l)lh-i
\l
NI.\l''\
hl,t,lAll
'r1,.
t
(
;.t
NI
.\
i{
Pl-
N
li
li,\,1T,,\
N
SAs'f
lt,,\
i\(
;l
\
(
;it
l:\(,
\N
Kr\Sll
S..\S'i'R.;\N
.1,\ t\,'i
I
l) trr r rr:l
:ri
IJrrir
\\
ill-\'r.luti.
\i.
IIirjrr
:.i !;:.i,.ii
lll 1, .i.: ll.. ' ll il,l.l":
:
I
l
lii
i.-1.\:t
l]
\ti.\:t \ j),\\ Slr\l
1
i,i. ,.ii .li ,\! \i (;llitl \ 1){;i',ililii
i'\.
/c^
:-(
d.rr |*
iJX
,€
Dll{T:\T
N'lAl' A
KLJ
LL'\}l
P
ENGANTAR
PENGKAJIAN
SAS-TRA
lxinN
cnnN6;411
1'(d${l
s
ASTRAN
JAwi)
Denirg
SIi !Iarti
\lidy'tstuti'
Nt
Flunrt,tiatf;il,\i1
Sl
ili)I
ii!i\
i''llliii
r')i
ll
l
li'":l'!
i
\\1'.jiiP.I-rS.1.\
f
ll\l)
Iil
Ili\i
rl'\lr'{'S-\
iir!i-l}'''!ii
Ii,\iilil.
fr\S !1"\liASr\
l)'\N
SIiNI
ilf'jjV!-'itSi
fhS
N)rlGilRl
YLlCl':\
l{;\l{'l'{
D\I:T.\11
ISI'','
Ilab
I
Iral,gtrl(rsli
Sir:ilrl lilrr (iilrrllrrlrlLrl11 |
t,l I
.,
Il
I
q
l6
]S
ll
Prr rn
'r li'r
Diktat punika karLtmpaka ka0ggc pasironan I.a(a
k
llali
Pengarlar I'erlgkailan Saslra(N-uenlfengzu1 KasLlsasfan
larrll
L.g .lrrrLr:anl]enilidikan
Bahasa Dae(:rlr' Fakrrlla\ Basa saha Sent Unr\,ersitas Negeri Yogvaka.ta \\rondencifgkalg
dados garapar ingsalebelrlg
seralan pLrnikainggih perka\\rs
kados pLLndl pangertosar saslra dalaltkqiaaipun,
saha kaalospmdi nlengliotltng
pn1lucalan basa,sasfa,
budaya JawiiDgkarg sagecl arrl(
karvigatosan sal,.L'rLr'r
,:rLc rEmel lrrn
jin
lr a
liswa'
ndadosaken l1lotivasi iDgkang
inggii
kanggesiiau
basa, sastra_buda)a Jawi,
rLgi boten kantun karembagWekdali
g
diktat
punrka
kaarrgkat saged rlglancaraken kridhanrpun p:Lrak.,l.rrrem
\r'r .,;
rr'rrr i r''
V
r'
n'i\
Yogyakarta, 1L Septernber 2013
BAB
I
PANGERTOSA\
SASTRA.LAN
IL{JIANIPU\
A.
lndikafor
PawucalanSasampruripun
sinau materi
bab
pangenosan sastra lan ]nahasis$a saged:I
Mahasiswa saged 1lahyakaken lan mahami paDgerbsan media2
Mahasisrva saged rnah-vakaken lan rlahami pangertosan sasfa3
Maltasisrva saged rnaltvakaken lan nahami pangertosan karya sastra4.
Mahasis\!a sa!:ed mahJrakaken lan mahanii pallgertosan kajiansastra
B,
Pangertostn
Krjian
Tembu,g
irleftang celak kaliyzur ka1iaritrggih
menikapanelaah, paoaliten.
panyelidikan, saha panriksan. Tandhingan menika
wigali
dipinlampali
supados konsep ingkang dipunginakaken wonten andharan ingkang lnangke saged kalbkus
dl'nten g
ilti
perkawis.'fembung
"panelahan" minangka sambungan ternbung dasar ..tglaal1,,
kanthi
konfiks
pe-
+
-a.n. Tembung
..telaah,,,wonten
ing
KtsBI
(1994r
1025)dipunsebataken
minangka gadhah teges. pa[yelidikani
kajian:
pamriksan:panaliten".
Teobung
..panelaah',ing
wonten
KBBI
(1991:
1025)
dip[nteges]minangka
proses,patrap, cara
nelaah',(KBBI,
l99,li
1025).amargjtembung
"telaah"
piyanibak
gadtrah teges kadoskaurai
ing
nginggil,
dados tenrbung"pareiaahan"'
ugi
saged ateges:(l)
proses, pahap,ctua
nl,elidjtri; (2)
p.oses. paftap: cara ngaji;
(3)
proses, patrap, caramnlsa,
(4)
proses, patrap, cara nalitj.Dados^
tembung
"panelahan'' gadhahteges
ingkang.cal,ut kaliyan
tembungpanyelidik. pengka.jian, pamriksar lan ugj panaliten.
Tenbung panaliten gadhah gayutan
kali],at
tembung
panriksan
lan panyelidlkan. Tembung panyeiidikan mmangka gabultga1l tembung dasar."se]idik..kanthi
konfiks pe-
+
-an. l'embung
seiidik
gadhah teges(1)
teliti
tembdrg
kajianipun,
parapanvelidikan"
gaclhah
teges
(l)
usaha
supados
argsal
inforrnasi kantlj
pangernpalan dhata,
(2)
proses. patrap. caranyelidikr,
pangnsutan, panglacakan(KBBI<
1994: 899). Dadostelnbu.g
panyelidikankira
g
ga.lhah kairan sacarala
r:.ure
ll
,rI
r.ekJ\\.
t 'ctrtl-rr.
.d,.cq p rn.Tenbung panliksan minangla
gabungiutteubuug
dhas
pnksa
kantl!
ko
ilks
plr- + -an. Tembung '.priksa', piyambak gadbalr teges .ni.gali
kanthi tclitr.
Tembuog pamriksan gadhah teges
(l)
proses.pafap.
cara
111riksa;(2)
kasilpangangsalal)
mriksa; priksaao.
(3)
panyelidikan. pangusutan (perkar.vis. Iansapaaunggrlipun).
l)ados,
tenbung
pamriksan gadhah gavutannaming
ka
thjtenbrurg "panyelidika[" lan kirang
gadhahga]Ttan kaliyall katiga
tembuugsanesipun
Salajeirgipun tenbung kajian asalipun sakioe
tembu[g
..kaji,,jngkarg
ateSes(l)
pawrcalan
i
(2)
par),elidikan
Wiwit
saking
pangerfosan tembrLng dhsaringkang
mekaten,tembung
kajian
dados
ateges..proses,cara, pahap
ngajr:panl'elidikan (pawucalarr ingkang nglebet); panelaahall
(KBBI.
1991: ,131) dados
tembung
kajian
gadhah
ga1,112n kali\r
parlscto:aLr reurbung panSeIdikan(tegesipun parvucaian jogkang
nglebet')
Ian panelaahan,, SalajengipuntegsipLur
"pan'ucalan
ingkang mlebet'.
(p
1],c1idikatl), tembung ..ka1ral.. sagedgadhah
gal,utan kaliyan tembung panaiiten. ateges,,kegiyatan pangernpalan, pangolaharr.
analisis. ian paryalian dhata
ilgkang
diputlampahi sacara sistematis lanobjektif
kangge
nsranpurgaken pe|karvis
utaNi
lgllji
sarunggalng
hjpotesiskangge n gembangaken prinsipprlnsip umuln'.
Saking andharan
ing.nginggil
ketingalbilih
tenbung kajian gadhah ga\utancelali sanget
kaliyan
tembullg .padejaahan,,, salajengipurpan],c|dik
($,ontenpangel(osan ingkang alus). Ternbung
kajian
gadhah pangeftosa[ ingkang cekap*'iyar,
inggih
gayut kaliyan
pantelidlkan
(pawuca.laningkang
nglebet),"pane1aahan", lan ugi panaliten. Satunggaling perkalvis ingkang prelu katandhant,
uraian ngengingi
tembung penpJcajiar tansah ngarahing
pendhidhikan,bilih
C, Pangertosad Sastra
Woltten inq kasusashan Barat istilah sastra asing kasebat
fiksi
Bab menrka arvit sakrng sastra minangka kaq.a ima.jtner lan cstetis. panlicrtosaltnenika
saya kandel rrenawi puntujokaken woten ingdonFoillg
garcar uta*,i prosa ingkang rngsastn
Barat kasebatfiksi
uta\,/i teksralatil
lan
\\,acana[aratii.
lstilah
fiksi
Lrgpangertosan menika ateges cariyos
rekar
utalvi
carjyos khal,alall (Nurgiyantoro. 1995: 2).Dene donyaning
fiksi
kapilah dadostiksi
populau. lan serjus. Wonten ing fiksiserius laogkung kathah
pawucalaningkanng
nigunani
tumrapillg
itanungsananging boterI nvukarri kanikmatan kangge
naos.
