• Tidak ada hasil yang ditemukan

STRES DALAM KALANGAN MAHASISWA INSTITUSI PENGAJIAN TINGGI ISLAM DI MALAYSIA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Membagikan "STRES DALAM KALANGAN MAHASISWA INSTITUSI PENGAJIAN TINGGI ISLAM DI MALAYSIA"

Copied!
33
0
0

Teks penuh

(1)

STRES DALAM KALANGAN MAHASISWA INSTITUSI PENGAJIAN TINGGI ISLAM DI MALAYSIA

Abdul Rahim Zumrah1, Nurul Husna Mohd Nor2

Abstrak

Kajian ini dijalankan untuk mengenalpasti tahap stres dan faktor- faktor penyebab stres dalam kalangan mahasiswa di sebuah institusi pengajian tinggi Islam di Malaysia iaitu Universiti Sains Islam Malaysia (USIM). Responden kajian ini adalah 150 mahasiswa tahun akhir daripada enam fakulti yang terdapat di kampus utama USIM di Nilai, Negeri Sembilan. Data kajian ini diambil menggunakan soal selidik. Hasil kajian menunjukkan tahap stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir di USIM adalah pada tahap sederhana.

Kajian ini juga mengenalpasti lima faktor utama penyebab stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir di USIM.

Kata Kunci: Stres, Pelajar, Institusi Pengajian Tinggi Islam, Malaysia

Abstract

The purpose of this study is to examine the level of stress and the factors that influence stress among students of Islamic Higher Education in Malaysia, known as Universiti Sains Islam Malaysia (USIM). The data of this study was collected from 150 final year students through survey. The result from data analysis shows that the level of stress of final year students at USIM was at medium level.

This study also has identified five main factors that cause stress among final year student at USIM.

Keywords: Stress, Student, Islamic Higher Institution, Malaysia

1 Pensyarah Kanan, Program Dakwah dan Pengurusan Islam, Fakulti Kepimpinan dan Pengurusan, USIM.

2 Pelajar Sarjana Muda, Program Dakwah dan Pengurusan Islam, Fakulti Kepimpinan dan Pengurusan, USIM.

(2)

Pengenalan

Stres adalah isu global yang sehingga kini masih dibincangkan oleh para pengkaji di seluruh dunia seperti di Norway (Mathisen, Einarsen & Mykletun, 2011), Amerika Syarikat (Sapp, Kawachi, Sorenson, LaMontagne & Subramanian, 2010), Britain (Lewis, Yarker, Donaldson-Feilder, Flaxman & Munir, 2010), Singapura (Lim, Bogossian & Ahern, 2010) dan Afrika Selatan (Bowen, Edwards & Lingard, 2013).

Kajian berkaitan stres juga terus mendapat perhatian dari kalangan pengkaji di Malaysia. Ini adalah kerana stres boleh mengakibatkan beberapa kesan buruk kepada individu yang mengalaminya seperti menjejaskan hubungan dengan penyelia (Noelker, Ejaz

& Menne,2006), rakan sebaya dan ahli keluarga (Kamarudin, Aris & Ibrahim, 2009) dan menghasilkan tingkahlaku yang boleh menjejaskan imej dan keharmonian di dalam sesebuah institusi (Omar, Halim, Zainah, Farhadi, Nasir & Kahirudin, 2011) seperti menindas orang lain (Mathisen et al., 2011). Individu yang mengalami stres juga menunjukkan prestasi akademik yang rendah berbanding individu yang dapat mengawal stres dalam dirinya (Womble, 2010).

Walau bagaimanapun, kajian-kajian terdahulu di dalam konteks Malaysia kebanyakan kajian memfokus kepada isu stres dalam kalangan pendidik seperti guru (Abdul Manaf, 2009; Raja Ali, 2011;

Othman, 2007; Sankaran Nair, 2000; Yahaya, Ramli & Ismail, 2010), dan pensyarah di institusi pengajian tinggi (Jolen, 2001; Misiran@

Misran, Ab. Wahid & Ibrahim, 2013). Kajian terdahulu dalam konteks Malaysia juga memberi perhatian kepada isu stres dalam kalangan pekerja organisasi seperti doktor perubatan, jururawat, pengurus organisasi, wartawan (Idris, Dollard & Winefield, 2010) dan pekerja sektor awam (Omar et al., 2011). Namun, kajian berkaitan stres dari kalangan pelajar institusi pengajian tinggi (IPT) masih kurang mendapat perhatian oleh para pengkaji di Malaysia (Kamarudin; Aris & Ibrahim, 2009), terutamanya di dalam konteks institusi pengajian tinggi Islam.

Kajian ini dijalankan untuk menyumbang kepada perbincangan berkaitan isu stres dalam kalangan mahasiswa di institusi pengajian tinggi Islam di Malaysia. Memahami isu stres dalam kalangan

(3)

mahasiswa di institusi pengajian tinggi ini adalah penting kerana mereka adalah kumpulan/golongan yang mempunyai banyak komitmen (seperti menyelesaikan tugasan dalam tempoh yang diberikan, menduduki peperiksaan dan melibatkan diri dalam aktiviti persatuan) dan berpotensi untuk mengalami stres. Secara terperincinya, kajian ini akan mengenalpasti tahap stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir di Universiti Sains Islam Malaysia (USIM). Kajian ini juga ingin mengenalpasti faktor-faktor yang menyebabkan mereka mengalami stres.

Sorotan Literatur Konsep Stres

Terdapat pelbagai definisi yang diberikan oleh para pengkaji terdahulu berkaitan stres. Baqutayan (2011) mendefinisikan stres sebagai reaksi yang menggambarkan perasaan seseorang dan boleh menghasilkan pemikiran yang negatif. Pengkaji lain seperti Othman dan Sipon (2012) menakrifkan stres sebagai tindak balas fizikal, emosi, kognitif dan sikap ke atas situasi yang dianggap boleh mengancam diri. Stres juga merujuk kepada ketegangan emosi (Jolen, 2001), dan interaksi yang dinamik antara individu dan persekitaran yang membawa kepada perubahan kognitif, emosi dan sikap (Pulido-Martos, Augusto-Landa & Lopez-Zafra, 2011).

Berdasarkan kepada definisi-definisi di atas, dapat dirumuskan bahawa stres adalah merujuk kepada reaksi seseorang (sama ada dalam bentuk kognitif, emosi ataupun sikap) sebagai tindakbalas terhadap situasi atau permintaan yang dihadapi oleh seseorang.

Faktor-Faktor yang Menyebabkan Stres

Menjalani kehidupan sebagai pelajar di IPT adalah amat mencabar.

Ini kerana suasana di IPT adalah berbeza dengan suasana di alam persekolahan. Di IPT, mahasiswa perlu belajar berdikari dan menyesuaikan diri dengan persekitaran baharu (alam kampus).

Mereka juga perlu bijak dalam menguruskan diri sendiri seperti dalam hal urusan pembelajaran, kehidupan seharian, berkomunikasi, urusan kewangan dan menguruskan masa dengan bijak (Bahari, Rathakrishnan & Ismail, 2009). Kesannya, mahasiswa di IPT amat berpotensi untuk berhadapan dengan pelbagai cabaran seperti mengalami stres. Justeru, adalah sesuatu yang amat penting untuk memahami faktor-faktor yang menyebabkan stres dalam kalangan mahasiswa di IPT.

(4)

Terdapat beberapa kajian yang menyenaraikan faktor-faktor yang menyumbang kepada stres dalam kalangan mahasiswa IPT.

Contohnya, kajian yang dijalankan oleh Lin, Lin, Wang dan Chen (2009) ke atas para siswa di 10 buah universiti dan kolej di Taiwan mendapati antara faktor yang menyebabkan stres ialah peperiksaan (seperti kuiz dan peperiksaan akhir semester), harapan ibu bapa untuk melihat mahasiswa ini mencapai markah yang cemerlang dalam peperiksaan, tugasan yang diberikan oleh pensyarah dan faktor melengahkan waktu dalam menyiapkan tugasan yang diberikan oleh pensyarah.

