ingkang kanthi te.sas n].ebut piyambakipun pujangga kados kacanrLru

ing pada seisan Serat Kalatidha mekate!:

Wahvanin g harda n:beda.

ki pqangga amengetr,

nlesLl cipta mati raga. l'u.rdra rvaranaling

-eaib.

ananira sakaltr,

mtveding sarwa pakcwrfi ,

rvirvalin g kang rvarana

dadi badhaliug yang

Widi

amedharaken paaiba$anin8 ba\r,ata.

B.

Puj,tngga

Mihrut Rt

Sastranegara

utawi

Ranggawarsita

I

ingkang

ing

sanangke

mistLwu kanthi

nama

Kyai

yasadipura

II,

$.onten \\c1ung

bab nrinargka

syarat

pujangga. Sa.rat

nenika

\r,onte!

wolu.

enem

sarat

saged dipunsinau. deue kalih

ingkang pungkasan minangka wahyu. Dene g bab menika:

L

Parama

sasfa

tegesipun

lipat ing

kasrNastran, Dangefios

ing

sedaya bab gayut

kaliyan sasha

2.

Parmana Kawi tegesipun limpat Lng babagan kawi. WoDten

kalih

isdlah bab kail.,

ingkang

sepisan ga),ut

klaiyan

Jawa

Krna,

ingkang

kaping

kaling

terrbulg-tenmbung

ingkarg

asring dipuliangge

denilg

pujangga. Ktembung

ka$i

meoika

sflng kasebat Kawi

Mintlg.

3

Mardi

basa tegeslpun saged

tgginakalien temb

ng

rngkang

trep

kanthi

larEi nyekak utawi manjangaken tembung
(19)

4

5

6.

1

Wonten trga \1iarui cam

ryekak

lembung

inggih

menrka apheresis. pangicalan

fonem uta\.vi wanda purwaka, slnoope, pangicalan fonem

utawi

wanda tengah:

.r.\ocope.

n. S:calt

L

rrem

ularrt

\\'rrda

pun,Le..J.

'np

r.

rah \,1.na

.td\\t

diprnsebat

"'pluta"

metarvi

kadadosan

illg

satunggahng

lenbung:

dipunsebat

"garba" mena$i

kadadosan

ing

kalih

lenrbrLng

lvorlten lrgx

\latui

Jenis garba

lnggih "garba sutrarvan,

sutal'e,

lan wargaha".

Wonten tiga wami cara nanjangaken temburg inggih prosthesis. panambahaD

fonem

u1a*i

uanda pur:wakat epentlesis (mesogoge). panarnbahan fonem

uhwi

wanda tengah, paragoge, panambahao

lotem

lLtarvi \\,anda akir

Mardarva lagu, ingkang ateges saged ndamel lagu ingkang langkunt: sae.

Awi

cariyos,

ingkang

ategos

kados

badhe oa.i],os

ingkalg

clados pltedah

manungsa.

Mandra gura, ingkang ateges kados ka\!.igegan

teknit

oipia sasfa.

Nawulg

kridha, ingkang ateges ndimensi wryar saha gadhah

nilai

raos ingkang miebet. Wonten

kalih warni dinensi inggih

menika dimensi u,.ekdai

lar

papar.

Wonten tiga war-ni dirrelrsi q,ekdal inggih

janan

nLni_ven, jaman samenika, saha

janan

inglrang ngajeng

8.

Sanbegana,

ingkang

ateges

latsah

kemutan. Menapa

tra$,on irgkang

nate

dipuntingali boten saged kasnpenakeD.

Wonten jaman Malapahit

ing

antawis geiar empu dipun.qinakaken

ugi

gelar

rakawi tuladhanipun empu Tan T\rlar lan raka.,vi prapanca

Boten

sedaya

pangalggit

dipunwastani

lutangga

ing jaman

Surakixia

wiwltan

tepang

tiga

pqangga rnggih

nenika:

yasadtpura

I lar jl

sarta

Rangga\\,arsita.

Lan ugi i'gkang

pungkasar

lr1eDika pujan[.ga

paluhLp

Areges

sasanpun pilrambakipun

ing

lingJ<ungat sastra Jawi boten.,vonten pLrjangga malih

Tuladharfpun

Ki

Padmasusasha anl,ebut pribadhiniprLn

tiyang

urer<lika

ingkalg

(20)

inggih

panganSgit. pitakenanipun

in-qgih'renika

menapa

\rorten

pLliangga'renika

sanes rranurgsa rngkang saged, badhe dipuncobi

n:iangsult ing ngandliap dlenika:

L

Paogalaman.li\ra.

ide. lan

imajin:r.i.

I''g

pagesangan sadinter-dirten manun!:sa

tatsah nglanrpahi inpkang sae

bilih

wolrten rng

jawi

me11apa lebet Ji$anipuu. Satunggalnlg ngkang wooten ing.1arvi

jiwa

ueoika

saged arLLpi manungsa

lan

prasta\ra

kalilan

narungsa,

kali1,an

kewan,

rvjt-Ditan,

benda 1an prastawa

alatr]

Menarvi

satlDggaling

ingkang

wonten

pribadinipun saged arLrpr ijrnutaD rlrlTlt\en.

pe,.\\lkis

tngkang

dipunrampungaken Scdava mentka

rrg

Jrr,ra

m,rtung\a

rlglang gegarum

lait

ninangka

pangalaman

jiwa.