Teks ingkang kaanggit kalebctleks ingkang angel. Tcks frksi serius nganclhut tantangan ingkang angel kados rlene
wangunai ingliang
nlmit
ingkanukaliah
detail lanpcmik
ingkang ngxpengi idepokok. Fiksi
serius prelokakencara lnaos jngkang
cermat.nikmat. lan
caramahami karya
dipunlampali
sekedhik mbaka sekedhLk (Stanron.2007:6). Dcne.
fiksi
popular inSgilt ca
yos
ingkang
au,ujud
klialalan
rnlC.angngandhut kanlkmatan Ian ide-ide ingkang gampii lan adhedhasar karakter_karaktcr
jn!lirng
nlcbabalien panaos
remen. pamaos botenprelu
maoskanlili
serius.A$it
tdepokok sanpun saged kadhudh t.
Wellek Warren (1993) nyobi ogaidharakan napinten definisi sasta. ingkang
sejatosipun sedaya definisi rrenika kaa-jab manggihi
definisi
rngkang palng tepar.Seprsan,
sasha
inggih lnenjka
menapa satunggalingingkang kaserat
utawlkacithak. Kanthi
pangertosanlnekaten, dados
nenapa
satunggalingirgkang
kaserat,melapa
menikaiimu
kadhokteran.ilmu
sosial,utawi
ulenapa mawon ingkang kaserat ingeihmetika
sastra.Kaping kalih,
sastra dipunwatesjnaning
irg
.mahakarya,(gleat
books),inggih buku-buku
ingkang
dipunanggepnodol,
amargi
bet*
Ian
ekspresl sastranipun. Wontening
bab
rnenika,krite a
ingkang
dipunginakaken inggrhKatiga.
sastra dipLlntrep:rliening
seni sastra,tnggih
rlipuntrngali urinan.tkalarya iniajinatil
Istilah
"sastra
jlnajinatij',
(r
zrgi;r.71t\)cltter.jh.lre)
eadllahgayttan kaliyan istilah belles lettcrs {scratan ingkang
endah
1an sopan. asa|punsakjng basa Prancis),
kirang
langl-ung kados pan€:ertosaretimologis
teinbutLllsusasha.
Definisi
katigamel ka
ncarahaltkenkita
kangge rnahami sastra kahvanlangkurg rumiyen ningali
aspek basatbasailgkarg
kados pundttlgkang
khas?Dados
dipunprelokaken tetandhingan mapintenragan
basa: basa sasra.basa
iln
ah. lan basa sadinten-dintenBeda kaliyan Welek lan Werren ing nginggil,
kaun
romajrtik. ingkang dikuhpdeoing Luxemburg dkk (1989), ngandharaken mapinten
titrkanipur
sasha. Sepisansastra inggih menika satunggaling ciptaan. sat0nggaling kreasi, sanes satunggal
imitasi.
Satunggal
sastrawa[
nyiptakaken
donya enggal,
11erasakell prosespanciptan wonten ing samesta alam, lan ugi nl,anpumakaken.
Kalih.
sashaninangka
cmosiiigkang
spontan. Wonten saslm, khususipurrge$ritan.
kaun€*ap nepsu-nepsu kodrat ingkang murub, hakikat gesalglali
alam.
Wonten
istrlah
pan-valrWord*orth
poetry.'is
the
spontaneoltsoved]ow
ot. porverfull feelings.Katiga.
sastraasifat
otonom,boten ngacu
dhatengsatunggaljlg
mgkantssanes, sasffa
boter
asifat komrmil<atif Sasfawan namuog manggihi kasalarasaDwoDten ing karyaiprm .
Kaping
sekawan,otonofii
sasta
menikakatrtikal
satunggaling koherensi Pangertosankoherensi
menika $,ilvitadpun
ngacu
ing
kasalarasaningkalg
nglebetantalvis bentuk lan wos. Sabeo wos gayrt kaiiya sat[nggajing bentuk utawl
andharan tartamtu.
Salesipun
menika, kohesi dipunkersakakeuugi
ngdahakengayuiipun timbal-balik antawis ingk:urg bagian
kaliyar
sadayanipun ians awalikipun.
Cangsal, sastra nyamektakaken satunggaling sintesa aonvis bab-bab ingkang
Wonten patentangan anta$,i ingkailg dipun sadha.i lan boten dipunsadhari, anta\Us
kahlng
lan puhi. antawis roh lan barang. 1an salajengipul.Kaenem,
sasta
ngugkapakeningkang
botcn
kaungkap. Sastra
sagedngawontenaken maneka wami asosiasj lan konotasi ingkang lvonter basa sadinten_
dinten arvis kita panggihi.
Sasmpun nliandharaken pamanggiir kaum
rortantik
kasebat. LLxemburg dkk(1989)
pi),ambak gadhab pamanggihbilih
botenmungkin
nyaosisatunggalirg delurisi neengingi sasha sacara universal Sastra inggih menika satLt ggaling rra
u
ingkarg kanthi alesan tarlatniu
ilig
satun-qgalirg lingkungan kabuclavan.Adhedhasar pamanggihipun
menika,
Lnxemburg
d1<k,langkung
remenkalgge
nyebat
faltor
iigkang
sageddipun$astani dados
titil(anipun
sastra.Sepisan,
bilih
sastra inggih menika teks-teks ingkallg boten teras dipinsusrLll ura\r1dipunginakaken
kargge
satulgga]ing
ancaskomunikatif
ingkang
praktis
lan
ingkang
oaning
kalargsnng
kargge
sarl.eta\.\,iswekdal
1na\\,on.
Sastrirdipunginakaken
ing
situasikomtlnikasi
ilgkang
dipunatur deningsatunggaling
lin gkungan kabudayal fartamtu.
Kalih, karthi
ngacu ing sastra Barat, khusNipun teks drama lan caril,os, tekssastra dipuntitiki kanthi wonte[ipun unsrlr fiksionalitas ing lebetipun.
Katiga, baltan sastra dipunolah sacara istimelva.
Wonte
ingkang nekanakenekuivalensi, wonten ingkang nekenae. panyimpangan basa sakitg tradisi basa lan
tata basa.
Seka\r,'ao, satunggalipun
karla
saslra saged dipunuaos rnitLrLrt tahap_rahap tegesitgkang
beda-beda Prurdj tahap-tahap tegesnsnika
saged dipuntrraklutnisinambj maos kary-a sastra ahdedhasar ing mutu kaq,a menika
ngkalg
gayut lankmampulr
lamdo.
kalt)r.1 tek.- ekq\dnarrilrn.
Teeu*
(1988)
ngardharalien sastrakartl!
ngginalnken makna
ingkangkaandhut
uonten
ing t€mbung sastra kasebat kanlhj cara naDclhi gaken nafiraltrl
(Perancrs), sedayanipun asaripun saring basa
Latii
ritemrrlra. TemLrung literafuresajatosipun
dipunclptakaken iinanska ta{emahal
saliitl.q
tenbun!1
yunanigr.matika:
iiteratu.a
1an gramatika pivambak_piyambak.adhedliasar
tcmburglittera lan gamma
ingkang
ateges.hutuf
(scratut,
letter)
Mitiruf
asaLipu .
litteratura
dip.ginakaken
kangge tatabasalan
geguritiur: wonten basa pemncls
tasih
dipnginakaken
tembung
letter
Belanda geletterd.
tiyang
i
g.har]gpradapaaipun kanthi kau,igegan khusus ing
bidang sastra.
Irglris
ntanof
letter.t.Litcrdhlte
len sala.jengipun umurnipun atcgesiig
basa Baratnodcn
satuiggalllg
ingkaog kaserat, basa
ilgkang
kaginakaket ing bentuk seratan. Irrg basa
.tennzLu-ingkang tansa}
aktif
sanget manggihi tetnbung Jemanasli kangge konsep asing, dipunginakakeo
kaLh
lembmg
Jermanasli, inggih Schrilfirm.
ilgkang
kalebetsedaya mgnapa ingkang kaserat.
nenawi
Dichtungbiasanipun wirates ing sgratan
i'gka'g
boten langsung gayut kariyan kasunvatan, dados urgkang asifat rekan.)an sacara implisit lan ugj eksplisit dipulanggep gaditah
tlilai
esretik
Saking
kalrurganakademik
ugi
asring
sastra tlipuncletinrsrlaleu'1unbuh kaliyan karargka teori ingkang dhasar.
Adhedlrasar
teori
objekit
sastra dipundefinisikakenmlnargka kar].a
scni ingkang otonom, nradheg piyambat. bebas sakng panganggrt, realitas.menapa ugi
panaos.