Satu lagi kajian oleh Womble (2010) turut mengenalpasti faktor- faktor seperti kelemahan dalam pengurusan masa, menghadapi masalah kewangan dan masalah keluarga sebagai faktor yang menyumbang kepada stres dalam kalangan mahasiswa IPT. Faktor lain yang dikenalpasti oleh pengkaji terdahulu sebagai penyebab stres dalam kalangan mahasiswa IPT ialah kurang keyakinan terhadap keupayaan diri untuk mencapai sesuatu matlamat yang disasarkan (Zajacova, Lynch & Espenshade, 2005), mengalami masalah tidur, kurang mendapat sokongan sosial dan penerimaan daripada rakan (Myers, Sweeney, Popick, Wesley, Bordfeld & Fingerhut, 2012), melakukan kesilapan terhadap individu lain dan tidak berupaya untuk mengendalikan sesuatu peralatan yang berkaitan dengan tugasan yang diberikan (Pulido-Martos, Augusto-Landa & Lopez-Zafra, 2011). Persepsi terhadap pensyarah juga turut dikenalpasti sebagai faktor penyumbang kepada stres dalam kalangan mahasiswa IPT seperti kritikan oleh pensyarah ketika kuliah, layanan yang tidak adil oleh pensyarah dan sikap pensyarah yang sering mencari kesalahan mahasiswa (Suriani & Suraini, 2005). Faktor yang berkaitan dengan fizikal diri turut menjadi penyebab kepada stres dalam kalangan siswa IPT. Bahari dan rakan-rakan (2009) dalam kajian mereka ke atas 223 pelajar di sebuah universiti di Kota Kinabalu, Sabah mendapati aspek perubahan fizikal seperti mahasiswa ini berasakan mereka tidak cantik atau segak, berasa rimas dengan perubahan fizikal badan, berasa badan terlalu gemuk, masalah jerawat dan risau dengan berat badan menjadi faktor utama yang menyebabkan stres dalam kalangan mahasiswa di IPT.

(5)

Kesan Stres Kepada Mahasiswa

Hasil kajian-kajian terdahulu ke atas para siswa IPT menunjukkan stres memberikan kesan yang positif dan negatif kepada mereka.

Dalam aspek yang positif, kajian oleh Kassam, Koslov dan Mendes (2009) ke atas para siswa sebuah kolej mendapati sebahagian mahasiswa yang mengalami stres sebelum menduduki peperiksaan menunjukkan prestasi yang baik di dalam peperiksaan. Begitu juga kajian terkini oleh Siraj, Salam, Roslan, Hasan, Jin dan Roslan (2014) ke atas 179 siswa tahun 4 dalam bidang perubatan di Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM) turut menunjukkan bahawa stres memotivasikan para siswa untuk mencapai prestasi yang cemerlang di dalam akademik. Siraj dan rakan-rakan (2014), berpandangan pendedahan yang diberikan kepada para mahasiswa dalam aspek pembuatan keputusan, pembinaan pasukan, menguruskan kepelbagaian, pembangunan kerohanian, personaliti dan kemahiran komunikasi selama empat tahun mereka mengikuti kursus perubatan mungkin menyumbang kepada pencapaian akademik yang cemerlang walaupun mereka berhadapan dengan pelbagai situasi yang boleh menyebabkan stres. Walau bagaimanapun, terdapat juga kajian yang menunjukkan bahawa stres mempunyai kesan yang negatif kepada siswa di IPT. Misalnya, kajian oleh Womble (2010) mendapati stres menjejaskan prestasi akademik para siswa. Begitu juga kajian oleh Kamarudin, Aris dan Ibrahim (2009) mendapati stres menjejaskan hubungan antara siswa dan rakan sebaya dan ahli keluarga.

Metodologi Kajian Rekabentuk Kajian

Kajian ini mengaplikasikan kaedah kuantitatif. Kaedah kuantitatif adalah kaedah yang digunakan untuk memahami sesuatu fenomena sosial menggunakan teknik statistik (Given, 2008). Kajian ini menggunakan soal selidik untuk mengutip data bagi kajian ini.

Populasi Dan Sampel Kajian

Populasi bagi kajian ini adalah mahasiswa tahun akhir di Universiti Sains Islam Malaysia (USIM) yang berada di kampus utama terletak di Nilai, Negeri Sembilan. Universiti Sains Islam Malaysia (USIM) merupakan sebuah universiti Islam dan universiti ke-12 yang dimiliki sepenuhnya dan dibiayai oleh Kerajaan Malaysia. Matlamat USIM adalah menjadi peneraju dalam segenap aspek ilmu dan sebagai

(6)

pusat rujukan global untuk integrasi ilmu Naqli dan Aqli. Secara khususnya, USIM ditubuhkan dengan objektif untuk memartabatkan pendidikan Islam serta membawanya ke dalam arus perdana pendidikan negara, membina kesepaduan antara teori dan amali dalam diri setiap siswazah yang dikeluarkan. USIM juga ditubuhkan dengan objektif untuk melahirkan ilmuan Islam yang berpendidikan sepadu, mampu memimpin masyarakat majmuk serta mempunyai potensi yang tinggi menerajui pembangunan negara, meneroka dan mengembalikan tradisi keilmuan Islam yang unggul bersesuaian dengan persekitaran dan teknologi terkini dan membekalkan modal insan yang kukuh dengan penghayatan nilai Islam yang mampu berinteraksi dan berkomunikasi dengan berkesan dalam masyarakat (Universiti Sains Islam Malaysia). Populasi ini dipilih kerana kajian- kajian terdahulu berkaitan stress dalam kalangan siswa memfokus dan dijalankan ke atas kumpulan mahasiswa di IPT yang bertaraf kolej.

Secara khususnya, sampel kajian ini adalah seramai 150 mahasiswa tahun akhir di kampus utama USIM. Daripada jumlah tersebut, 25 orang adalah dari Fakulti Kepimpinan dan Pengurusan (FKP), 25 orang dari Fakulti Sains dan Teknologi (FST), 25 orang dari Fakulti Syariah dan Undang-undang (FSU), 25 orang dari Fakulti Pengajian Quran dan Sunnah (FPQS), 25 orang dari Fakulti Pengajian Bahasa Utama (FPBU) dan 25 orang dari Fakulti Ekonomi dan Muamalat (FEM) (sila lihat Jadual 3.1).

Seramai 104 (69.3 peratus) orang sampel adalah mahasiswa perempuan dan 46 (30.7 peratus) orang sampel adalah mahasiswa lelaki.

Para sampel ini dipilih menggunakan kaedah persampelan berstrata (stratified sampling). Kaedah persampelan berstrata dilakukan dengan mengkelompokkan populasi (para siswa tahun akhir) mengikut fakulti. Selepas mengkelompokkan mahasiswa tahun akhir mengikut fakulti, pengkaji memilih secara rawak 25 mahasiswa daripada setiap fakulti untuk menjadi sampel kajian ini (Neuman, 2006). Keputusan kajian yang menggunakan kaedah persampelan ini (persampelan berstrata) boleh digeneralisasikan kepada populasi dalam kajian ini (Neuman, 2006).

(7)

Fakulti Jumlah responden Peratus responden (%)

FKP 25 16.7

FST 25 16.7

FPBU 25 16.7

FEM 25 16.7

FSU 25 16.7

FPQS 25 16.7

Jumlah 150 100

Jadual 3.1: Jumlah responden berdasarkan fakulti

Kaedah Mengumpul Data Kajian

Data bagi kajian ini diambil menggunakan soal selidik. Pengkaji memberikan soal-selidik kepada responden yang terpilih secara bersemuka. Para responden diberikan tempoh masa beberapa hari untuk mengisi soal selidik tersebut dan memulangkan semula kepada pengkaji. Pengkaji mengedarkan soal selidik tersebut secara bersemuka kerana responden kajian berada di lokasi yang sama (kampus utama Universiti Sains Islam Malaysia) (Cavana, Delahaye

& Sekaran, 2001; Sekaran & Bougie 2010). Kaedah mengedarkan soal selidik secara bersemuka dengan responden juga membolehkan pengkaji memastikan hanya responden yang terpilih mengisi soal selidik yang diberikan serta dapat mengurangkan potensi penipuan dalam menjawab soal selidik seperti berkongsi jawapan antara sesama responden kajian (Thomas & Smith 2003). Kaedah ini juga membolehkan pengkaji mendapatkan maklumbalas yang tinggi (Tay, 2008) dalam waktu yang singkat daripada responden kajian (Cavana et al., 2001).