Manlrn-ssa gadhah jLrnrngan

kangge

nrilaraken pangalaman

jiwa

dhateng salunggaling

tiyang.

paruraran

rnenika prehL arat

komLrnikasi

inggih

rnenika basa, saengga rlipunkarelgaken pangervahan jiw,a

kadhapul

basa salajengipun dipunarclharakeu

Ardharan

rrenika

antawis rrep

\dl,\ar

ho.c.l nLn. Drn.hre ld,. .

,l:,\,.

lumrap

pujangga proscs metaniorpltose

isi

alam

Saergga

cerak

lar

JerLl binatn!:, ayam 1an \\,uni ietuwuhan, geser lalt swara benda ingkang kageser. sadcg

dipunraosakcl kados istijahpafap larr u rcac mxlLLngsa. Su\\iiltlrprLn kar,,onrcuan

kendel manungsa utawi kewan gampil nirubrlaken asosiasi kaliyan karr,ontenan

benda mati. Tugas manungsa njiwar lan tggesangaken

mlih

kar),a sastra

jumbldi

kaliya!

kajengiprur

pujangga,

saengga saged dipunpindirah pargalaman

larr

tanggapa[

jiwa

pujangga.

IDg bab

nenika

keclah rvonten

usa]ra

timbal balik

altau,is

minangka

konsumen, apresiator, 1an

panikmat

karva

sas

a

karrthi pujangga produsen karya sastra ian panindahatl pangalamanJiwa. Llggth anclhap

mutu karya sasffa dipuntemtokaken deoing katetE)an pamrndhahan pngalauan

jiwanipun.

Langkung

tepat

ji$.a

menika

langkutg

i11ggil

mutu kalva

sasra menika.

Tumrap pujaugga sadaya prastawa lan kau,.onenan

alan

menika sanes salaaiar

bab

trgkang

dipunlampahi

lar

diprurseksikaken, ananging

ugi

dipL[faosaken

mrnangka

lainbitg

panguasan ing nginggil kanampuan

ma

u11gsa.
(21)

Salah satunggallig kaiangkLrngan pujangga saking tr\ane biasa inggih melrka

kasLrgihan asostast lan kawreeganiprln anggenipurl nglanlpahi rng benhrk basa

Kasanggupan gavulaken satngcaiipun prastawa rLta\\.i

ka\loui.nan

sabagjan kathat

gayLrt kalit-an kasugil'n pangalarnan jir.va

l3n *1rul-

sada pareetaluan

ingka|g

nglebet, larrgkLrng cekatalt anggen ngaq,onlenaken asosiasj mekaten

uivar

lan

lebet saengga barang, kawontenan barang, plasta!\.a jngkang

rumi,yen

kados_

kados

boten

ivonten

ga].utanipun, boten ngarrdhut si11onjm,

dening

pujangga

saged dipunasosikaker. Saengga rumrap ingkang narnpi basa dipunrelokaken

pangetahuan

irgkang

cekap

$i],ar lan

rglebet

kangge

paogavatan asosiasi

ingkarrg diprrrrkaien gaken pujangga.

Wonten

ing

sastra Ja\.\,i

pa[ilaial

pujangga ]an€&ung

saling

menika. para

pujangga saking Jawi Tengah irgkang amargi abatanrprln dipuiitugasaken nvusun

tarikh-tarikh

lal

silsilah-silsilah dinasti j\,lataram, tindakipun ugi minangka ahli

nujum

MiturLrt pamanggih tr],ang scjarnan samerika,tiyang boten sares rlaclos pujangga ingkang sae amargi

bakatipin

pir,arnbak atrangiog adhedhasar rvahlu

kapujanggan,

ingkang

sasaniprn Ilanggawarsrta

(1g03_1g73)

boten

malio

dipungadhahr

dening

tiyang

salies

inggib

ispirasipara

pujallgga,

menawl dipungatosaket teges saking Arab rvi:1iyu ananging rngkang tegesipun kekit,atan

gaib para pu.langga, rnenau,i negatosaken nilai ingkang dipunpalggihalien derjng

tcmbrng

menika

ilg

lilgkungan

Jar.r.i

l.al

ugi

ing

rirvayatipur Rmliga\\,arsita dipuntekenaken

kalivalr

gal,uta

ipun

kahFrga

kanthi

saslravian_sasftawall laIl

pendheta-pendheta illgkang misu\!,llr saLjng

janan

rum yen.

pkantuk

pa$rLcalan

ngelgingi

ikllval

tasawuf

lslam

Jarvi,

lan ugi

piyambakipun

lverat

buku_buku

mistik.

Dados

saged

dipunbullikakel

bilih

hg

panilaian

ti\,ang Jarvi

saking

jamar

samenika lan jaman rurniyen u,onten satrnggaling

!ial,uta11 ingkang celak

anta\\,is

fungsi sannggalilg

pendela kali],an

ftngsi

sahggaling

tiyang

ingkaog

nggarap kasusastan.

Wigati

sanget

bilih

basa

ingkang pundj,

pabeodahararl
(22)

utawi miretrgaken katwa sasua tnenika. kathah panvet.atan sejarah ngginakaken

basa

Karvi

ilggih

basa pujangga

utawi Karvi

j1gftnng becla

kaljlan

sava

lal

benrrk basa sadinten-dinten.