Adhedlmsarteoli minetik
kar-ya sasta
dipunanggep nlinangka tinLan
aiam
utawi
pagesangan.Adhedlusar
teor.i ekspresrlkarya sasra
dipuntingalimmangka
ekspresi
sastrawat.
minangka
curaltan
raosal
lan
panggaliltan sash-a\!"n, utawi minangka produk
inajnlasr sc\ha$an
jngkang n_\arbLrt damelkaliyan
pamanggih-pamarggih. panggalih-pangggalih
utawi
pangraosan_
pans.aosanipun. Adhedhasar teori pragmatrk
karla
sasha dipuntingali mintuigkasarana kangge ngandharaken ancas tarttutflr, tuladhatipun nilal_nilai utawi aJaran
D. Pangeftosan
KaiJa
SastraPangedosat
krrya
sastra ftrggih neniJ<aatupi
slstel11_sislelnsastia ingkang
iredahaken rvontenipt.ul tatt:tlilas
saking
wontenipun unsur_unstr sastra
lnglebetipun
awit sakiig
teks
sastra minangka sedaya bab ingkangga,yrit kaliyan Ltnsru:unsru 1an ngandhut l1iakna. Wonten
ltrg
teks sastr.a sedal,a ingkanggayut
kaliyan basa inggih menika
irana
urutan
tembung
lan
sanesipun gadhah manpangat makna lan n1akna. Wonten ing karya saslramsur
irgkang\lortetl
lnglebetipuo ga),ut
kalival
konvensi utawr oturan nanging setncntena l1g] ngandhutkalonggaran lan kabebasan saking pangalggit, pramila sisteir sastra ing lcbetrpnn
lajeng boten stabjl gampil ewah (Teeuw.
l9g3r
4)
Kanthi
lanttkung cetha karf,asastaa kajanvakaken
nilangka
karyani
g
p.rngcnggitatrrr
sakrng!\onten
stslemiigkallg
gayutanta\lisipln
sastaa\\,an. kary,a sasha. alalrl sahapartaosipull Kar\a
sastra narvujud kanthi
jenis-jeris
rngkatg ma\,"tunj_wami asiswanto. 200g:l II
E. Pangcftosan
Kajian
SastraSaling
definisi
pengkalian
lal
tlei.inisi sastra
iirg
ngirrggil,
pramilaparrgeltosan
ngergingi
pengkajran
sasna minangka sinlesis sakrng
kaliit
pangerlosan kasebat.
Kados
kaandharillg
nginggil.
ka.lian dipundef.isikaken
minangka proses,
cara,
pafap
ngaji. n],elidiki (pa$.ucalal ingkang
lebet):
panalaan. Salajengipun
definisi
sastragavut
sangeting
persepcktif
ingkang
dipungirakaken kangge
dngali
Sinaosa nekaten. lepas saking perkarvis clefinisiingkang dipuncobi
dipunmrnusakel,
rng rnasullat,
khususrpur
rrlasarakatakademik, saDpun dipunsepakati ngengingi rnenapa ingkang dipunwastali
krya
sasha.
kasepakatan
ngengingi
objek
material
menika
iogkang
dadosfoltfocusalitin
sastra. Kanthi mekaien, kajian sastra saged dipuntegesi minangkasiitesis sakng
kaping
kahh
pangertosankasebat. Ka.lian sasha
sagedBAB
II
PUJ,{NGGA
L,{N
SASTRA1
IndikAtor
PawucalanSasarnpunipun sinau rnaten bab pulangga
VrrIasr.,ra
53fedmall\akdlcr
l.rn tnanartsesinglon
lan sastra. para rnahasjswa sauedr
pangenosall pangripta
kanlhi
namaMahasiswa saged mabyalGken lan nahalni pangertosar bab puja.ngga
Mahasisrva saged nahyakaken lan rnahauri tembul)g teees. ide_ Ian slvanten
in!
karya sasha
Saben kar_va
sasta
diprulairaken
dcninll
pangriptanrpun
Ilg
sasffa lisan
kados-kados
pangipta
ketingalical anargi
dados gadl.nhaniprLn sesaren!:anKdra
sastra ingkang mekaten
kasebat
sasha
Kirna
anurgi
pangriptaripun
botendipunnyatakaken sacara eksplisit pramila kados taopa
nana.
Karya sasta
mekarcnugi
kasebatsasfa
atronvm. Dene katya sastraingkarg
oethanane
panggriptanrpun kasebat sastramiji
utawikaguganipun
pribadhi. De]]e wonten ing karyasastra Jarva
sastra
miji
kawangun rvontening
pinten_pi11tencara
kdgge
nedahahken sjritenDanElnla
Dun.( ara
n'enrka
$Ontel tnparg
ma!\..
ctra
.e.|l1;lOn
rrzrerrt
Ug,ingkang wonten mawi cara nedahahekn silrten ingkang ngdpta kanthi cetha.
B.
Pangripta Kanthi
Nama SesinglonCara-car.a kangge
ndatnel
nama sesinglonketingal
mawarni-wami
l)enetuladha panF-ipta ingkang mawi nama sesinglon
i
ggih menika Suhau,i saklng nan1aasli
SuwandaHadi
Wijaya
minangka pangripta llorobtLclur.Rtntpakan
SuruptngSreage,rge dene nama sesinglon
Srini
saking nalnaasli
pangriptaKusrin
panyeratnovel
Larasatimodeln.
fu1ik
Asmam
ninatgka
sesiiglol
sakiog
nama AhmaclMlflraini
Ranu Sasha Asmara panganggrt tomantL.ptng
llanno
Jara Drrralna sakDg oami asli Jaya Diguna, deneLiamsj
saking nama Is]nail jngkang nyrat ceeendnak
Kualo
SubagyaIN
singkatat saking Subagyallham
Natadijaya parrganggrt2
cerpen Drna Ba'da Nggawa Beja. Sutandar SG. Saking narna
asli
Sukandar SasrraSugonda panyerat cerpen
woh
Ku1di. ST lyesmaniasita saking nalra Sulisti!,a(Jiani
Ismaniasita panyerat cerpen Kidung
\l.engi Ing
GLrnung Ganp111g. Detrre Karnata),asaking nama asli Karkono parto Kusuma panyerat
Jarnan
Eda
Agrarini saking namaasii
Sunarman panyeratcer*ak
Jaman DekAku
li'is
Dllwe
Dwi
prasa.ja S. nami saeshinipun SudarmoKD
panyerat ce.pen Nglari Endah Sulvamo.Ewadene pangripta-pangripta
\|ontell
ing kar_r,.a puisi marviseinglot
ingkang asring kasebat sandi asma miturut bab_babl
i
)
Wiwitaning gafi a"rasasing t_vas sanistvasa tistis. Denta mardi mardawaning basa,
ngayawala pawarane, beia-bela ing kalbu,
hjnerkata tan
wrin
ing r\,restld. rongkap gariningdta,
gan itamralnatuk.
ivafi aning kang parotama,
sinau rLng rng nirmala.
lu
a,1gga Jrr t.talitining ca.ita
(Serat panji Javengtilang)
2)
WoDten rng gaha pungkasanBarang-baraog ngeron g, saguh talpa raga, katalikai kau'awaJ, dhadhal amekasi, taudha murang tata
(Serar Jaka Lodhang)
3)
Wonten i11g Pedotan Sepisanan4)
a.
Kumawawt
angiket lukita,Nulat pm sang/ ngamurwelgr eh,
Tan tolitr./ bekelg kalbu, Dera dhahat/ ina ing budi. Marlnanta maluatrg karya, Gita/
ngurtir
kapr,
Mung
kayunglu/
wi.ayatnya,Ri sang dwiya-/
jati
ning kang wasita di,Denta/ ya lvyanjao
Wooten ing puilgkasan Pedhotan Tan pantara,/ lrgesthi tyas artati,
Lir
winidyanr saroseng parasdya, fu nga-dnga/ pangriptate,Tan darbe/ labdeng kawruh. \mung agruruhi/ wenganing budi,
Kang mirong/ ngaruara,
Njaga./ angkara gung,
Minta luwar/ dng drftkita,
Awa koagsi/
kerran
lukiteog kinteki.Karg
katt
gimpita.
(Serat Wedyatmata) Song-song go14/ candraning hartatr:,
lir
winilyqa/
saroseag parasdya,ringa-ringtpatr€riptane,
tan darbg/ labdeng kawruh,
angramrfoi/ wangar ing budi,
kang mir_q!g/ ruareng tyas, jag4/ algkara gung,
miota
luwa/
ring duhLita,b.
away
konli/
kewlan lukiteng kinteki,kang ka14/ ginupita,
(R Ng. Ranggawarsita-Serat Ctemporet)
5)
Wonten ing satunggal gatra pungkasan minangka panutup.Sageda sabra santsa,
Mati sajming Dgaurip,
Kalis ing reh aru ara.