Soal selidik yang digunakan di dalam kajian ini mengandungi tiga seksyen iaitu seksyen A, seksyen B dan seksyen C seperti di bawah:

(8)

Seksyen Soalan

A Latarbelakang responden kajian seperti jantina dan nama fakulti

B Stres

C Faktor-faktor yang menyumbang kepada stress

Jadual 3.2: Seksyen-seksyen di dalam soal selidik

Pada seksyen A, responden kajian diminta untuk memberikan maklumat berkaitan latar belakang responden seperti jantina dan nama fakulti.

Seksyen B mengandungi soalan-soalan berkaitan stres. Stres di dalam kajian ini diukur menggunakan lapan soalan yang dibangunkan oleh Womble (2010). Responden kajian dikehendaki untuk menjawab soalan-soalan yang diberikan pada seksyen ini berdasarkan lima pilihan jawapan seperti di bawah:

1 2 3 4 5

Tidak Pernah

(Never) Seperti Tidak Pernah

(Almost Never)

Kadang- kadang (Sometimes)

Pernah Berlaku

(Quite Often)

Kerap Berlaku

(Very Often) Jadual 3.3: Pilihan jawapan di dalam soal selidik

Seksyen C mengandungi senarai 16 faktor-faktor yang berpotensi untuk mengakibatkan stress dalam kalangan mahasiswa IPT.

Responden kajian diminta untuk memilih lima faktor utama yang menyebabkan mereka mengalami stres.

Analisis Data

Data kajian ini dianalisis menggunakan perisian yang dinamakan Statistical Package for the Social Science (SPSS). Secara khususnya, ujian descriptive dijalankan ke atas data kajian untuk menjawab kedua-dua objektif kajian ini.

(9)

Hasil Kajian dan Perbincangan

Objektif pertama kajian ini adalah untuk mengenalpasti tahap stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir yang berada di kampus utama USIM. Kajian ini mendapati secara keseluruhannya tahap stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir di USIM adalah pada tahap yang sederhana. Ini berdasarkan kepada hasil analisis (sila rujuk Jadual 4.1) yang menunjukkan majoriti responden kajian ini (112 orang, 74.7 peratus) mempunyai nilai skor min antara 1.8 hingga 3.5.

Dapatan kajian ini menunjukkan sedikit perbezaan dengan dapatan kajian sebelum ini yang menunjukkan tahap stres dalam kalangan mahasiswa IPT adalah pada tahap yang tinggi (Frassrand, 2005).

Perbezaan ini berkemungkinan disebabkan oleh latar belakang responden di dalam kajian ini yang mempunyai asas agama yang baik kerana responden pernah bersekolah di sekolah agama sewaktu di peringkat sekolah menengah yang menyebabkan mereka boleh mengurus stres mereka dengan ritual agama seperi solat, berzikir dan membaca al-Quran (Universiti Sains Islam Malaysia). Di samping itu, faktor persaingan juga berkemungkinan menyumbang kepada tahap stres yang sederhana dalam kalangan responden kajian ini. Ini adalah kerana majoriti mahasiswa di USIM adalah orang Melayu dan beragama Islam (Pusat Teknologi Maklumat, Universiti Sains Islam Malaysia). Akibatnya, mahasiswa di USIM mungkin berasa selesa tanpa tekanan dan persaingan dari bangsa lain seperti Cina, India dan bangsa-bangsa lain.

Nilai skor min Tahap stres Jumlah responden (%)

0 – 1.7 Rendah 0

1.8 – 3.5 Sederhana 112 (74.7%)

3.6 – 5.0 Tinggi 38 (25.3%)

Jadual 4.1: Tahap stres secara keseluruhan

Objektif kedua kajian ini ialah untuk mengenalpasti faktor-faktor utama yang menyumbang kepada stres dalam kalangan mahasiswa di Universiti Sains Islam Malaysia. Hasil analisis (Jadual 4.2) menunjukkan tujuh faktor utama yang menyumbang kepada stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir di USIM ialah kelemahan dalam pengurusan masa, masalah peribadi, bilangan subjek yang

(10)

perlu diambil pada setiap semester yang dirasakan terlalu banyak bagi para responden, penggunaan bahasa antarabangsa (Bahasa Arab dan Bahasa Inggeris) sebagai bahasa pengantar dalam pengajaran dan pembelajaran, masalah kewangan, masalah keluarga dan masalah tidur. Dapatan kajian ini menunjukkan persamaan dengan dapatan kajian lepas yang menunjukkan faktor kelemahan dalam pengurusan masa, masalah peribadi dan masalah kewangan sebagai faktor utama yang menyebabkan maahsiswa IPT mengalami stres (Womble, 2010). Hasil kajian ini juga dapat mengenalpasti faktor-faktor baharu yang menyumbang kepada stres khususnya kepada mahasiswa di institusi pengajian tinggi Islam (USIM). Faktor-faktor tersebut adalah penggunaan bahasa antarabangsa sebagai bahasa pengantara ketika sesi pengajaran dan pembelajaran dan kuantiti subjek yang diambil pada setiap semester. Berdasarkan dapatan kajian ini, pengkaji menyarankan agar pihak USIM memperkasakan aktiviti- aktiviti atau program-program yang boleh membantu mahasiswa untuk mengatasi faktor-faktor di atas seperti bengkel pengurusan masa, bengkel pengurusan kewangan, bengkel pengurusan konflik dan kelas pengajian Bahasa Arab dan Bahasa Inggeris. Diharapkan dengan penganjuran program-program ini secara berkala akan dapat membantu mahasiswa ini mengatasi permasalahan yang berkaitan dan seterusnya dapat mengurangkan tahap stress khususnya dalam kalangan mahasiswa di USIM.

Faktor-faktor Jumlah

responden Peratusan (%)

Pengurusan masa yang lemah 50 33.3

Masalah peribadi 29 19.3

Bebanan jam pembelajaran 24 16.0

Penggunaan bahasa asing di dalam

pembelajaran 19 12.7

Masalah kewangan 15 10.0

Masalah keluarga 9 6.0

Masalah tidur 4 2.6

Jadual 4.2: Faktor-faktor yang mempengaruhi stres dalam kalangan mahasiswa tahun akhir USIM

(11)

Limitasi Kajian dan Cadangan Kajian Masa Hadapan

Responden kajian ini hanya terhad kepada mahasiswa tahun akhir di kampus utama, Universiti Sains Islam Malaysia. Dicadangkan untuk kajian pada masa hadapan untuk mengambil data berkaitan isu stres dalam kalangan mahasiswa IPT daripada sumber-sumber lain seperti pensyarah dan rakan sebaya. Kepelbagaian dalam aspek sumber data berkaitan isu stres ini akan menghasilkan satu dapatan kajian yang lebih komprehensif.

Responden kajian ini adalah mahasiswa Universiti Sains Islam Malaysia. Mahasiswa di universiti ini majoritinya mempunyai asas agama Islam yang kukuh kerana mempunyai latar belakang pendidikan di sekolah menengah agama sewaktu di peringkat sekolah menengah. Dicadangkan kepada kajian akan datang untuk mengambil data berkaitan isu stres daripada mahasiswa di institusi pengajian tinggi yang lain untuk mengesahkan dapatan kajian ini.

Kajian ini hanya mengaplikasikan kaedah kuantitatif. Dicadangkan untuk kajian akan datang untuk menggunakan kaedah kuantitatif dan kualitatif untuk menghasilkan dapatan kajian yang lebih terperinci dan komprehensif.

Kajian ini menggunakan kaedah persampelan berstrata dalam memilih sampel bagi kajian ini. Kaedah persampelan ini digunakan bagi membolehkan dapatan kajian ini digeneralisasikan kepada populasi kajian. Walau bagaimanapun, jumlah sampel bagi setiap strata (fakulti) dalam kajian ini adalah kecil disebabkan oleh kekangan masa dalam mengutip data kajian. Justeru itu, dicadangkan untuk kajian akan datang untuk menggunakan sampel kajian yang lebih besar untuk memastikan dapatan kajian dapat digeneralisasikan kepada populasi kajian.

(12)

Rujukan

Abdul Manaf, A. H. (2009). Faktor-Faktor Tekanan dan Kesannya Kepada Guru Sekolah Menengah Kebangsaan: Satu Kajian di Daerah Timur Laut, Pulau Pinang. Kolej Perniagaan, Universiti Utara Malaysia.

Bahari, F. B., Rathakrishnan, B., & Ismail, R. (2009). Sumber stres, strategi daya tindak dan stres yang dialami pelajar universiti.

Jurnal Kemanusiaan, Bil. 13, 46-61.