C F Winter sampun kasil ngimpLrr tembung_tcrnbung Kai iirgkang

$orten

ing

anggitan

para

pulangga ingkang

giat nakarl.a ing .tauutl

SLuakarta

*,irvirar

Wonten pangalalnan

.jira

ingkang teras dipunrua0gaken \\,onrcn

benfi&

basa

tarpa dipLntambah dening karsa

panganggitipm

Saergga beutuk basa ingkang

dipunciptakeken

jumbuh

kali_van

lakta rrgkang

dipunlampahi pdarrgga.

Kan.a sasna

ilgliang

mekaten,

nena\ri

dipuntinjo saking segi eksp.esi asifat epjs lan

riil

Amargi kalebet

ing

alilan

realisme

Wonten

rnalih panlalanan

.jiNa

saderengipun

diprurluat,g

ig

basa dipunsariog .lrmbuh kaliyan menapa ijrckaDg

dipunkajengakcn

panganggiripur

klu],a

sastra

ilulang

rliprLnkasilaken badhe

mbaJangaken

ide

panganggitipun

lan

ka]ebet

rng

aliran

rclealisme.

ing

saturggaiing karl'a sastra tuladhanipun cerkak Lttatvi rorran asring dipuDpanggihL

ide. lde ingkang dados ide pllsatipnn dipunsebat ide sentral Menawi icle itrgkarg

nji$'ai

sedava anggttan

lan

ntangarsa

ahr

oarl1rosipllll dlpullsebat leaclirg idea ingkang diwujudaken ing irai-irahan utawi lema kar).a sastra.

Kados pundi ga!'utanipnn pangalamanjiwa

ide

lan

imalirasi?

Kanthi istllah

imajinasi

dipunl<a

jengaken keldyatan

[ta$i

kamanuan

rdhapuk

ulau,i

nyiptakateo

gambaran

ing

penggalihan.

ndhapuk

wi$,itan

ingkang

samprur

wonten menawi nyipta kawiwitan ingang dereng wonten. Apresiator boten kedah

tansah ngetiepaken loglka ing satunggalmg

ka{,a

sasfa. Umpaniniputr pujangga nggesangaken

maiih

paraga

ingkalg

sampun seda,

marirgj

kesaktian ingkang

rlnggnl sanget. Pujangga dglukisaken watak paraga

cariyosilgka

rnul_va sanget

saeng.qa kados malekat rLta$.i rngkang alr'on sanget

kados

setan l]tnpaminipun

rng cariyos Damar Wulan, Damar \rulan seda atrargi dipunlarvan dening Layang

Seta

la

Layatg

Kunlitr

ingkangkai

badhe

n$ebat sirahipur Milakjngga

ingkang

sampun

dipunpenggal

kaliran

DamarrvrLlan

Salaicngiprn

dhatelg

Tunggulma.ik

ingkang nggesangipLrn rnaljh Darnar WrLlan. Menawi

ing .lon\a

(23)

kasunyatan

bab menika mokal

kadadosan

Ntenawi Danlar

Wulan

seda alLlr

caritanipuo

sarnpun boten

jumbuh kalil'an

ide

pujangga

lan

pungkasampun carjyos boda.

lnajinasi

wo

ten kalih \rarni

rnggih menika rirajinasi visual

(r,isual

iDajination) lan

iamjirasi

auditif (auditory i1nagination) Ingkang sepisan \l,onren

amargi sating panilgalau ingktuig kaping

kalih

amargi pamjrengan

Inq

a0tawrs

istilah imaginatioi tasih

$,ontcrr

istilah inagery

1an

rrnage

I11tager], itlggih

medka topiks ingkang kalebet

bilil

jng studi psychology

la11

urj

sastra Tmagur)

inggih kotnponen struktur gegurjlau- bagean saking str.atLut sintaksjs

lat

stilishs.

Hany

Wells

ilg

bukunipun poctic Imagerv. inragery \"-o[ten

7

tipe,

inggih

nenika:

decorative,

sulken,

Ijolent

(fustian), radical. intensive, expensive, lan exuberant.

2.

Ntakna Tembung, Tegcs,

Ide,lan

Swanten ing

Karya

Sastra

Karya

sastua

kawujud

menau,i

pUjangga

siimplI

nyamektakel

ioaged

pangalaman

jirva ma*on, rrbok

bilih

jiwa

kaliyan

ide

utawi

ina1jnasi [taw1 kombinasi katigaripun) wonten ing beotuk basa. plrjangga sampun maringi media

tumrap

angenipun

ingka[g

atvujud basa. Unsur basa

ingkalg

lalgsLurg

dipunprelokaken pujaigga milangka media anggenipsll inggih

melika

tembulg.

Saben

ternburg

ngandhut

makla

saged tunggal medapa gtu}da.

istilah

makna

tembung

ingih

menika gaFltan

antawis tandha

su,anten

fisiologis

kali_van

pangertosan ingkang

dipunkalelrgaken

aiihedhasar prasctya masarakat tumrap

basa

taftafftu.