Murka angkara sumingkiq
Tarlen melang malatsih. Sumaruna anarawung, Hadha.in g sapukarrdlla.
Anhlk
mayar sawatawisBarg1g anggg
sayqga
me$ ma.r&[/a(Serat Wah5.u Makutharama )
6)
Ing kalih gatra purwaka.sinawulging kang swara hartati,
sinawungiog kang swara hartati,
sasadone mangiket gitaya,
Mal
thamtna wastane, yekuS
Kresna prabu. Naranara ing Dwaraqati. t[endra Ninglro purd. Ngasrama neng gunung,Kutharmgu mning arga,
apeparap Begawan Kesawasidlii, mahambeg dwijawara.
(Serat
WahF
Makutharama)7)
Ing Kalih Pada Sekara. Rgsaning gila yon wimbuh,
d9! sarvug
ing tembang kadi,dkarg
nindyalun.atg
wening, y4 nangkara malih pama, g44{4mamm kongas saking,b. Kusuma anjrail sumawlrr.
tan sendhu marduk
ng
aksi.niwah
tumujweng flasjkanangkala
karya upami, titjs langalling lukita, lamunnnancalelg
gendhingGatra
pungkasanpada
septsan ia11gata
sepisal
pada
kallh
minalgka
kekiraogan
smdi
asma ing anggitan menika amargi saben kalimagata
pada seplsalwosipun satunggal wanda sandj asma, menawi gatra kaenem pada
sepisa
wostrun
satunggai tembung andi asma
irgkang
wootenkalih
rvanda.Lan
lLgi galr.a seplsai padakalil
u'osipun satunggal tembung sandi asmarngkang wonten tjga \\,anda. sarra kaping kailh dumugi kaping enem pada kaiih boten u.onten sandi asma. Kejawi sandt
asma kados ing ngmggjl wonlen malih
uggih
wontcn npandhap rnerjka.E)
Satdi asma ingkang ugi dipunscbai nama papan panverat, tliladhaniDun:a
l4king
dalar karoban menanisngiket basa n!1ar pra sarjana.
{qadyar
ringa pangrrptane, j4g mangkya kapilul'u,pI4 pujangga gennya rna[ganggit,
j4nan
ang wus kawuntat,5qpadya, pikantuk.
qqrasin g kang pralampita,
kArkating tyas
iruruh
kalawandrih.
lalerillg kang carita.
( Sangidan-Baratawda)
b.
Raras nrming sarkaranira ris. den kapeksa mangapus pustaka. tabuteng tvas tan \{l.initg
reh.ma0rL r amardi kayun.
diruking
nirdeya ugi, kadal'an da.pa limpat. rasikaning kidLrng,sunen*a
ngangka puJangga,rarasing ukara kang pinarsudi.
ka4a
wedharing kata.( S erat Pranacitra)
9)
Saben
wiwitan
tembung
boter
tvonlen
saturggaling u,anda
aranging.:runegalipun teI!br.ng. ru.adh.uriprrn
Punesawa Yogya nyenyilah, wisanin g wengkou s imrik,
ry13q4g
lan3
derupala
krparek t-rrrnrmlosat
e..144q1 kering udani, nqabelii salirin g kawmh,
19!94 mmeksanira,
dininq wewengkon kaeksi.
plaia niia
miih
lulus tatralarja
Saking tuladha-tuladha
ing ginggil
cethabilih
ingkang rvigati papan rvanda_waoda tembung sandi asma menika tetep lao katata saengga gainpil dipunmangenosi pamaos.
Sampun
kaftah
dipunandharaken trana puangga ananginS asalipun tembuDgmenika pi]'ambak dereng diprnandharaken. Wonten sejam.h sastra sebatan
pallgalggii
kalva saska ewai-ewalr. Sakjngjaman Mataram Kina dumugi akhir jaman Singasar,
pangaaggit karya sastra dipunsebat empu, kados empu kanwa,
Damaja,
Sedah, lalrPanuluh,
Tan Akung.
Ing
Pa$raton
wonte[
sebatan empu janggan tuladharuplnpiliargga rnenika
saking
pangewaltantetnbung enlpu
.ianggan
kaicalan
$,arciaingkang
rviwitan em latr akrr an utawi
n.
painanggih
sanes npJandhamken brlt pu,jangga asalipun saking tetnbrurg bhujanliEn .rteses
uld ut.ll jlagd.
Menlkadados
sebab lnanapa
ing tapar
asnra-
pujangga Rangga\rarsitawontel
lukisan
rraga.Piyarnbakipun ingkang kanthi te.sas n].ebut piyambakipun pujangga kados kacanrLru
ing pada seisan Serat Kalatidha mekate!:
Wahvanin g harda n:beda.
ki pqangga amengetr,
nlesLl cipta mati raga. l'u.rdra rvaranaling
-eaib.
ananira sakaltr,
mtveding sarwa pakcwrfi ,
rvirvalin g kang rvarana
dadi badhaliug yang
Widi
amedharaken paaiba$anin8 ba\r,ata.
B.
Puj,tnggaMihrut Rt
Sastranegarautawi
RanggawarsitaI
ingkang
ing
sanangkemistLwu kanthi
namaKyai
yasadipuraII,
$.onten \\c1ungbab nrinargka
syaratpujangga. Sa.rat
nenika
\r,onte!
wolu.
enemsarat
saged dipunsinau. deue kalihingkang pungkasan minangka wahyu. Dene g bab menika:
L
Paramasasfa
tegesipunlipat ing
kasrNastran, Dangefiosing
sedaya bab gayutkaliyan sasha
2.
Parmana Kawi tegesipun limpat Lng babagan kawi. WoDtenkalih
isdlah bab kail.,ingkang
sepisan ga),utklaiyan
JawaKrna,
ingkangkaping
kaling
terrbulg-tenmbung
ingkarg
asring dipulianggedenilg
pujangga. Ktembungka$i
meoikasflng kasebat Kawi
Mintlg.
3
Mardi
basa tegeslpun sagedtgginakalien temb
ng
rngkangtrep
kanthi
larEi nyekak utawi manjangaken tembung4
5
6.
1
Wonten trga \1iarui cam
ryekak
lembunginggih
menrka apheresis. pangicalanfonem uta\.vi wanda purwaka, slnoope, pangicalan fonem
utawi
wanda tengah:.r.\ocope.
n. S:calt
Lrrem
ularrt
\\'rrda
pun,Le..J.
'np
r.
rah \,1.na
.td\\t
diprnsebat
"'pluta"
metarvi
kadadosanillg
satunggahnglenbung:
dipunsebat
"garba" mena$i
kadadosaning
kalih
lenrbrLnglvorlten lrgx
\latui
Jenis garbalnggih "garba sutrarvan,
sutal'e,
lan wargaha".Wonten tiga wami cara nanjangaken temburg inggih prosthesis. panambahaD
fonem
u1a*i
uanda pur:wakat epentlesis (mesogoge). panarnbahan fonemuhwi
wanda tengah, paragoge, panambahao
lotem
lLtarvi \\,anda akirMardarva lagu, ingkang ateges saged ndamel lagu ingkang langkunt: sae.
Awi
cariyos,
ingkang
ategoskados
badhe oa.i],os
ingkalg
clados pltedahmanungsa.
Mandra gura, ingkang ateges kados ka\!.igegan
teknit
oipia sasfa.Nawulg
kridha, ingkang ateges ndimensi wryar saha gadhahnilai
raos ingkang miebet. Wontenkalih warni dinensi inggih
menika dimensi u,.ekdailar
papar.Wonten tiga war-ni dirrelrsi q,ekdal inggih
janan
nLni_ven, jaman samenika, sahajanan
inglrang ngajeng8.
Sanbegana,ingkang
ategeslatsah
kemutan. Menapatra$,on irgkang
natedipuntingali boten saged kasnpenakeD.
Wonten jaman Malapahit
ing
antawis geiar empu dipun.qinakakenugi
gelarrakawi tuladhanipun empu Tan T\rlar lan raka.,vi prapanca
Boten
sedayapangalggit
dipunwastanilutangga
ing jaman
Surakixiawiwltan
tepang
tiga
pqangga rnggih
nenika:
yasadtpura
I lar jl
sartaRangga\\,arsita.
Lan ugi i'gkang
pungkasar
lr1eDika pujan[.gapaluhLp
Aregessasanpun pilrambakipun
ing
lingJ<ungat sastra Jawi boten.,vonten pLrjangga malihTuladharfpun
Ki
Padmasusasha anl,ebut pribadhiniprLntiyang
urer<likaingkalg
inggih
panganSgit. pitakenanipunin-qgih'renika
menapa\rorten
pLliangga'renika
sanes rranurgsa rngkang saged, badhe dipuncobi
n:iangsult ing ngandliap dlenika:
L
Paogalaman.li\ra.
ide. lanimajin:r.i.