Baqutayan, S. M. S. (2011). An innovative Islamic counseling.

International Journal of Humanities and Social Science, 1(21), 178-183.

Bowen, P., Edwards, P. & Lingard, H. (2013). Workplace stress experienced by construction professionals in South Africa.

Journal of Construction Engineering and Management, 139(4), 393-403.

Cavana, R. Y., Delahaye, B. L., & Sekaran, U. (2001). Applied Business Research: Qualitative and Quantitative Methods.

Queensland: John Wiley & Sons.

Frassrand, S. (2005). A Comparative Analysis of Stress Levels in Undergraduate University Students. Chattanooga: University of Tennessee.

Idris, M. A., Dollard, M. F. & Winefield, A. H. (2010). Lay theory explanations of occupational stress: The Malaysian context.

Cross Cultural Management: An International Journal, 17(2), 135-153.

Jolen, S. (2001). Tekanan (Stress) dan Burnout di Kalangan Pensyarah Politeknik. Fakulti Teknologi Kejuruteraan, Kolej Universiti Teknologi Tun Hussien Onn.

Kamarudin, R., Aris, A. & Ibrahim, N. A. (2009). Stress and academic performance: A study among pre-science students in Uitm Negeri Sembilan. Proceeding of the Conference on Scientific & Social Research.

Kassam, K. S., Koslov, K. & Mendes, W. B. (2009). Decisions under distress stress profiles influence anchoring and adjustment.

Psychology Science, 20(11), 1394-1399.

Lewis, R., Yarker, J., Donaldson-Feilder, E., Flaxman, P. & Munir, F. (2010). Using a competency-based approach to identify the management behaviours required to manage workplace stress in nursing: A critical incident study. International Journal of Nursing Studies, 47(3), 307-313.

(13)

Lim, J., Bogossian, F. & Ahern, K. (2010). Stress and coping in Singaporean nurses: A literature review. Journal of Nursing &

Health Sciences, 12(2), 251-258.

Lin, Y. M., Lin S. C., Wang, M. Y. & Chen, F. S. (2009). What causes the academic stress suffered by students at universities and colleages of technology?. World Transactions on Engineering and Technology Education, 7(1), 77-81.

Given, L. M. (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods. Charles Sturt University, Australia: SAGE Publications.

Mathisen, G. E., Einarsen, S. & Mykletun, R. (2011). The relationship between supervisor personality, supervisors’ perceived stress and workplace bullying. Journal of Business Ethics, 99, 637- Misiran@Misran, W., Ab. Wahid, A. & Ibrahim, A. (2013). Tekanan 651.

kerja di kalangan pensyarah Jabatan Kejuruteraan Elektrik di Politeknik Melaka. Kertas Kerja Seminar PMK 2013, Politeknik Melaka.

Myers, S. B., Sweeney, A. C., Popick, V., Kimberly, B. &

Fingerhut, R. (2012). Self-care practices and perceibed levels among psychology graduate students. Journal of Training and Education in Professional Psychology, 6(1), 55-66.

Neuman, W. L. (2006). Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches (Sixth Edition). Boston: Pearson.

Noelker, L. S., Ejaz, F. K. & Menne, H. L. (2006). The impact of stress and support on nursing assistant satisfaction with supervision.

Journal of Applied Gerontology, 25, 307-323.

Omar, F, Halim, F. W., Zainah, A. Z., Farhadi, R., Nasir, R. &

Khairudin, R. (2011). Stress and job satisfaction as antecedents of workplace deviant behavior. World Applied Sciences Journal, 12, 46-51.

Othman, K. & Sipon, S. (2012). Researching solution based on Islamic views and practice in managing financial and work place stress. International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 2(8), 239-252.

Othman, S. A. (2007). Kajian Aras Tekanan Kerja dan Faktor- Faktor Utama yang Menyebabkan Tekanan Kerja di Kalangan Guru Sekolah Menengah Sekitar Tanjong Malim, Perak. Fakulti Sains Sukan, Universiti Pendidikan Sultan Idris.

(14)

Pulido-Martos, M., Augusto-Landa, J. M. & Lopez-Zafra, E. (2011).

Sources of stress in nursing students: A systematic review of quantitative studies. International Nursing Review, 15-25.

Raja Ali, R. M. D. (2011). Faktor-Faktor yang Mendorong Tekanan Kerja (Stres) di Kalangan Guru-Guru Sekolah Menengah di Daerah Pasir Puteh. Open University Malaysia.

Sankaran Nair, A. N. (2000). A Study of Occupational Stress among English Language Teachers in Chinese Secondary Schools in Kinta District (Perak), Malaysia. Management Center, International Islamic University Malaysia.

Sapp, A. L., Kawachi, I., Sorensen, G., LaMontagne, A. D. &

Subramanian, S. V. (2010). Does workplace social capital buffer the effects of job stress? A cross-sectional, multilevel analysis of cigarette smoking among U.S. manufacturing workers. J Occup Environ Med, 52(7), 740-750.

Sekaran, U., & Bougie, R. (2010). Research Methods For Business:

A Skill-Building Approach (5th ed.). West Sussex: John Wiley

& Sons.

Siraj, H. H., Salam, A., Roslan, R., Hasan, N. A., Jin, T. H., &

Othman, M. N. (2014). Stress and its association with the academic performance of undergraduate fourth year medical students at Universiti Kebangsaan Malaysia. The International Medical Journal Malaysia, Vol. 13, No. 1, 19-24.

Suriani, A. H., & Suraini, M. R. (2005). Punca tekanan pelajar di universiti: Satu perbandingan antara gender. Prosiding Persidangan Psikologi Malaysia 2005, 30 Julai – 2 Ogos 2005, Hotel Promenade, Kota Kinabalu, Sabah.

Tay, A. (2008). High involvement HRM practices of service corporations in Malaysia: What do employees and supervisors say? Malaysian Management Review, 43(2), 25-38.

Thomas, A. R., & Smith, P. J. (2003). Spotlight on social research.

Boston: Pearson Education.

Universiti Sains Islam Malaysia (USIM), viewed 08 December 2014, <www.usim.edu.my>.

Womble, L. P. (2010). Impact of Stress Factors on College Students Academic Performance. Psychology Department: University of North Carolina.

Yahaya, A., Ramli, J. & Ismail, M. (2010). Stres dalam kalangan guru sekolah menengah di empat buah negeri di Malaysia. Asia Pacific Journal of Educators and Education, 25, 103-136.

(15)

Zajacova, A., Lynch, S. M. & Espenshade, T. J. (2005). Self-efficacy, stress, and academic success in college. Journal of Research in Higher Education, 46(6), 677-706.

(16)

يسونسلا حرش ،م1936 -ـه1354 ، فسوي نب دمحم للها دبع وبأ ، يسونسلا رصم .يدمالحا ليعامسلإ ةيشاح عم .ىربكلا ديحوتلا لهأ ةديقع ىلع

.ىبللحا ىبابلا ىفطصم ، ىلولأا.ط ، هاش دمحم ىبلج نسح ىلوملل ةيناثلاو ، يمركلا دبع ، يتوكلايسلا دمحم ديسلا حيحصت ،فقاولما حرش ،م 1907 -ـه1325، ىرانفلا

. ةداعسلا ةعبطم ، ىلولأا.ط ، ةرهاقلا، ىناسعنلا نيدلا ردب ،رباكلأا دئاقع نايب ىف رهاولجاو تيقاويلا ،نودب ، باهولا دبع ، ينارعشلا

. يفنح دمحأ ديملحا دبع : عبطلا مزتلم ، ةرهاقلا حيحصت . لحنلاو لللما ، م1990-ـه1410 ،يمركلا دبع دمحم ، يناتسرهشلا بتكلا راد ، ىلولأا .ط ، توريب ، دمح يمهف دمحأ ذاتسلأا : قيلعتو

.ةيملعلا

(17)

ةدحوب لوقلا ينطاسأ نم يبرع نبا ربتعيو ،ملاسلإا اننيد اهب زيمتت ةفص لك راكنإ لواح يلاتلابو ، ملاعلا اذه يف نيدوجو ىري لا يذلا دوجولا تبثي لا ىتح بسنلا موهفم عرتخاو ، نيدوجو تابثإ ىلإ يدؤي موهفم مأ باصأ ءاوس .ددعتلا ىلإ يدؤي امم ىلاعت هتاذ ىلع ةدئاز تافص ةرعاشلأا عم يملاسلإا ركفلا يف ةنبل عضو هنأ لاإ ةيضقلا هذه يف أطخأ .ةيملاسلإا قرفلا ينب لئاسلما تاهمأ نم تناك ةيضق حرش يف ةلزتعلماو . ملعأ للهاو : عجارلما مهأ .يمركلا نآرقلا