Makna

ganda

utawi

polisemi ninangka

parkembangar rnakna

tembrng. Tembung utawi kelontpok

tembulg

ingkang dipunginakaken ing basa

menrka saboten-botenipun bebas sakttg iafsiran ratlgkep. Makna tenbuDg menika saged e\.vah. Ewalripun makna mbok

bilih

saking karvontenal lingkirngan. sakrug

asosiasi., 1an

ugi

pamindahan indera il1gkang

nanpi.

paewahan tembung uta$,r

sinestasi

lnggih

menjka partukaran antauls panampi

kahh

wami iidera

inggih
(24)

Wonten

ing

panilaian

tembrng ingkang

badhe clipunginakaken minangka

media algenipun pu.jangga asnng drpunpanggihi kasukcran, amargi hoten wonteD

tembrng jngkang boten saged kados angenipun. Arnar.gi

jneni(a

boten pikantuk

boten

pujangga kedah

ngandharaken anggenipun

kalthi

cara

ngginakaken

tembung asing, tembung

Ing

karya sastra pujajrgga

s

ng ngginakaken tembung saroja inggilr rnenika

tembung-tembutg ingkang tegesipun sami utawi meh sairii. Ing ngandhap

nenika

tuladlu ukara ingkang ginakaken tembung saroja:

Dhedhep

idefi

p.abawaniog wati,

M.ih

mengeta kang mafltep tetep ing budi

Noaa

wor

suh tatanitrg sewaka

Larut wirut

tedhrlning dalu katindhih

Anglur

selur lakunitlg wong

tari

Yen narima susahe

mirut sumingkir

Ayem tenfrem kang kayu wak

nami

(kamenggala, Selisir Mareng Tenggareng)

Tegesiog

guritan

saged kabedakaken dados

kalih inggih

lnentkar tegesing

sacam total lan teges ganca_ran il1g

gu

tan. Teges total astfat komunikatif, teges prosa

asifat analitis ampi parafase. Teges gancar boten wigatos kadang kala arvujud ide,

canyos, LLngkapa[ emosi

utawi padarat

saking

bab_bab kalawau.

lng

ngalclhap

rnenika luladha tegesitg t3ncdran rnglane aruoi carrv^<

Ana carita surasaning becik, Memanise kena kanggo mulaog,

Tul

cadta satemene, Tegese ana iugu, Malih jeneng lagi saiki, Kocap tanah Palembatrg Ana lvong kac kup,

Saka anggane anggauta,

(25)

Candhat pulak barang pamehlne bumi,

Didol nyang tanah manca

(Harjowirogo, Sapu Ilang Surve)

Tegesing gancar ingkang arupi ungkapan emosj: katetang tangi sira,

sira sargpakamen kawi, kawiletin g t_vas duhtita, katamao ing reh wirangr, dening lgupaya sandi,

sumanrna aneralrang

panginu

manuhara,

meh pamrih melik

pakolell

temah suka ingkarsa tanpa .weweka

(Raden Ngabei Ranggawanit4 Kalaridha)

lde

wonten

itrg

gurit

minaogka bagean

pangalaman

total

ingkang dipunekspresikaken.

Boboting gudtan

dipuntemtokaken

denilg

pangalaman total.

Pamaosing

guitan

ingkaog sae inggih

pamaos

gkang asifat reseptif kaliyan sedaya

bab

a$pi

pengala.matr. Panaos

gurit

saenipun mlebet

ing wilayah

imajinatf nalika

wonten pfastawa. Bab menika tegesipun

nlebet

wonter] ide ingkang sacara

objektif

kaanggep boten

leles. Ide

wonten

ing

kary.a sastra

Jawi

suwau boten ketingal lan boten dipuruaos dening pamaos ingkang kirang pana. Saking menika pamaos

ingieng

boten saged mendhet ide jngkang dipunwahyaaken dening prjangga sampun maren

kanthi sagedipun mendhet cariyosipun.

kama lalt

swanten sesarengan ngasilaken menapa

ingkang

djpunsebat musik

gurit,

nusik

meoika gadhah

kalih

trranpangat. Ingkang sepisan inggih menika saged

dip[nraosakaen awujud musik. Manpangat jngkang kapil1g

kalih

na-kyinaken teges

lall

nglanca{aken

komurflGsi.

Manpangat khusus

gurit

ingkaog bedakaken kaliy:ur

music

inggih

medka:

teges

utawi

pangalaman

saking

swanten.

pujangga
(26)

pujangga saged

milih

tembrLng-tembrng rngkang s$,antenipun sagc.l

trarjtlgi

sLrqcslr

ing tegesipun

lng

te[ies sancs tenblrng-tembung kasebat pon.]malope

Kapin.s karirr pujangga saged

milih

s1\'arreit-s1\,anten 1an sauolonganipLu ingak gadhah el.ek bunrr

uremenaken utawi

cufoni

Vokal_vokal langkung ngremenaken tittmbang

kousonaD

amargi

vokal

gadhah swanten

tnuslkrl.

Dene konsonao asilar

bjsntg. Noiner

ttga

pujangga

saged nakyinaken

te!:es

sakirg

s\a,anlen

kanthj

ngontrol

cepellng

pindhahipun

gatra

kanthi pilihan

lan

cara

ngginakkaken

rnebum

mawi

pjlihan

ngginakaen s\\'anten vokal lan konsonan lan ma\ri jeda itlgkang

pas hlg

sastra Jawi

bab

menika kasebat

pedhotan

Lttawl

ardhegai.

Nomer

sekarvan

pujalgga

yamektakzLLen swanten

lan

teges

mawi kontrol

swanten

lal

metmn,

cararrpun

pu-jangga

nekelaken telnbrulg ingkang

\igatos

tegestpun

Lanthl cara

nandhani

tembung

mawi

alih

terasi.

asonansi_

utawi

narhgi

irarna kanthi

rnaringaken

tembung-temburg kasebat

ing ngajeng.leda

lng

ngandbap

mellika tuladha

gurita,

ingkang

ngandhut

s\r'anter

mlrsik

g.rit

ingkang

saged

kanikmati.lados

ulLsik

saengga tegesiprn radi katutup.