I''g
pagesangan sadinter-dirten manun!:satatsah nglanrpahi inpkang sae
bilih
wolrten rng
jawi
me11apa lebet Ji$anipuu. Satunggalnlg ngkang wooten ing.1arvijiwa
ueoika
saged arLLpi manungsalan
prasta\rakalilan
narungsa,
kali1,ankewan,
rvjt-Ditan,
benda 1an prastawaalatr]
Menarvi
satlDggalingingkang
wonten
pribadinipun saged arLrpr ijrnutaD rlrlTlt\en.
pe,.\\lkis
tngkang
dipunrampungaken Scdava mentka
rrg
Jrr,ra
m,rtung\a
rlglang gegarum
laitninangka
pangalamanjiwa.
Manlrn-ssa gadhah jLrnrngankangge
nrilaraken pangalaman
jiwa
dhateng salunggalingtiyang.
paruraran
rnenika prehL arat
komLrnikasi
inggih
rnenika basa, saengga rlipunkarelgaken pangervahan jiw,akadhapul
basa salajengipun dipunarclharakeuArdharan
rrenika
antawis rrep
\dl,\ar
ho.c.l nLn. Drn.hre ld,. .,l:,\,.
lumrap
pujangga proscs metaniorpltoseisi
alam
Saerggacerak
lar
JerLl binatn!:, ayam 1an \\,uni ietuwuhan, geser lalt swara benda ingkang kageser. sadcgdipunraosakcl kados istijahpafap larr u rcac mxlLLngsa. Su\\iiltlrprLn kar,,onrcuan
kendel manungsa utawi kewan gampil nirubrlaken asosiasi kaliyan karr,ontenan
benda mati. Tugas manungsa njiwar lan tggesangaken
mlih
kar),a sastra
jumbldi
kaliya!
kajengiprurpujangga,
saengga saged dipunpindirah pargalamanlarr
tanggapa[
jiwa
pujangga.IDg bab
nenika
keclah rvontenusa]ra
timbal balik
altau,is
minangka
konsumen, apresiator, 1anpanikmat
karva
sasa
karrthi pujangga produsen karya sastra ian panindahatl pangalamanJiwa. Llggth anclhap
mutu karya sasffa dipuntemtokaken deoing katetE)an pamrndhahan pngalauan
jiwanipun.
Langkung
tepatji$.a
menika
langkutg
i11ggil
mutu kalva
sasra menika.Tumrap pujaugga sadaya prastawa lan kau,.onenan
alan
menika sanes salaaiarbab
trgkang
dipunlampahilar
diprurseksikaken, anangingugi
dipL[faosakenmrnangka
lainbitg
panguasan ing nginggil kanampuanma
u11gsa.Salah satunggallig kaiangkLrngan pujangga saking tr\ane biasa inggih melrka
kasLrgihan asostast lan kawreeganiprln anggenipurl nglanlpahi rng benhrk basa
Kasanggupan gavulaken satngcaiipun prastawa rLta\\.i
ka\loui.nan
sabagjan kathatgayLrt kalit-an kasugil'n pangalarnan jir.va
l3n *1rul-
sada pareetaluaningka|g
nglebet, larrgkLrng cekatalt anggen ngaq,onlenaken asosiasj mekaten
uivar
lanlebet saengga barang, kawontenan barang, plasta!\.a jngkang
rumi,yen
kados_kados
botenivonten
ga].utanipun, boten ngarrdhut si11onjm,dening
pujanggasaged dipunasosikaker. Saengga rumrap ingkang narnpi basa dipunrelokaken
pangetahuan
irgkang
cekap
$i],ar lan
rglebet
kangge
paogavatan asosiasiingkarrg diprrrrkaien gaken pujangga.
Wonten
ing
sastra Ja\.\,ipa[ilaial
pujangga ]an€&ungsaling
menika. parapujangga saking Jawi Tengah irgkang amargi abatanrprln dipuiitugasaken nvusun
tarikh-tarikh
lal
silsilah-silsilah dinasti j\,lataram, tindakipun ugi minangka ahlinujum
MiturLrt pamanggih tr],ang scjarnan samerika,tiyang boten sares rlaclos pujangga ingkang sae amargibakatipin
pir,arnbak atrangiog adhedhasar rvahlukapujanggan,
ingkang
sasaniprn Ilanggawarsrta
(1g03_1g73)boten
malio
dipungadhahr
dening
tiyang
salies
inggib
ispirasipara
pujallgga,
menawl dipungatosaket teges saking Arab rvi:1iyu ananging rngkang tegesipun kekit,atan
gaib para pu.langga, rnenau,i negatosaken nilai ingkang dipunpalggihalien derjng
tcmbrng
menikailg
lilgkungan
Jar.r.il.al
ugi
ing
rirvayatipur Rmliga\\,arsita dipuntekenakenkalivalr
gal,utaipun
kahFrga
kanthi
saslravian_sasftawall laIlpendheta-pendheta illgkang misu\!,llr saLjng
janan
rum yen.pkantuk
pa$rLcalanngelgingi
ikllval
tasawuflslam
Jarvi,lan ugi
piyambakipunlverat
buku_bukumistik.
Dados
sageddipunbullikakel
bilih
hg
panilaianti\,ang Jarvi
sakingjamar
samenika lan jaman rurniyen u,onten satrnggaling!ial,uta11 ingkang celak
anta\\,is
fungsi sannggalilg
pendela kali],anftngsi
sahggalingtiyang
ingkaognggarap kasusastan.
Wigati
sangetbilih
basaingkang pundj,
pabeodahararlutawi miretrgaken katwa sasua tnenika. kathah panvet.atan sejarah ngginakaken
basa
Karvi
ilggih
basa pujanggautawi Karvi
j1gftnng beclakaljlan
savalal
benrrk basa sadinten-dinten.
C F Winter sampun kasil ngimpLrr tembung_tcrnbung Kai iirgkang
$orten
inganggitan
para
pulangga ingkanggiat nakarl.a ing .tauutl
SLuakarta*,irvirar
Wonten pangalalnan
.jira
ingkang teras dipunrua0gaken \\,onrcnbenfi&
basa
tarpa dipLntambah dening karsa
panganggitipm
Saergga beutuk basa ingkangdipunciptakeken
jumbuh
kali_vanlakta rrgkang
dipunlampahi pdarrgga.Kan.a sasna
ilgliang
mekaten,nena\ri
dipuntinjo saking segi eksp.esi asifat epjs lanriil
Amargi kalebet
ing
alilan
realisme
Wonten
rnalih panlalanan
.jiNasaderengipun
diprurluat,g
ig
basa dipunsariog .lrmbuh kaliyan menapa ijrckaDgdipunkajengakcn
panganggiripur
klu],a
sastrailulang
rliprLnkasilaken badhembaJangaken
ide
panganggitipun
lan
ka]ebet
rng
aliran
rclealisme.ing
saturggaiing karl'a sastra tuladhanipun cerkak Lttatvi rorran asring dipuDpanggihL
ide. lde ingkang dados ide pllsatipnn dipunsebat ide sentral Menawi icle itrgkarg
nji$'ai
sedava anggttanlan
ntangarsaahr
oarl1rosipllll dlpullsebat leaclirg idea ingkang diwujudaken ing irai-irahan utawi lema kar).a sastra.Kados pundi ga!'utanipnn pangalamanjiwa
ide
lanimalirasi?
Kanthi istllahimajinasi
dipunl<ajengaken keldyatan
[ta$i
kamanuan
rdhapuk
ulau,inyiptakateo
gambaraning
penggalihan.ndhapuk
wi$,itan
ingkang
samprurwonten menawi nyipta kawiwitan ingang dereng wonten. Apresiator boten kedah
tansah ngetiepaken loglka ing satunggalmg
ka{,a
sasfa. Umpaniniputr pujangga nggesangakenmaiih
paragaingkalg
sampun seda,marirgj
kesaktian ingkangrlnggnl sanget. Pujangga dglukisaken watak paraga
cariyosilgka
rnul_va sangetsaeng.qa kados malekat rLta$.i rngkang alr'on sanget
kados
setan l]tnpaminipunrng cariyos Damar Wulan, Damar \rulan seda atrargi dipunlarvan dening Layang
Seta
la
Layatg
Kunlitr
ingkangkai
badhen$ebat sirahipur Milakjngga
ingkang
sampun
dipunpenggalkaliran
DamarrvrLlanSalaicngiprn
dhatelgTunggulma.ik
ingkang nggesangipLrn rnaljh Darnar WrLlan. Menawiing .lon\a
kasunyatan
bab menika mokal
kadadosanNtenawi Danlar
Wulan
seda alLlrcaritanipuo
sarnpun botenjumbuh kalil'an
ide
pujanggalan
pungkasampun carjyos boda.lnajinasi
wo
ten kalih \rarni
rnggih menika rirajinasi visual
(r,isualiDajination) lan
iamjirasi
auditif (auditory i1nagination) Ingkang sepisan \l,onrenamargi sating panilgalau ingktuig kaping
kalih
amargi pamjrenganInq
a0tawrsistilah imaginatioi tasih
$,ontcrristilah inagery
1anrrnage
I11tager], itlggihmedka topiks ingkang kalebet
bilil
jng studi psychologyla11
urj
sastra Tmagur)inggih kotnponen struktur gegurjlau- bagean saking str.atLut sintaksjs
lat
stilishs.Hany
Wells
ilg
bukunipun poctic Imagerv. inragery \"-o[ten7
tipe,
inggihnenika:
decorative,sulken,
Ijolent
(fustian), radical. intensive, expensive, lan exuberant.2.