ةفرعم ىف ةيكلما تاحوتفلا ،م1998-ـه1418، نيدلا ىيحم ، يبرع نبا ثارتلا ءايحإ راد ، ىلولأا ةعبطلا ، نانبل - توريب ،ةيكللماو ةيكلالما رارسلأا

. عيزوتلاو رشنلاو ةعابطلل يبرعلا ، دنهلا . للها ةملك وهو ، ةللالجا باتك ،ـه1361 ، نيدلا ىيحم ، يبرع نبا

. نكدلا دابآرديح -ةينامثعلا فراعلما ةرئاد ةيعمج ةعبطم ةرئاد ةيعمج ةعبطم ،دنهلا ،لئاسلما باتك ،ـه1367 ، نيدلا ىيحم ، يبرع نبا

. نكدلا دابآرديح- ةينامثعلا فراعلما / يمدقتو قيقتح . ءاضيبلا ةردلا ةلاسر ،م2002 ، نيدلا ىيحم ، يبرع نبا ةسسؤم ، 1 : ط ، توريب ، يبرع نبا لئاسر نمض .حاتفلا دبع ديعس

.يبرعلا راشتنلإا ةقرفلا زييتمو نيدلا ىف ريصبتلا .م1999-ـه1420 ، رفظم وبأ ، ينييارفسلاا

. ةيملعلا بتكلا راد ، ةيناثلا.ط ، توريب .ينكلاهلا ةقرفلا نع ةيجانلا فلاتخاو ينيملاسلإا تلااقم ،م1990- ـه 1411 ، نسلحا وبأ ، يرعشلأا ةيرصلما ةبتكلما ،ةرهاقلا ، ديملحا دبع نيدل يحم دمحم : قيقتح . ينلصلما

، دبع هيشاوح عضو .نيدلا لوصأ ىف لماشلا ،ت نودب ، يلاعلما وبأ ، ينيولجا

. توريب ، 1 :ط ، ةيملعلا بتكلا راد ، توريب ،رمع دمحم دومحم للها دبع هط : يمدقتو ةعجارم ،نيدلا لوصأ ملاعم ،نودب ،نيدلا رخف ،يزارلا

.ةيرهزلأا تايلكلا ةبتكم ،دعس فوؤرلا

(18)

نع تانكملما يف رثؤي قلحا ناك اذإو . هلثايم ىتح دوجولاب فصتت مدعلا رّثؤي فيكف ةيمدع رومأ بسنلا هذهو ، تافاضلإاو بسنلا قيرط

؟تانكملما داجيإ يف ثيح بسنلا ةركفب لاق ام دنع ةطقنلا هذه ىبرع نبا لفغي ملو .رثؤي مودعم نم بجعلا انمإو رّثؤي دوجوم نم سيل بجعلا نإف »:لوقي هحيرصت عمو .

)37(

« مكلحاو رثلأا اهلو . ةيمدع رومأ اهلك بسنلاو رهظي ىتح دوجولا نم اعون اهل لعجي هارن بسنلا ةيمدع ىلع رركتلما نع دوجوم جرخ امف ...« :لوقي لاثم هارنف .دوجولل مدعلا نم نوكلا رومأ يهو ، بسنلا لاإ ةقيقلحا يف رثؤم لاو . يمدعو يدوجو ريثأت حئاور هنم مشت نأ ريغ نم رثؤي لا مدعلاف . ةيدوجو حئاور اهيلع ةيمدع رثأ لا قلطلما مدعلاو .

)38(

»ةيمدع ةبسنب لاإ هل رثأ لا دوجولاو ، دوجولا ةيضق هذه ةقيقلحا ىفو . ةيمدع ةبسن قيرط نع رثؤي دوجولاو ، هل دوجو لا يتلا -بسنلا ريثأت ةيضق لح يبرع نبا دارأ .اهروصت بعص هل سيل ىرأ امك للحا اذهو . داجيلإا ةيلمع ىف -رملأا سفن ىف اهل ( دحاولا دوجولا ىف يساسلأا هبهذم لعل .يعرش لاو يلقع لا دنتسم لا ىتح اهب لوقلا وأ بسنلا ةيرظنل هيحو ردصم ناك )دوجولا ةدحو .دوجولا ددعي ةقلاع ةيضق لح يف يبرع نبا جلاع نأب لوقن نأ عيطتسن :اماتخو

، ةديج ةلواحم بسنلا موهفم قيرط نع ةيهللإا تاذلاب تافصلا مل ةلزتعلماو ةرعاشلأا لولح نأ امك ،اهساسأ نم ةيضقلا لتح مل اهنكلو ىلاعت يرابلا هيزنت دارأ لكلا نأ دكؤلما نكلو ،تاداقتنلاا نم ملست صخأ ديحوتلا ةديقع نأ كش لاو ،بيلاسلأا تفلتخا نإو ددعتلا نع

.385/3 ةيكلما تاحوتفلا 37

.69/4 ةيكلما تاحوتفلا 38

(19)

ةيفيك يهو ،بسنلا موهفبم ىرخأ ةيضق يبرع نبا طبر ىلع رخآ لاثمو . بسنلا ملع قيرط نع ةيهللإا ةرضلحا ىلع يهللإا بوجولا قلعت ىلع بجون لا نحنو ،تابجاو هسفن ىلع بجوأ دق للها نأ كلذو هلوقب هسفن ىلع َفيرعتلا بجوأ دقو .هسفن ىلع هبجوأ ام لاإ للها

ُر ْصَن اَنْيَلَع اًّق َح َناَكَو ﴿

)32(

﴾ ِليِب َّسلا ُد ْصَق ِ ّللا ىَلَعَو ﴿: ىلاعت هنأ ىري ،

)34(

﴾ َة َم ْحَّرلا ِه ِسْفَن ىَلَع ْم ُكُّبَر َبَتَك ﴿

)33(

﴾َينِنِم ْؤُْلما )هتاذ يأ( هسفن ىلع لا ةبسنلا ىلع كلذ بجو انمإ ةقيقلحا ىلع«

هنأكف ،ىعرشلا بجاولا ّدح لجأ نم هيلع بجي نأ ىلاعتي هنإف ، نكي ملو ،انتداعس اهيف يتلا قيرطلا ينيعتب لازأ يهللإا ملعلا قلعت الم ينعت .ملاكلا ةفص نم غيلبتلا ناكو غيلبتلا ةروص -ملِع وه ابم - ملِعلل دابعلا ةداعس اهيف يتلا قيرطلا فيرعتب املكتم هنوك ةبسن ىلع غيلبتلا نم هنّيع ام ملعلا نع ةمجرتب يهللإا ملاكلا نابأف . ملعلا اهنيع يتلا كلذكو . ةفلتخم بسن اهنإف ، ةبسنلا ىلع بوجولا ناكف . كلذ

)35(

»كلذ ريغو ةردقو ةدارإ نم ةيهللإا بسنلا رئاس روملأا نم ديدعلا ريسفت يف بسنلا موهفم يبرع نبا مدختسي اذكهو انمإو ،ءايشأ لاو انايعأ تسيل هدنع بسنلاو ،نوكلاب ةقلعتلما ةيهللإا

»:هلوقب هتيمدع ىلع لثيم ،بسنلا قئاقح ىلإ رظنلاب ةيمدع رومأ يه

»مث سيل هنلأ ءيش هلثم سيلف هاوس ءيش دوجولا يف نكي مل اذاف لثايم لا بسنلا هذهو ، بسنلا ريغ دوجولا يف نكي مل اذإ ىأ ،

)36(

لا يهو ، بسن يه انمإو ،هلثايم لقتسم دوجو مث سيل هنلأ ، قلحا

.9: لحنلا ةروس

32

.47 : مورلا ةروس 33

.54 : ماعنلأا ةروس 34

.272/1 ةيكلما تاحوتفلا 35

.505/2 ةيكلما تاحوتفلا 36

(20)