Tuiadlianipun

Kodheng andhendheng gunlendun g,

kalg

dendhendheng arnong gendhin g.

sana ginendhingan gendhang. tinondhea tanpa tandhirg

dan duwe eling samendharg

kang sinendhalg kang sinaldhing

(Serat CenthioD

Swanten

musik gurit i[gkang

kaginakaken

kangg

nakyinahen

lan

juru

g

komunikasi katingal ing ngandhap menika

Tbinthing

aninlhing

ntrnd5

\

onF altrnrhtng. astanira gandhewa pinenthang,

pamindhangane andhetheng.

sesinome pating

cldkunthing,

(27)

wela-rvela tur cetha, neng dhuwuring bathuk,

teka pantes acundhuk sekar melathi

kadya putrj

Wiratha.

(Se.at gandrung asmara)

Ing ngandhap menika guritan ingkang ngandhut fonotratope:

Gluruh

gluruh

glerek-glerek

lirih,

jaladara anggandhul a:rglayan g, bayarsa ngesok warine,

ron

pr

ung anggmg wu).ung,

pr'nda pani anyasmitani,

aken fumameng wisma, walsa )rlrn

tumuluil

ta]] pantaia tirteng tawang,

titis riris

sinawang gebyaring

thathif

kumudha melaok megar.

(hrspaiucita)

Ing ngandhap menika gurit ingkang [gandhut eufoni

wiwit

katemu sepisan, tanpa karana kataman,

ilg

rasa neng tumlawung, kedhereng kepengen srawirng, kepeogin raket kekancan,

kasa

ing telenging driya, rumesep rarasing rasa,

(Asnrawilana, Simpatl)

Guritan ingkang ngandhut kategonj

Semar rnuwus,

(28)

uga bener tnangan, ananging

lftrang

utami. utanane n€iaurip budida]'arja,

mobah muwus,

istiyar

karthi

tyas a],u,

wekel barang karya,

],en kaya karsanta anjing,

nora

wnrng

sida cingkiuk turun pasar, Petruk muwus,

rama sira aja baung

sanadyan cingklukan, arvak-a\raku pribadhi,

ala becik ya tak sandhang priyargga.

(Sukir,

Abimaalu

Kerem)

Ing

ngandhap rnenika guritan ingkang ngandhut swanteo

ing

sangajengipLrn

jeda kangge nakyinaken teges iamanipun alon: Berah manung/ku kung wu,/ yung,

wryungan na"/ wung

wi

)ral di,

kang dadi wot/ ing rvi/ yoga, tan lyarl dyan ba/ noncinawi. yen kang da dva/ ela-ela.

linahi ia,/

li

tan/

lali,

Karya pangli/ wur tan/

Lipur,

karya pan lin/ dhih tan/ kan dhIH,

batang pinirl/ dl la

ta!/

padha barang pinandhing/ tan /pandhing,

sabuwant nora ana,

ingkang

miriB/

angi/

ribi/

(Ngabehi Sindusas[.a, Partakama

(29)

BAB

III

K{ENDAIIAN

SASTRA

A.

Indikator

Pawucalan

SasampunipLrn sinau

mate

bab kaendaha:r sastra, para mahasiswa saged:

1.

Mahasiswa saged mahyakaken lan rnainmi tenbung kias

2.

Mahasiswa saged nahyakaken 1al mahani pepindhan

3.

Mahasiswa saged mahyakakel lan mahami purrlakanthi

Konotasi wigatos katrgge puja]lgga. Konotasi n]inangka salah satonggaling teg€s.

kanthi konotasi

kasebat saged nedahaken teges

irgkang

langkung kathah. Dene donotasi

ilggoh

menika teges ingkang nedahaken

inggili rlenika

teges ingkang kados

dene teges

ing

infonramsi

lormal

Tng ngandhap

menika

denotasi

lan

konotasi

tembung-tembung:

sunti Langkung de$'asa, pra$,an sunti

Sarunggai

jenis

kalilan

kencur

kalivan

wador

Bala

irgkanr

enenr

bajuJ

Jago

Til'.ang

ingkalg

remen lan mbebeda

JUWara

Omong kosong

A1amla1er

Wjjen

I Krupuk

B.

Tembung Kias

Tembung gadhah teges

ingkaig

saestLr Lrgi gadhah teges kias ing sastra Jawi kasebat tembmg entar tegesipur sampun kesah utawi sampuo pindiialt saking teg€s ingkang saestrdpulr.

Tembung

Mudha, prawan kencur Bumbu pawon

pring

r Ngapusi, pring rjo, pring ngapus
(30)

lng ngandhap menika dipunsajtkaken mapirten tuladha

Teges

ingkrng

saestu Teges kias

Kertas trpis

tntheng

astantpun Udan tangis Nggugah worlg turLr Nggugah sruah

i

Tipis lambenipun Seneng nyatur uwong

Tegesipun Watu

lunm

LunyrL ilate Gunene ntencla-nencle

Cengkiling

Mbalang watu lvflralang

lirik

mbukak petj i

Ngendhalenijaran

Mbukak rvadl

Ngendhaleni larva

nepsu

Akeh wong nangis Marke sLLsah

Ka1lg boten prayogi N-qlrrik

Ngandhalakae wadi Tembune damel serik Nyegah kakajengan

Sambele pedhes Tentbungc pedhes

papal boten adltakani

C.