Ntakna Tembung, Tegcs,Ide,lan
Swanten ingKarya
SastraKarya
sastuakawujud
menau,i
pUjanggasiimplI
nyamektakel
ioagedpangalaman
jirva ma*on, rrbok
bilih
jiwa
kaliyan
ide
utawi
ina1jnasi [taw1 kombinasi katigaripun) wonten ing beotuk basa. plrjangga sampun maringi mediatumrap
angenipun
ingka[g
atvujud basa. Unsur basa
ingkalg
lalgsLurgdipunprelokaken pujaigga milangka media anggenipsll inggih
melika
tembulg.Saben
ternburg
ngandhutmakla
saged tunggal medapa gtu}da.istilah
maknatembung
ingih
menika gaFltan
antawis tandha
su,antenfisiologis
kali_vanpangertosan ingkang
dipunkalelrgaken
aiihedhasar prasctya masarakat tumrapbasa
taftafftu.
Makna
gandautawi
polisemi ninangka
parkembangar rnaknatembrng. Tembung utawi kelontpok
tembulg
ingkang dipunginakaken ing basamenrka saboten-botenipun bebas sakttg iafsiran ratlgkep. Makna tenbuDg menika saged e\.vah. Ewalripun makna mbok
bilih
saking karvontenal lingkirngan. sakrugasosiasi., 1an
ugi
pamindahan indera il1gkangnanpi.
paewahan tembung uta$,rsinestasi
lnggih
menjka partukaran antauls panampikahh
wami iidera
inggihWonten
ing
panilaiantembrng ingkang
badhe clipunginakaken minangkamedia algenipun pu.jangga asnng drpunpanggihi kasukcran, amargi hoten wonteD
tembrng jngkang boten saged kados angenipun. Arnar.gi
jneni(a
boten pikantuk
boten
pujangga kedah
ngandharaken anggenipunkalthi
cara
ngginakakentembung asing, tembung
Ing
karya sastra pujajrggas
ng ngginakaken tembung saroja inggilr rnenikatembung-tembutg ingkang tegesipun sami utawi meh sairii. Ing ngandhap
nenika
tuladlu ukara ingkang ginakaken tembung saroja:
Dhedhep
idefi
p.abawaniog wati,M.ih
mengeta kang mafltep tetep ing budiNoaa
wor
suh tatanitrg sewakaLarut wirut
tedhrlning dalu katindhihAnglur
selur lakunitlg wongtari
Yen narima susahe
mirut sumingkir
Ayem tenfrem kang kayu wak
nami
(kamenggala, Selisir Mareng Tenggareng)
Tegesiog
guritan
saged kabedakaken dadoskalih inggih
lnentkar tegesingsacam total lan teges ganca_ran il1g
gu
tan. Teges total astfat komunikatif, teges prosaasifat analitis ampi parafase. Teges gancar boten wigatos kadang kala arvujud ide,
canyos, LLngkapa[ emosi
utawi padarat
saking
bab_bab kalawau.lng
ngalclhaprnenika luladha tegesitg t3ncdran rnglane aruoi carrv^<
Ana carita surasaning becik, Memanise kena kanggo mulaog,
Tul
cadta satemene, Tegese ana iugu, Malih jeneng lagi saiki, Kocap tanah Palembatrg Ana lvong kac kup,Saka anggane anggauta,
Candhat pulak barang pamehlne bumi,
Didol nyang tanah manca
(Harjowirogo, Sapu Ilang Surve)
Tegesing gancar ingkang arupi ungkapan emosj: katetang tangi sira,
sira sargpakamen kawi, kawiletin g t_vas duhtita, katamao ing reh wirangr, dening lgupaya sandi,
sumanrna aneralrang
panginu
manuhara,meh pamrih melik
pakolell
temah suka ingkarsa tanpa .weweka
(Raden Ngabei Ranggawanit4 Kalaridha)
lde
wonten
itrg
gurit
minaogka bagean
pangalaman
total
ingkang dipunekspresikaken.Boboting gudtan
dipuntemtokakendenilg
pangalaman total.Pamaosing
guitan
ingkaog sae inggihpamaos
gkang asifat reseptif kaliyan sedayabab
a$pi
pengala.matr. Panaosgurit
saenipun mlebeting wilayah
imajinatf nalikawonten pfastawa. Bab menika tegesipun
nlebet
wonter] ide ingkang sacaraobjektif
kaanggep boten
leles. Ide
wontening
kary.a sastraJawi
suwau boten ketingal lan boten dipuruaos dening pamaos ingkang kirang pana. Saking menika pamaosingieng
boten saged mendhet ide jngkang dipunwahyaaken dening prjangga sampun marenkanthi sagedipun mendhet cariyosipun.
kama lalt
swanten sesarengan ngasilaken menapaingkang
djpunsebat musikgurit,
nusik
meoika gadhahkalih
trranpangat. Ingkang sepisan inggih menika sageddip[nraosakaen awujud musik. Manpangat jngkang kapil1g
kalih
na-kyinaken tegeslall
nglanca{akenkomurflGsi.
Manpangat khususgurit
ingkaog bedakaken kaliy:urmusic
inggih
medka:
teges
utawi
pangalaman
saking
swanten.
pujanggapujangga saged
milih
tembrLng-tembrng rngkang s$,antenipun sagc.ltrarjtlgi
sLrqcslr
ing tegesipun
lng
te[ies sancs tenblrng-tembung kasebat pon.]malopeKapin.s karirr pujangga saged
milih
s1\'arreit-s1\,anten 1an sauolonganipLu ingak gadhah el.ek bunrruremenaken utawi
cufoni
Vokal_vokal langkung ngremenaken tittmbangkousonaD
amargi
vokal
gadhah swantentnuslkrl.
Dene konsonao asilarbjsntg. Noiner
ttga
pujangga
saged nakyinaken
te!:es
sakirg
s\a,anlen
kanthj
ngontrol
cepellngpindhahipun
gatra
kanthi pilihan
lan
cara
ngginakkakenrnebum
mawi
pjlihanngginakaen s\\'anten vokal lan konsonan lan ma\ri jeda itlgkang
pas hlg
sastra Jawi
bab
menika kasebat
pedhotan
Lttawl
ardhegai.
Nomer
sekarvan
pujalggayamektakzLLen swanten
lan
tegesmawi kontrol
swanten
lal
metmn,
cararrpunpu-jangga
nekelaken telnbrulg ingkang
\igatos
tegestpun
Lanthl cara
nandhanitembung
mawi
alih
terasi.
asonansi_utawi
narhgi
irarna kanthi
rnaringakentembung-temburg kasebat
ing ngajeng.leda
lng
ngandbapmellika tuladha
gurita,
ingkang
ngandhuts\r'anter
mlrsik
g.rit
ingkang
sagedkanikmati.lados
ulLsiksaengga tegesiprn radi katutup.
Tuiadlianipun
Kodheng andhendheng gunlendun g,
kalg
dendhendheng arnong gendhin g.sana ginendhingan gendhang. tinondhea tanpa tandhirg
dan duwe eling samendharg
kang sinendhalg kang sinaldhing
(Serat CenthioD
Swanten
musik gurit i[gkang
kaginakakenkangg
nakyinahen
lan
juru
gkomunikasi katingal ing ngandhap menika
Tbinthing
aninlhing
ntrnd5\
onF altrnrhtng. astanira gandhewa pinenthang,pamindhangane andhetheng.
sesinome pating
cldkunthing,
wela-rvela tur cetha, neng dhuwuring bathuk,
teka pantes acundhuk sekar melathi
kadya putrj
Wiratha.
(Se.at gandrung asmara)
Ing ngandhap menika guritan ingkang ngandhut fonotratope:
Gluruh
gluruh
glerek-glereklirih,
jaladara anggandhul a:rglayan g, bayarsa ngesok warine,
ron
pr
ung anggmg wu).ung,pr'nda pani anyasmitani,
aken fumameng wisma, walsa )rlrn
tumuluil
ta]] pantaia tirteng tawang,
titis riris
sinawang gebyaringthathif
kumudha melaok megar.