ةيهللإا روملأا ىف ثحابلا ضرتعت يتلا لكاشلما نم جورخلل بسنلا .نوكلاو هدنع ىلاعت قلحا تاذف ، دوجولل مدعلا نم مَلاعلا روهظ لاثم هب رسفي .رخآ رمأ اهيلإ بوسنم ريغ اتاذ اهنوك نم لاصأ ءيش اهنع رهظي مل بلطي مَلاعلاو ، داجيلإا ىلع ةرداق اهنأ تاذلا هذه ىلإ بسني نأ وهو . ةردقلاو ،ةدارلإاو ،ملعلاو ،ةايلحا . بسن عبرأ ةيهللإا قئاقلحا نم .ملاعلل دجولما هنأ حص دوجولا بجاولل بسنلا عبرلأا هذه تتبث اذإ مل ملاعلا دجوم هنإ َتلقو دوجولا يف ىلاعت هيلإ مَلاعلا َتدنسا اذإف ةدارإو ةردقو ملعو ةايح نم اهتبثت بسنب لاإ اذه لقعت نأ كل نكمتي قلعت نع لاإ اهب ائيش دجوأ امف تاذ ىلع ةدئاز انايعأ تناك نإف . تافصلا هذه تناك نإو ،قلعتلما ىلإ اهنم ةبسن قلعتلاو ،ثدح يذلاب داجيإ ىلع اهتاهجوتو تاذلا يهو ةدحاو ينع مث انمإو ،ةدئازب تسيل نم ملاعلا يف رهظي الم ةفلتخم يهو .بسن تاهجوتلاف ، تانكملما تاذ انلق مأ تاذلا ىلع ةدئاز تافصلا نإ انلق ءاوس .

)30(

فلاتخلاا نكيم ىتح بسنلا تبثن نأ دبلا ينتلالحا اتلك ىفف تاهجوت اهل ةدحاو .ملاعلا روهظ ريسفت بسنلا هذه تطعأ يتلا يه تانكملما ةقيقح نأب يبرع نبا ىريو .نكملما هبلطي ام ثيح نم قلحا ىلإ رظنن امدنع بسنلا رهظتف ،تاذلل د ِجولما دجوأ اذاف . دارلما بلطيف اديرمو رودقلما بلطيف ارداق هنوكو

َنكملما ص ّصخ اذإو . دجوأ ام كاذ لاولو ،داجيلإا ىلع رداق هنإ هيف ليق هيطعت انمإ هلك اذه ببسو ، ٌديرم ليق هب موقي نأ زوجي امم هريغ نود رمأب .تاذلل بسنلا هذه تطعأ يتلا يه تانكملماف .

)31(

نكملما ةقيقح

367 ،227/1 ،537/3 ، 538/3 ةيكلما تاحوتفلا

30

. 283/1 ،539/1 ةيكلما تاحوتفلا : رظنأ

31

(21)

يبرع نبا دنع بسنلا موهفم : اعبار:

ةيهلإ اياضق ةدع هب جلاعيو ، يهللإا ملعلا ماسقأ دحأ هدنع بسنلا ملع اذهو ،اهمهف نع ةرئاحو اهريسفت نع ةزجاع لوقعلا اهمامأ تفقو ةيضقلا ىلإ ةفاضلإابو .ىبرع نبا تلاضعم مهف حيتافم دحأ ملعلا عم تافصلا ةرثك ريسفتل بسنلا ةيرظنب اهيف ناعتسا ىتلا ةقباسلا .

)27(

ةيسيئر اياضق ةدع هب رسفي هارن تاذلا ةيدحأ تسيلو ، يننثا ينب دوجوم ريغ لوقعم رمأ وه هروصي امك بسنلاو لاو ، بسنلا قئاقح ىلإ رظنلاب ةيمدع رومأ يه انمإو ،ءايشأ لاو انايعأ دوجولا لاإ فصولا اذه لبقي لا هنإف ، مدقلا لاو ثودلحا ىنعم لبقت بسنلاو ، ليلدلا قيرط نع ملعت انمإو ،افشك كردت لاو ، مدعلا وأ نكي مل نإو لدبتت لا بسنلا ةيلوقعمو ،ضعب نع اهضعب ةزيمتم ينب لوقعم رمأ اهنأ ىلع مئاق بسنلل هروصتف .

)28(

ىينع دوجو اهل نباو ،يلازتعلإا لاوحلأا ةيرظنب ةهيبش ةركفلا هذه نأ ودبي ،يننثا فصتتلا امك -بسنلا ىأ- يهو « لاق امدنع اذهب حرص هسفن ىبرع ناتركفلا تهباشت نإو ،

)29(

« لاوحلأاك اضيأ مدعلاب فصتتلا دوجولاب ينب يلاتلا يساسلأا قرفلا ظحلان نأ نكيم اننأ لاإ ةيطساولا ثيح نم :يهو ينتركفلا ددعت تابثإ نم برهلل ةلزتعلما اهتبثأ ةتحب ةيملاك ةيرظن لاوحلأا نإ ىنوك ماظن ءانب ىلإ بسنلا ةركفب يبرع نبا ىقتري ينح ىف ، ءامدقلا ةنبل درجم لاإ ابسن تافصلا هرابتعا امو ،هلك دوجولا لمشي ، لماش ةركفب يبرع نبا اهيف ناعتسا ىتلا جذامنلا ضعب كاهو . ماظنلا اذه ىف

.223/4 ةيكلما تاحوتفلا 27

.505 ،288 ،58/2 ـ58 /1 ةيكلما تاحوتفلا عجار 28

.322/1 ةيكلما تاحوتفلا 29

(22)

ةيلماعلا لثم تافصلا هذهل ةبترتلما ماكحلأا تتبثأف ،لقنلا قيرط نع ىلإ ىدؤي لا لاوحلأا هذه لثم تابثإف ،لاوحلأا يه ىتلا ةيرداقلاو ىتأي انمإو .

)26(

مدعلاب لاو دوجولاب فصتت لا اهنلأ ، تاوذلا ددعت . ةرعاشلأا تلعف امك هتاذب ةمئاق تاداوجوم تابثإ قيرط نع ددعتلا ةلماكلا ةينادحولا تابثإ وه دئازلل راكنلإا اذه نم ةلزتعلما ضرغ ناكو نم نكل ،ىبرع نبا هيلإ ىمر ىذلا ضرغلا سفن وهو ،ةيهللإا تاذلل . تافصلا نم تبث ام راكنإ ريغ تافصلا ةلأسم يف ةلزتعلما عابتاب راشنلا ىماس ىلع /د همهتا دقل ءارآب املم ناك هنأ ىلع ملعي ىبرع نبا صوصن ىلع فقوتي نم نإ،

قفاوي مل هنأ لوقن نأ عيطتسن .ددصلا اذه يف ينملكتلماو ةفسلافلا لا تقولا سفن يفو ،تاذلا ىلع ةدئاز تافصلا لعج يف ةرعاشلأا .ةلزتعلما ءارآ ددري وأ رثأت هنأب مزنج نأ عيطتسن تاذلل تافاضإو ابسن ىناعلما تافص تابثإ قيرط نع ةلأسلما جلاعي وهو امأ .ينعلا ددعت بجوي لا ةدحاو ينع ىلع بسنلا ددعتو .ةيلعلا ىلإ ىدؤي هنأ مهداقتعلا تافصلا هذه دوجو لاصأ اوفن دقف ةلزتعلما امنيب ةرعاشلأل مهدر يف ةطقنلا هذه ىلع ةلزتعلما زكرو ،ءامدقلا ددعت .ىنغلاو ةيلامكلا ةيحانلا ىلع زكري ىبرع نبا ىرن

ةلزتعلما دنع- ةيهالما ىلع دئاز كرتشم دوجولا نلأ دوجولاب فصتت لا 26

ديزيف هريغ دوجو هدوجو ىواسل لاإو ، دوجوبم سيل -لاوحلأاب ينلئاقلا

لاو لسلستيو كلذك مث ىناثلا دوجولا اذه= =ىلإ ملاكلا لقنيف ،هدوجو

دوجولما ضيقن مودعلما ذإ ،هضيقنب ءيشلا فصتا لا لاإو ، مدعلاب فصتت

حرش ( . مودعلماو دوجولما ينب ةطساو هنأ ينعت نذإف ، هل ةفص نوكي فيكف

.)214ـص ىربكلا ىسونسلا

(23)

لثم نحن انلق اذإ اـّنكلو »: دئازلاب لوقي لا هنأ ينبي مث . هريغ يه لاو لاو دئازلا لقعي هنإف ، ملكتلما هلوقي ام ِّدح ىلع هلوقن ام لوقلا اذه للها نإ لوقي نم ىلع ملكتلما ديزي امف ، دئازلاب لوقن لا نحنو ، َّدب وأ تاذلا سفن تافصلا تبثي هنأ ينبتي .