Pepindhan

Kangge

nerangaken

katmngan

pLrJang[]a

asring

ngginakaken

tembung

utawi

keiompok

tembung

ingkatg

n!:aodhut tanggapan

sarri uta*,i

meh

sanj.

KarLgge

nandhingnlen kaliyan uu.;Lrd uatu,i bab ingkang gadhah bab ingkang

sani.

Sanrmug

bab nenika

iigkang

asifat wetah utau,i rotal. Wonten ugi ingkang asifat bagean utaF.i

persial. Tembung

utawi

kelompok

tenbung

ingkang ngandhut tetandliungan asnng

kasebat pepindhan,

irg

istilah

sing kasebat

sinile

Wu.luding pepindhan ingkarrg paling sadarltana aBujud tembrLng-tembung kados dene:

bfu

langit.

Bim

laut,

ijo

puptls

.

\\1ngu

Lerong, kuning laigsaog, kuning gadlurg,

putih tigar.

Dene inl$<ang tegesipun survahkipun

ing istjlah sastra.la$i

ingkang

kasebat sanepa unpaminipun :

landhep ndhengkui arun.jambarl loncong botod

i

.1t*1,'.

_

tjo""

*'*"

(31)

bening lering

renggan guia

kumapyr

kulut,

pait madu,

sepet ilang, legi brotowali,

abang dluwang,

Istilaii

asing

iDgkang

sani

inggih

nerika

Litores.

WujLlding pepindhan

ingkarg

langkung jangkep inggih menika kanthi ater-aier ma lan a nasal uta$r lasal

kemawon, ing antawisipun pinindha lan pindlanipun kadosta:

lathi am{nggis karengat,

kulitar

amblenge keris,

pamiilhan gan

anraju

emas,

asta angendewa pinenthang,

dedege

angringin

sungsatg,

suguhane ambauyu

mili,

lleta

ngumsla,

riloa

ngembang bakung,

kma memak ngendra

wila wilis

sinomi micis wdtah,

Dagti-ati ngudhup

turi,

plarapai nyela cendhani,

pipi

anduren saj

uring,

lathi anggula sathempleh

waja

miji

timun,

driji

mucuk

eri,

(32)

Wulud pepiidhan

ingkang sanesrpun

inggih

menrka rnapallanken tembLrng

kelonpok

tembung

ing

anta\ris pindha

lan

ptndhaniputl.

Tembullg

Lrtawi

kelompok tqmbung ingl€ng asring dipunginalcatrien kados clele:

kadya, kadyata, kadyayayah, kados, kaya, aogler,

lir

kadya,

iir

pindah,

rnilargka,

mungguha,

padha,

apindha, amindhaha, prasasat

kados, rasa,

saj{sat, sal'l'ti,

sayel{ti, saengga, sor, kasor, tan pae ian, datan pae, tanpa sama, tanpa tandhiog,

umpama,

rmpameki,

pama, pamalle,

yayah

lan

yeku,

ing

ngandhap menika

tr.tladhanipul:

a.Igken

plpuring

wedana,

lirtaog

sumumping tasik

sasr anyaokasamuka kadi.

Wadya

dut

ingobong

Tathakatya tiba gembunge gumebrug Kadva perbata anakaD

Ari

leksmanawidagda Dulunen resmining warih

Kadva ta manganyam-ngayam, Sarnohaning kamargan

Kadl'a vavah neambrama pangestunipun

Dewi Supmba saka[ca anglayang

Rjkating lampah cumlorot Lados.

Jenis

pinindha

lan

pindharlpun

saged dipunhlasjfikaskak€n

wonten

mapinten

golongan antawisipun:

a. PinindLa barang pindhanipur baralg.

1) Kadhaton

lrolu

suwarga sami,

Kang tinelad wewangunamra,

2) busananing

sajroling

puri

Datan pait kalawan pura batara gung

(33)

b. Pinindha isinipun u'ujud pindhanipun isinipunalan

l)Lir

gra swaran kallg tangis,

2) kadya hayu bajra rnusus,

Jemparing kang

nerla

putra

c. Pinindha

pun kewan pindhanipun ugi kewan

l)

Kadya singa sardula kanthi sampeka Jetrtayu

m

ad lis

2) Sugrirra pama andaka.

Lawung nanging ageng bmngti

d.

Pinindha kewan pindhanipun

rljud

Iirut

saparatr wis adoh, kidang apindha

kasangsam, ngadheg kadi palang.

e.

Pinindha kewan pindhanipun isinipun alarn

1) Jatbayu kage[&a,gengnya sasat

prabata,

2) nulya milat peksi gnng kadya prabata

I

Pinindha kewan pindhrnipun tehr&ulan

1) Bali sarta

nii

ingjaja,

2) Ningsun mirvah Liman Hyang ngendra muoi, Sjnekep upama

dhukut

g. Pinindha swanten kewan pindhanipun swanten manungsa

1) sarta

panjritira

kardi, sesambat Rama laksmono,

h.

Pinindhanipun bagean alvaking manungsa pindhanipun wujud
(34)

-1.

t.

o.