(hrspaiucita)
Ing ngandhap menika gurit ingkang [gandhut eufoni
wiwit
katemu sepisan, tanpa karana kataman,ilg
rasa neng tumlawung, kedhereng kepengen srawirng, kepeogin raket kekancan,kasa
ing telenging driya, rumesep rarasing rasa,(Asnrawilana, Simpatl)
Guritan ingkang ngandhut kategonj
Semar rnuwus,
uga bener tnangan, ananging
lftrang
utami. utanane n€iaurip budida]'arja,mobah muwus,
istiyar
karthi
tyas a],u,wekel barang karya,
],en kaya karsanta anjing,
nora
wnrng
sida cingkiuk turun pasar, Petruk muwus,rama sira aja baung
sanadyan cingklukan, arvak-a\raku pribadhi,
ala becik ya tak sandhang priyargga.
(Sukir,
Abimaalu
Kerem)Ing
ngandhap rnenika guritan ingkang ngandhut swanteoing
sangajengipLrnjeda kangge nakyinaken teges iamanipun alon: Berah manung/ku kung wu,/ yung,
wryungan na"/ wung
wi
)ral di,kang dadi wot/ ing rvi/ yoga, tan lyarl dyan ba/ noncinawi. yen kang da dva/ ela-ela.
linahi ia,/
li
tan/lali,
Karya pangli/ wur tan/
Lipur,
karya pan lin/ dhih tan/ kan dhIH,
batang pinirl/ dl la
ta!/
padha barang pinandhing/ tan /pandhing,sabuwant nora ana,
ingkang
miriB/
angi/ribi/
(Ngabehi Sindusas[.a, Partakama
BAB
III
K{ENDAIIAN
SASTRAA.
Indikator
PawucalanSasampunipLrn sinau
mate
bab kaendaha:r sastra, para mahasiswa saged:1.
Mahasiswa saged mahyakaken lan rnainmi tenbung kias2.
Mahasiswa saged nahyakaken 1al mahani pepindhan3.
Mahasiswa saged mahyakakel lan mahami purrlakanthiKonotasi wigatos katrgge puja]lgga. Konotasi n]inangka salah satonggaling teg€s.
kanthi konotasi
kasebat saged nedahaken tegesirgkang
langkung kathah. Dene donotasiilggoh
menika teges ingkang nedahakeninggili rlenika
teges ingkang kadosdene teges
ing
infonramsi
lormal
Tng ngandhapmenika
denotasilan
konotasitembung-tembung:
sunti Langkung de$'asa, pra$,an sunti
Sarunggai
jenis
kalilan
kencur
kalivan
wadorBala
irgkanr
enenrbajuJ
Jago
Til'.ang
ingkalg
remen lan mbebedaJUWara
Omong kosong
A1amla1er
Wjjen
I Krupuk
B.
Tembung KiasTembung gadhah teges
ingkaig
saestLr Lrgi gadhah teges kias ing sastra Jawi kasebat tembmg entar tegesipur sampun kesah utawi sampuo pindiialt saking teg€s ingkang saestrdpulr.Tembung
Mudha, prawan kencur Bumbu pawon
pring
r Ngapusi, pring rjo, pring ngapuslng ngandhap menika dipunsajtkaken mapirten tuladha
Teges
ingkrng
saestu Teges kiasKertas trpis
tntheng
astantpun Udan tangis Nggugah worlg turLr Nggugah sruahi
Tipis lambenipun Seneng nyatur uwongTegesipun Watu
lunm
LunyrL ilate Gunene ntencla-nencleCengkiling
Mbalang watu lvflralang
lirik
mbukak petj i
Ngendhalenijaran
Mbukak rvadl
Ngendhaleni larva
nepsu
Akeh wong nangis Marke sLLsah
Ka1lg boten prayogi N-qlrrik
Ngandhalakae wadi Tembune damel serik Nyegah kakajengan
Sambele pedhes Tentbungc pedhes
papal boten adltakani
C.
PepindhanKangge
nerangakenkatmngan
pLrJang[]aasring
ngginakaken
tembung
utawikeiompok
tembungingkatg
n!:aodhut tanggapansarri uta*,i
meh
sanj.
KarLggenandhingnlen kaliyan uu.;Lrd uatu,i bab ingkang gadhah bab ingkang
sani.
Sanrmugbab nenika
iigkang
asifat wetah utau,i rotal. Wonten ugi ingkang asifat bagean utaF.ipersial. Tembung
utawi
kelompoktenbung
ingkang ngandhut tetandliungan asnngkasebat pepindhan,
irg
istilah
sing kasebatsinile
Wu.luding pepindhan ingkarrg paling sadarltana aBujud tembrLng-tembung kados dene:bfu
langit.Bim
laut,
ijo
puptls.
\\1ngu
Lerong, kuning laigsaog, kuning gadlurg,putih tigar.
Dene inl$<ang tegesipun survahkipuning istjlah sastra.la$i
ingkangkasebat sanepa unpaminipun :
landhep ndhengkui arun.jambarl loncong botod
i
.1t*1,'.
_
tjo""
*'*"
bening lering
renggan guia
kumapyr
kulut,pait madu,
sepet ilang, legi brotowali,
abang dluwang,
Istilaii
asing
iDgkangsani
inggih
nerika
Litores.
WujLlding pepindhaningkarg
langkung jangkep inggih menika kanthi ater-aier ma lan a nasal uta$r lasalkemawon, ing antawisipun pinindha lan pindlanipun kadosta:
lathi am{nggis karengat,
kulitar
amblenge keris,pamiilhan gan
anraju
emas,asta angendewa pinenthang,
dedege
angringin
sungsatg,suguhane ambauyu
mili,
lleta
ngumsla,riloa
ngembang bakung,kma memak ngendra
wila wilis
sinomi micis wdtah,
Dagti-ati ngudhup
turi,
plarapai nyela cendhani,
pipi
anduren sajuring,
lathi anggula sathemplehwaja
miji
timun,
driji
mucukeri,
Wulud pepiidhan
ingkang sanesrpuninggih
menrka rnapallanken tembLrngkelonpok
tembung
ing
anta\ris pindha
lan
ptndhaniputl.
Tembullg
Lrtawikelompok tqmbung ingl€ng asring dipunginalcatrien kados clele:
kadya, kadyata, kadyayayah, kados, kaya, aogler,
lir
kadya,iir
pindah,rnilargka,
mungguha,
padha,
apindha, amindhaha, prasasatkados, rasa,
saj{sat, sal'l'ti,sayel{ti, saengga, sor, kasor, tan pae ian, datan pae, tanpa sama, tanpa tandhiog,
umpama,
rmpameki,
pama, pamalle,yayah
lan
yeku,
ing
ngandhap menikatr.tladhanipul:
a.Igken
plpuring
wedana,lirtaog
sumumping tasiksasr anyaokasamuka kadi.
Wadya
dut
ingobongTathakatya tiba gembunge gumebrug Kadva perbata anakaD
Ari
leksmanawidagda Dulunen resmining warihKadva ta manganyam-ngayam, Sarnohaning kamargan
Kadl'a vavah neambrama pangestunipun
Dewi Supmba saka[ca anglayang
Rjkating lampah cumlorot Lados.
Jenis
pinindha
lan
pindharlpun
saged dipunhlasjfikaskak€nwonten
mapintengolongan antawisipun:
a. PinindLa barang pindhanipur baralg.
1) Kadhaton
lrolu
suwarga sami,Kang tinelad wewangunamra,
2) busananing
sajroling
puri
Datan pait kalawan pura batara gung
b. Pinindha isinipun u'ujud pindhanipun isinipunalan
l)Lir
gra swaran kallg tangis,2) kadya hayu bajra rnusus,
Jemparing kang
nerla
putrac. Pinindha
pun kewan pindhanipun ugi kewanl)
Kadya singa sardula kanthi sampeka Jetrtayum
ad lis2) Sugrirra pama andaka.
Lawung nanging ageng bmngti
d.
Pinindha kewan pindhanipunrljud
Iirut
saparatr wis adoh, kidang apindhakasangsam, ngadheg kadi palang.
e.
Pinindha kewan pindhanipun isinipun alarn1) Jatbayu kage[&a,gengnya sasat
prabata,
2) nulya milat peksi gnng kadya prabata
I
Pinindha kewan pindhrnipun tehr&ulan1) Bali sarta
nii
ingjaja,
2) Ningsun mirvah Liman Hyang ngendra muoi, Sjnekep upama
dhukut
g. Pinindha swanten kewan pindhanipun swanten manungsa
1) sarta
panjritira
kardi, sesambat Rama laksmono,h.
Pinindhanipun bagean alvaking manungsa pindhanipun wujud-1.
t.
o.