)23(

« ةرابعلا نسحب لاإ ريقف ىلعو .هتاذ ىلع ادئاز ارمأ سيل تاذلا دوجو ينع وه اهدوجو نأ ىنعبم سدق- ةيفوصلا امأو»:يمالجا ركذي امك ةيفوصلا مظعم ىأرلا اذه

،دوجولا بسحب هتاذ ينع ىلاعت هتافص نأ ىلإ اوبهذف -مهرارسأ للها .

)24(

»لقعتلا بسحب اهريغو قفاوي لاو ، تافصلا ةدايز ىف ةرعاشلأا قفاوي لا يبرع نبا ناك اذإو لاك- ، بسن عومجم تافصلا عم ةيهللإا تاذلا نأب ينلئاقلا ةفسلافلا قفاوي هنأ ىنعي لهف ،-هرظن يف ةينادحولاو ديحوتلا يفاني ينبهذلما

!هتاذب ةمئاقلا يناعلما تافص راكنإ يف هيلإ اوبهذ اميف ةلزتعلما ينب مئاقلا هباشتلا مغر ةلزتعلما بهذبم لئاق هنأب مزنج نأ عيطتسن لا ىلع ةدئاز ةفص تابثإ نم اوبره الم مهنأ »: مهنع لوقي ذإ ، ينبهذلما

،ةيلماعلاب ملاعو ،ةيلئاقلاب لئاق للها نإ : اولاق قحلل اهيزنت قلحا تاذ ىلإ لصوتت مل هرظن ىف ةلزتعلماف ،

)25(

»رملأا تبراقف ،ةيرداقلاب رداقو هتاذب ةمئاقلا ىناعلما تافص دوجو اوركنأ دقو ،ةلماك رملأا ةقيقح لوقلا وأ ةيمسلجا مث نمو بيكرتلا ىلإ ىدؤي اهتابثإ نأ مهداقتعلا .ةيهوللأل فانم لطاب امهلاكو ، ةهللآا ددعت ىلاتلابو ءامدقلا ددعتب تابثإ نم ابره هتاذ ىلع ةدئازلا ةيدوجولا تافصلا ةلزتعلما تركنأف ةيتوبثلا تافصلا نم تبث ام راكنإ عطتست مل اهنكلو ،ءامدقلا ددعت

.199 ،105/4 تاحوتفلا

23

.80 /1 تيقاويلا : عجار ،19 ـص يبرع نبلا ، ءاضيبلا ةردلا ، يبرع نبا 24

.فرصتب 426/2 ةيكلما تاحوتفلا 25

(24)

)20(

»لاحبم سيل ةفاضلإاو بسنلابو ،لاحم تاذلا ىرابلا نوك« :لوقي ثيح لئاسلما باتك يف ةركفلا سفن دكؤيو تاذلل ماكحأ اندنع لامكلا فاصوأ نم كلذ ريغ ىلإ ارداق الماع ايح لماك هنلأ تاذلا ىلع ةدئاز نايعأ ىلإ عجرت لا اهب فصولاو ،تفيضأ

،لاحم صقنلاو ، تاذلا صقن هيف نإف ، دئازلاب هلامك لاحمف ، تاذلا .

)21(

»لاحم دئازلاب لامكلاف ثدحتي امدنع ةللالجا باتك يفو ةفوصولما تاذلا ىلع ةدئاز اهنايعأ تبثأ نم نإ »:لوقي تافصلا نع .

)22(

»للها ىف راقتفلإاو ةرثكلاو ددعلا تبثأ دقف :اهنم ،ةدايزلاب ينلئاقلل تاداقتنا ةدع هصوصن نم قبس امم انيدل لصتح

. هب ةلولعم ةيهوللأا نوك ىلإ ىدؤي ةدايزلاب لوقلا نأ :لاوأ . ريغلاب لامتكم تاذلاب اصقان هللإا نوك ىلإ يدؤي هنأ :ايناث . ةرثكلاو ددعتلا ىلإ يدؤي هنأ :اثلاث

ينغ وهف . لاحم اذهو ريغلا ىلإ هللإا راقتفا هلآم لاوقلأا هذه لكو مهتلوقم فصن يف ينملكتلما نم ةرعاشلأا قفاوي لا وهف . قلاطلإا يلع يتاذ ملعلاو»: ملعلا ةفص ىلع ملاكلا دنع ركذي ، »هريغ يهلا«

دعب ،وه وه امو :هلوق امأو ،طقف هريغ وه ام ملكتلما لوق وهو ملاعلل نأ -ملكتلما يا - ىفنف ،وه ىلع دئاز لوقعم هنأ يري الم وهف اذه ام :لاقف ،هب هفصي ملع ريغ نم وه تبثي نأ ىلع ردق امو ،وه نوكي وه يه لا قلحا ةفص نإ :لاقف ، همهف هاطعأ ابم قطنف راحف ، هريغ وه

.82/1 ةيكلما تاحوتفلا 20 .22ـص لئاسلما باتك ، يبرع نبا

21 اضيأو ،105/4 ةيكلما تاحوتفلا عجار ،10ـص ةللالجا باتك ، يبرع نبا 22

. 105 ، 199/4 ، 218/1 ، 607/2

(25)

ءامسلأا »:رخآ ناكم ىف لوقيو ،

)17(

»بسنلاو تافاضلإاو ماكحلأاب ةرثك كانه حصي لا ذإ ، ةدحاو ينع ىلإ عجرت تافاضإو بسن ةيهللإا ةفصلاو .راظنلا ضعب نم للهاب هل ملع لا نم معز امك هيف نايعأ دوجوب فوصولما ينع يه لب ،اهب هفاصتا لاح يف فوصوملل ةرياغم تسيل اوملكتم لوقي امك تاذلل تافصلا ةينيعب لوقي لا يبرع نباو .

)18(

ىنعلما ىلع ،اهريغ يه لاو يه يه لا اهنأب لوقلا نم عنيم لاو ،ةرعاشلأا . تاذلا ىلع دئاز روصت نود يأ ،هدصقي يذلا

»: لءاستيو تاذلا ىلع ةدئاز انايعأ تافصلا نوكت نأ يبرع نبا لطبي ةيهوللأا تناكل ،اهب لاإ هلإ وه امو ، ةدئاز انايعأ تافصلا تناك ولو ةلع نوكي لا ءيشلاف هللإا ينع يه نوكت نأ ولخي لاف . اهب ةلولعم تسيل ةلعل لاولعم نوكي لا للهاف )هللإا ينع يه( نوكتلا وأ ، هسفنل هللإا راقتفا كلذ نم مزليف ، ةبترلاب لولعلما ىلع ةمدقتم ةلعلا نإف ،هنيع نإ مث . لاحم وهو هل ةلع يه يتلا ةدئازلا نايعلأا هذهل لاولعم هنوك نم

، اهب لاإ اهلإ نوكي لاو ةريثك هذهو . ناتلع هل نوكي لا لولعلما ءيشلا .