Merbangbang sumorot

Pinindha bagean awaking malungsa pindhanipun kewan

Jariji

nglandhak ing

ri

Pinildha

bageanirg awak manungsa pindhanipun isillprLn alarr

Cahya amiDdiu wulan

Sariranira

kaeksi, kadya Sang Hyang

diwangkara

Pinindha bageanitig arvak manungsa pindhanipun tuwuh-lutvuhao

Kuning Rama\rija nyenut

Mangtn-mangning ngenani

Tyasnya sempal kaperapal

Pinindha isi alarn pindhanipun isr'nipun alam Pan supenu suren bagaspati tedull

Nagri

Mantili

direjo

lir

guntur

kangwukir

marik

Pinindha isinipun alam pindhanipun

wrjud

Asut

langenirg

wa0a. kadya coplok soryanipun

Pinindha manungsa pindJranipun manungsa

Alrus

ing kasujanane,lir

kapandhitanipun

Pinindha manungsa phdhanipun wujud Sinta minaugka sesuqa,

Nageri mantili

Dieja

Sayektiembananipul

(35)

s. I

q.

Pinindha manungsa prndhanipun kewan

Laean ana cacat malih,

Wong angglr kawumn.

Demen nginum ala ngen-angene Ciptaan drlg rusak katetarik,

Lir

kuthila

wegig

sabar:ang kawetu.

Pinindha manungsa

pindlraap.n

is; alarr

Apan

ratu

iku tyasing

bumi,

Wus janjine ayar amrih suka,

Maring isineng prajane,

Piniodha manungsa pindhanipun

leturnhna

Nargilg

ta panduga mami

Yen mungguha kembang-kembang

Sun wata

ra sta

agger Wus sinesep ing bramara

P

jnindla

nanuogsa pindhanipun derva

Janaka ngling sapraptanra Sang

prabu,

Sasat Sang Hyang

Batharendra.

nedaki marirg

Mantili,

Pinindha raksesa pindhanipul wujud

Dyan lumepas saniata baira tumanduk.

(36)

t<adi

kapuk

saruanfa.

Pioindha raksesa pindhadpur kewan Lrgkang

vuri

andeleng kang raksesa,

Saka prabon ngajurit,

Prapta ing dandaka,

Sareng masinga nepda,

v.

Pimndha raksesa pindhanipun alam

Sang Arya Kumbakama Sari.a gring luhur, Yayah p.abata tanaya

rv. Pinindha raksesa pindhadpun tetuwnhan werandu pejah tibane,

kadya

grdha

gumebruk,

x.

Pinjndha kawontenan pirldhanipun kawontenan

Samya ngarasi tan sipi

Kadya ngeningaken napas

Pinindia

kawontenan pindhaniprur karya

Gandrung-grndrung,

amangun bltllg,

Konus yayah ing riyadi,

Keris re$esing wardaya Yayah tan panon

wiyati

Pinindha kawont€nan pindhanipun ugi wujud

Upamane ing tyas rerenggi,

Ngalang-alang king,

v.

)

(37)

Rerellgginitrg satru

aa. Pinindha kawontenan pindhanipun manongsa Wring ulama sira den apengin

Den kadi sira

mrih

Sengseming Dyah hayu

bb. Phindha karya pindhanipun karya

Ingkang hoyongan

putrine

Denira tampi

wuruk

Sedaya

ingkang

sampuD

wahyaaken

ing

ngrnggil

nuangka

pasargar

Pinindha lan pindhanipun

p.atnila

kasebat pepindhan tunggal. Dene

ing

ngandhap

menika pepindhan gandai

a. Tanpa guna dening wang

Nora beda wetuning angka mawolu,

Sor tempul wekhrning surya

Mangkana pada mapa ning

bumi

Selajengipun

netafora. Bedariun

simili

kaiil,an

netafora.

Ing

simile

tetandhigan kanyatakaken

mi$nukaken

pinten-pimnter tembung utawi frase ingkaug nyatakaken bab fugkang meh sarni. Pinindha lao pindhan kasebat mau eksplisit. Dene

illg

lebet metafora piniadha boten kasebataken kanthi cet]ra amargi dipunteken dene

pindhanipun.

Mekatena cetha

awit

pinindhanipun sampur

dipultepangi

denmg

masarakat- Ing ngaodhap menika pinten-pinten tuladha metalora:

a. Ibg wasada pit wau sinamber ing sang bajul darat (tegesipun copet)

Metafora

saged dipunterangaketr

kanthi

mahyaaken

pindhal

kanthi
(38)

kang mangkono kadi uler turi

awit netes praktaning diwasa.

tan lunga saka nggone,

kang mangka bojanipun

tiung

galihing ponar

wit

hri

lami-larni kateresan-bolotrg delegipun, uler wedal ing sasana,

dali klpu

brambang

alr

rngl,cng

ua-ir

wrs prapta 1an sinedya,

Dene pinindhan ingkang pindhanipun wewujudan, tuwuh-tuwdran. kel,van,

utawi

isi

a1am, pindhanipun manurgsa utaw.i

tingkah

lakunipun. pepitdhanipLur

ingkang mekate kalawau kasebat personifikasi

lrtawi

kasebat pinindlia

jalma.

lng

ngandhap menika tuladhaipun: bumi kanga sung bukti.

jagad kang angsung barkaq

Pepindan iogkang ogaandhut ajtuan bab

ilmu

gaib utawi

nistik

kasebat isbat kados ing ngandhap menika:

ana pandhita aka.ya wangsit

menda kumbang angaiab ing tawang

susuh angina ngendi nggone, lawan galihing kangkung, weksanane langit jaladri,

isining

wuiul

wung wan g,

lan gigiring punglu,

tapaking lauttul anglayang,

manuk miber

ulukhg igungkuling

langit, kusuma anjrah ing tawang
(39)

D,

Purwakanlhi

Purwakanthi minangka tetembungan ingkang sami seratan, swanteq wonten

mg

tembung-tembungipm kedah endah basaaipun purw=al<anthi wonten

I jenis inggrh menika

a

Purwakanthi guru sasta

Rinipteng puspita rineh, Rrnuruh wosiag ruwiya

Kallh

larit

kasebat dipunendabaken dening swanten

r.