Merbangbang sumorot
Pinindha bagean awaking malungsa pindhanipun kewan
Jariji
nglandhak ingri
Pinildha
bageanirg awak manungsa pindhanipun isillprLn alarrCahya amiDdiu wulan
Sariranira
kaeksi, kadya Sang Hyangdiwangkara
Pinindha bageanitig arvak manungsa pindhanipun tuwuh-lutvuhao
Kuning Rama\rija nyenut
Mangtn-mangning ngenani
Tyasnya sempal kaperapal
Pinindha isi alarn pindhanipun isr'nipun alam Pan supenu suren bagaspati tedull
Nagri
Mantili
direjolir
guntur
kangwukir
marik
Pinindha isinipun alam pindhanipun
wrjud
Asut
langenirg
wa0a. kadya coplok soryanipunPinindha manungsa pindJranipun manungsa
Alrus
ing kasujanane,lirkapandhitanipun
Pinindha manungsa phdhanipun wujud Sinta minaugka sesuqa,
Nageri mantili
Dieja
Sayektiembananipul
s. I
q.
Pinindha manungsa prndhanipun kewan
Laean ana cacat malih,
Wong angglr kawumn.
Demen nginum ala ngen-angene Ciptaan drlg rusak katetarik,
Lir
kuthila
wegigsabar:ang kawetu.
Pinindha manungsa
pindlraap.n
is; alarrApan
ratu
iku tyasingbumi,
Wus janjine ayar amrih suka,
Maring isineng prajane,
Piniodha manungsa pindhanipun
leturnhna
Nargilg
ta panduga mamiYen mungguha kembang-kembang
Sun wata
ra sta
agger Wus sinesep ing bramaraP
jnindla
nanuogsa pindhanipun dervaJanaka ngling sapraptanra Sang
prabu,
Sasat Sang Hyang
Batharendra.
nedaki marirg
Mantili,
Pinindha raksesa pindhanipul wujud
Dyan lumepas saniata baira tumanduk.
t<adi
kapuk
saruanfa.Pioindha raksesa pindhadpur kewan Lrgkang
vuri
andeleng kang raksesa,Saka prabon ngajurit,
Prapta ing dandaka,
Sareng masinga nepda,
v.
Pimndha raksesa pindhanipun alamSang Arya Kumbakama Sari.a gring luhur, Yayah p.abata tanaya
rv. Pinindha raksesa pindhadpun tetuwnhan werandu pejah tibane,
kadya
grdha
gumebruk,x.
Pinjndha kawontenan pirldhanipun kawontenanSamya ngarasi tan sipi
Kadya ngeningaken napas
Pinindia
kawontenan pindhaniprur karyaGandrung-grndrung,
amangun bltllg,Konus yayah ing riyadi,
Keris re$esing wardaya Yayah tan panon
wiyati
Pinindha kawont€nan pindhanipun ugi wujud
Upamane ing tyas rerenggi,
Ngalang-alang king,
v.
)
Rerellgginitrg satru
aa. Pinindha kawontenan pindhanipun manongsa Wring ulama sira den apengin
Den kadi sira
mrih
Sengseming Dyah hayu
bb. Phindha karya pindhanipun karya
Ingkang hoyongan
putrine
Denira tampi
wuruk
Sedaya
ingkang
sampuDwahyaaken
ing
ngrnggil
nuangka
pasargarPinindha lan pindhanipun
p.atnila
kasebat pepindhan tunggal. Deneing
ngandhapmenika pepindhan gandai
a. Tanpa guna dening wang
Nora beda wetuning angka mawolu,
Sor tempul wekhrning surya
Mangkana pada mapa ning
bumi
Selajengipun
netafora. Bedariun
simili
kaiil,an
netafora.
Ing
similetetandhigan kanyatakaken
mi$nukaken
pinten-pimnter tembung utawi frase ingkaug nyatakaken bab fugkang meh sarni. Pinindha lao pindhan kasebat mau eksplisit. Deneillg
lebet metafora piniadha boten kasebataken kanthi cet]ra amargi dipunteken denepindhanipun.
Mekatena cetha
awit
pinindhanipun sampur
dipultepangi
denmgmasarakat- Ing ngaodhap menika pinten-pinten tuladha metalora:
a. Ibg wasada pit wau sinamber ing sang bajul darat (tegesipun copet)
Metafora
saged dipunterangaketrkanthi
mahyaakenpindhal
kanthikang mangkono kadi uler turi
awit netes praktaning diwasa.
tan lunga saka nggone,
kang mangka bojanipun
tiung
galihing ponarwit
hri
lami-larni kateresan-bolotrg delegipun, uler wedal ing sasana,
dali klpu
brambangalr
rngl,cngua-ir
wrs prapta 1an sinedya,
Dene pinindhan ingkang pindhanipun wewujudan, tuwuh-tuwdran. kel,van,
utawi
isi
a1am, pindhanipun manurgsa utaw.itingkah
lakunipun. pepitdhanipLuringkang mekate kalawau kasebat personifikasi
lrtawi
kasebat pinindliajalma.
lng
ngandhap menika tuladhaipun: bumi kanga sung bukti.
jagad kang angsung barkaq
Pepindan iogkang ogaandhut ajtuan bab
ilmu
gaib utawinistik
kasebat isbat kados ing ngandhap menika:ana pandhita aka.ya wangsit
menda kumbang angaiab ing tawang
susuh angina ngendi nggone, lawan galihing kangkung, weksanane langit jaladri,
isining
wuiul
wung wan g,lan gigiring punglu,
tapaking lauttul anglayang,
manuk miber
ulukhg igungkuling
langit, kusuma anjrah ing tawangD,
Purwakanlhi
Purwakanthi minangka tetembungan ingkang sami seratan, swanteq wonten
mg
tembung-tembungipm kedah endah basaaipun purw=al<anthi wonten
I jenis inggrh menika
a
Purwakanthi guru sastaRinipteng puspita rineh, Rrnuruh wosiag ruwiya
Kallh
larit
kasebat dipunendabaken dening swantenr.
Ing
insiilah sasaa Jawi diprmendahaken denjlg puraakanthl utawi pasajakan pasajalan rngswanten
I
parsaja]anmenika dipunsebat purwakanthi
gllln
sastr.a Amargi pasajalGn 1ng swanten konsoli{r. prunila dipunsebat aliterasi Asrfrg dipunsebat istila.h sastuarilir
b
Purvakanthi guru swaraNgelmu ilrr kelakone ka.ntli laku,
Lekase lawao kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pa.ngekes dur angkara Wedhatama_ 1.1
Seq/a budya pang€kese dur angkara.
Larik kasebat dipuEendshaken denhg swanten a ing akhjr temburg setya, bualya lan angkara.
Kahga tembmg kasebat ngandhut bunyi ingkang sami mg akhir tembung lan samidpLrn rng
swantel vocal
a
ingkang sami swadten ing swa,'rten vokal kasebat dipunwastani purwakanfii gunr swata utawi asonansi.c.
Puwakanthi lumaksitaSamengko sembah kalbrL
Yen
lumitu
uga dadi laku.Laku agr:ng kang ka$mgao narapati,
Pratitis tetep ing kawruh, Meruhi marang kang rnomong
Cobi
gatosal{en tembanging
nginggil
Tembunglaku tarik kalih
dipu,,rlajengaken
tembung
lalu
larik katiga, tembrmg narapati dipunlajengaken denjng temburgkasekawan
djpun dhereki denng tembuh meruhi ing lank gangsal Menawi dipmgatosaken katngal
wonten kaitan swlrnten menika kalebet puwakarihi ugilan
biasa dipuns€bat purwakanthi lumaksita
B.{B
IV
JENIS
K.ARYA SASTRAJ,\WA
A.Indikrtor
PawucalanSasampulipun sirau
nateri
bab karya-karva a1i gancaran lan saduran, para lnahasiswa saged:l.
Mahasisrva saged mahyakakenlan
mahami
karya-karyaasii,
gancaran, lansadulan
2.
Mahasisrva saged nuhyakakgn lan nahami 3enis-jenis karya sast a Jawadalal
tuladhanipun
B.
Karya-Karya
Sasha JawaAsli,
Gancaran,lan
SadhuranIngkang
dipunsebatkar],a
sastraasli inggih nenika karya
sash-aasli
kasiiciptanipun panganggit ingkang boten sakingjarwa utawi sadrran kar).a sanesipun.
Tuladha
karya
sasta asli inggih
menika
SLrlukWujil,
Suiuk Malang
Sumirang,Sewaka" Serat Cebolek, Babad
Giyanti,
Sasa[a Stlnu.Wularg
Reh.Wulaig
suuu .Wulang Dalern,
Babad
tay-u,babad pakenung.
rangsangTtban,
pmbangkara,Ka[d]rabuni,
Praoaciha,Mitra Dama,
perhi
Wasiat, SratRivanto. Wulan
Dara.Jodlio kang Pinasdri. o
Alaku,
Sintha, Geril