Ing

insiilah sasaa Jawi diprmendahaken denjlg puraakanthl utawi pasajakan pasajalan rng

swanten

I

parsaja]an

menika dipunsebat purwakanthi

gllln

sastr.a Amargi pasajalGn 1ng swanten konsoli{r. prunila dipunsebat aliterasi Asrfrg dipunsebat istila.h sastua

rilir

b

Purvakanthi guru swara

Ngelmu ilrr kelakone ka.ntli laku,

Lekase lawao kas

Tegese kas nyantosani

Setya budya pa.ngekes dur angkara Wedhatama_ 1.1

Seq/a budya pang€kese dur angkara.

Larik kasebat dipuEendshaken denhg swanten a ing akhjr temburg setya, bualya lan angkara.

Kahga tembmg kasebat ngandhut bunyi ingkang sami mg akhir tembung lan samidpLrn rng

swantel vocal

a

ingkang sami swadten ing swa,'rten vokal kasebat dipunwastani purwakanfii gunr swata utawi asonansi.

c.

Puwakanthi lumaksita

Samengko sembah kalbrL

Yen

lumitu

uga dadi laku.

Laku agr:ng kang ka$mgao narapati,

Pratitis tetep ing kawruh, Meruhi marang kang rnomong

(40)

Cobi

gatosal{en tembang

ing

nginggil

Tembung

laku tarik kalih

dipu,,rlajengaken

tembung

lalu

larik katiga, tembrmg narapati dipunlajengaken denjng temburg

kasekawan

djpun dhereki denng tembuh meruhi ing lank gangsal Menawi dipmgatosaken katngal

wonten kaitan swlrnten menika kalebet puwakarihi ugilan

biasa dipuns€bat purwakanthi lumaksita

(41)

B.{B

IV

JENIS

K.ARYA SASTRA

J,\WA

A.Indikrtor

Pawucalan

Sasampulipun sirau

nateri

bab karya-karva a1i gancaran lan saduran, para lnahasiswa saged:

l.

Mahasisrva saged mahyakaken

lan

mahami

karya-karya

asii,

gancaran, lan

sadulan

2.

Mahasisrva saged nuhyakakgn lan nahami 3enis-jenis karya sast a Jawa

dalal

tuladhanipun

B.

Karya-Karya

Sasha Jawa

Asli,

Gancaran,

lan

Sadhuran

Ingkang

dipunsebat

kar],a

sastra

asli inggih nenika karya

sash-a

asli

kasii

ciptanipun panganggit ingkang boten sakingjarwa utawi sadrran kar).a sanesipun.

Tuladha

karya

sasta asli inggih

menika

SLrluk

Wujil,

Suiuk Malang

Sumirang,

Sewaka" Serat Cebolek, Babad

Giyanti,

Sasa[a Stlnu.

Wularg

Reh.

Wulaig

suuu .

Wulang Dalern,

Babad

tay-u,

babad pakenung.

rangsang

Ttban,

pmbangkara,

Ka[d]rabuni,

Praoaciha,

Mitra Dama,

perhi

Wasiat, Srat

Rivanto. Wulan

Dara.

Jodlio kang Pinasdri. o

Alaku,

Sintha, Geril

Referensi

Dokumen terkait

Dengan ini menyatakan dengan sesungguhnya bahwa saya, apabila diterima sebagai mahasiswa program Pascasarjana seperti tersebut diatas, menyatakan

Merupakan lanjutan dari laring yang dibentuk oleh 16-20 cincin yang terdiri dari tulang-tulang rawan yang berbentuk seperti kuku kuda (huruf C). Sebelah dalam diliputi oleh

HONDA CIVIC 2.. Iklan Baris Iklan Baris Mobil Dijual HONDA HONDA CRV 2. Raden Saleh 18WX Jakarta Pusat HONDA CRV 2. Klt Asli BgsSkl SptBr Tgn1 Dp. 18Jt Man- dalaRaya No. Nego Lotec

Atau dengan kata lain, kristal mempunyai pusat simetri bila tiap bidang muka kristal tersebut mempunyai pasangan dengan kriteria bahwa bidang yang berpasangan

tahap aklimatisasi, respon terbaik dicapai dari pengaruh Pengaruh perlakuan BA dan NAA pada tahap multiplikasi pada sub kultur II yang menunjukkan hasil terbaik untuk peubah

Hasil menunjukkan faktor kontrol perilaku merokok, subjek penelitian memiliki pengetahuan atau informasi cukup dalam mengakses rokok, khususnya dalam faktor eksternal

/ Adapun Yusuf itu sudah menjadi murid Yesus, tetapi dengan diam-diam, sebab ia takut kepada orang Yahudi. I-a membawa minyak campuran damar

Ketika membawa Yesus untuk disalibkan, para serdadu menahan seorang yang bernama Simon dari Kirene, yang baru datang dari luar kota, lalu meletakkan salib Yesus di