)19(

»ىلاعت هتاذ ىلع ةدئاز انايعأ تافصلاو ءامسلأا نوكت نأ لطبف يف صقنلا ىلإ وأ ، هريغ ىلإ ىلاعت هراقتفا ىلإ يدؤي ةدايزلاب لوقلا مثو

. ىلاعت هيلع لاحم نيرملأا لاكو ، هتاذ ثيح ،تافاضإو ابسن تافصلا يمسي نأ يبرع نبا راتخا انه نمو تافاضإو بسن تافصلا رئاس ىلإ ارداق ايح الماع ىرابلا نوك »: لوقي صقان دئازلاب لماكلا ذإ ، صقنلاب اهتعن ىلإ ىدؤي الم ةدئاز نايعأ لا هل ىلع تاذلاب دئازلاف ، هتاذل لماك وهو . دئازلاب هلامك نع تاذلاب

.295/4 ةيكلما تاحوتفلا 17

. 112/2 .218/1 ةيكلما تاحوتفلا 18

.218/1 ةيكلما تاحوتفلا 19

(26)

يف اذكف ،ملعلا يه دهاشلا يف ًالماع ءيشلا نوك ةلع َّنأ كش لاو طرشو . كانه هدح اذكف ، ملعلا هب ماق نم انهه ملاعلا ّدحو ، بئاغلا اَّنع بئاغلا يف هطرش اذكف ، هلصأ توبث انم دحاو ىلع قتشلما قدص رئاس اذه ىلع ساقيو ، ًاينج وأ ًاكلم وأ بئاغلا كلذ ناك ًابجاو يأ ، . تافصلا لبق نم تاداقتنلاا ىلإ للادتسلإا يف كلسلما اذه ضرعت دقلو

ٌفرتعم سئاقلاو فيك »: لوقي يجيلإا ىرن ثيح مهسفنأ ةرعاشلأا ملعلا توبث عنيم دقو ....ًابئاغو ًادهاش تافصلا ىضتقم فلاتخاب وه ينقيب هيف تبّاثلا لب ،دهاشلا يف تاف ّصلا نم امهريغو ةردقلاو سايقلا لحمضيف ،اهنم ةقتشم يه ام لا ،ةيديرلماو ةيرداقلاو ةيلماعلا يف جهنلما اذه مادختسا اوضتري مل مهسفنأ نوملكتلماف .

)16(

ةيلكلاب هتيحلاص مدعب لوقلاو هدقن يف مهعم يبرع نبا قفتيف . ةيدقعلا روملأا .ةيهللإا مولعلا يف

: ةلأسلما يف هيأر :اثلاث

يأ ىلع فقوتلا نع ةهزنمو ، ءيش لك نع ةينغ ةسدقلما تاذلا نإ ةبترم يه يتلا ةيهوللأا ىلإ ةفاضم ءامسلأاو تافصلا لكف . ءيش تافصلا نوك ىلإ بهذو . للها لاإ اهقحتسي لا يتلاو ،تاذلا هذهل .ةدوجومو ةهولأم نوكتل تانكملما اهبلطت اماكحأو تافاضإو ابسن اهترثكف . ىلازتعلاا لالحاب ءيش هبشأ يهف دوجولاب فصوت لا بسنلاو نوكت نأ ركنيو . اهل ينع لا بسنلا نلأ . تاذلا يف رثؤت لا ةيرابتعا اهنأ اندنع امأو »: لوقي ، هتاذ ىلع ةدئاز ةيدوجو انايعأ تافصلا

، ةيدوجو ريغ ةلوقعم قئاقح ىلع ماكحأو بسن -ءامسلأا يأ- لا ، ةيدوجولا نايعلأاب لاإ رثكتي لا ئيشلا نلأ ، اهب ةرثكتم ريغ تاذلاف

.53/8 فقاولما حرش 16

(27)

تاثدلمحا يف ةلدلأا انعبتتو »: تافصلا ةدايز ةلأسم ىف ةرعاشلأا لوق ةفصب لاإ ملاع نوكي لا نأ ىطعي ليلدلا انمإو ، هسفنل الماع اندجو امف . الماع نوكي نأ هب تماق نميف اهمكحو ،املع ىمست هتاذ ىلع ةدئاز ملعلا كلذ نوكيو ، ملع هل نوكي نأ دب لاف . ملاع قلحا نأ انملع دقو اذهو ، ءارقتسلاا نم اذهف »: فيضيو ، هب ةمئاق هتاذ ىلع ةدئاز ةفص هريغ يه لاو وه يه لا قلحا تافص يف اولوقي نأ ينملكتلما اعد يذلا بانلجاب قيلي لا يذلا ءارقتسلاا نم برض هانركذ اميفو»: قلعي مث .«

.ينظلا ءارقتسلاا ىلع لا ةينيقيلا ةلدلأا ىلع اهانبم نلأ .

)14(

»ىلاعلا . للهاب ملعلا يف اقيرط ءارقتسلاا نوكي نأ يبرع نبا ركنيف سايق ىلع ينبم وهو ، دئازلاب ينلئاقلل ىرخأ ةهبش يبرع نبا روصي رخآ اكلسم كلذ نع ةرابعلا يف اوكلس « : لوقيف ، دهاشلاب بئاغلا نوكي لا هنأ ليلدلا ىطعأ : انلق انمإو ءارقتسلااب هانلقع ام : اولاقف

، ملاعلا تاذ ىلع ادئاز ارمأ نوكي نأ دب لاو ، ملعلا هب ماق نم لاإ ملاع ليلدلا هاطعأ املف . تاذلا ءاقب عم هعفر ردقي ىناعلما تافص نم هنلأ يبرع نبا دقني .« قللخاو قلحا يف ىنعي ابئاغو ادهاش هاندرط كلذ ينع نع لودعو مهنم بره اذه نإ »: لائاق هرودب جاجتحلاا اذه ميقسلا ءارقتسلإا جهنم مادختسا يبرع نبا ضراعيف .

)15(

»باوصلا . ةيهللإا روملأا يف دهاشلا ىلع بئاغلا سايقو ، نظلا ىلع ينبلما ىلع بئاغلا سايق وه هتيريغو دئازلا تابثإ يف ةرعاشلأا ةدمعو

ًالماع ىلاعت هنوكب تدرو دق صوصنلا َّنأب كلذ ىلع اولدتساو ،دهاشلا دهاشلا يف هب ملعلا مايقب للعم ًالماع ءيشلا نوكو ،اهوحنو ًارداقو ًايحو

،ًادهاشو ًابئاغ فلتخت لا طرشلاو دلحاو ةلعلا نإف ، بئاغلا يف اذكف ،

.357/1 ةيكلما تاحوتفلا 14

.357/1 ةيكلما تاحوتفلا

15

(28)

، ةدحاو ينع وه له تاذلا ىلع دئازلا اذه نأ ىلع اعطاق لايلد اودجي مهوقذاح لقي مل . ةددعتم نايعأ دئازلا اذه له وأ ،ةفلتخم ماكحأ اهل عجري هسفن يف رملأا نوكي نأ نكيم :مهضعب لاق لب ، ائيش كلذ يف لاو دئاز هنأ لاإ ،ةفلتخم نايعأ ىلإ عجري نأ نكيمو ، ةدحاو ينع ىلإ اذإ تاذلا نإف ، مكحتلا مدع لاإ ملكتلما اذه اهب ءاج ةدئاف لاو ،دب

، اهتاذ ىلع ةدئاز ةريثك انويع لبقت نأ زاج ةدئاز ةدحاو انيع تلبق يذلا ضارتعلاا نم بيرق اذهو .

)11(

»ةرثك نوصحي لا ءامدقلا نوكتف ددعت ىلإ ىدؤي ةدئاز تافص تابثإ نأ نم ةرعاشلأل ةلزتعلما ههجو نإف . تاوذ عومجم ينملكتلما دنع هللإا نإب يبرع نبا ىريو . ءامدقلا نوكي عومجلمابو قلحا تاذب ةمئاق ةدوجوم ، ةدئاز نايعأ تافصلا ءلاقعلا كلذكو ؟هنومعزي يذلا ديحوتلا نيأف »: لءاستيو . اهلإ

»؟مهدنع ةينادحولا نيأف

)12(

بسن عومجم مهدنع ،ةفسلافلا نم لوق ىبرع نبا ربتعيو . هرظن ىف ةينادحولا ىفاني ةدئازلا تابثإف .

)13(

لا لاوقو ، ملاكلا نم افلخ »هريغ يه لاو وه يه لا« اهنأب ةرعاشلأا هتللاد نم رثكأ هرظن ىف هروصقو هلئاق لقع صقن ىلع لديو ، هيف حور .ههيزنت ىلع

:ةدايزلاب ينلئاقلل اههجو يتلا تاداقتنلاا : ايناث

اهدامتعا زوجي لا يتلا ةلدلأا ضعب ىلع مهدامتعا ةرعاشلأا ىلع بيعي ينهاربلاو ةحضاولا ةلدلأا ىلع ةينبم دئاقعلا ذإ ،ةيهللإا روملأا ىف ايكاح لوقي .دهاشلا ىلع بئاغلا سايقو ءارقتسلاا حصي لاو ،ةعطاسلا

. 265/1 ةيكلما تاحوتفلا ، يبرع نبا

11

تافصلا انمإو ، هوجولا نم هحوب اهيف ةرثكلا ةدحاو هتاذ نأ اودقتعا مهنلأ

12

بولسلا ىلإ عجرتو ،هتاذ يه لب ،هتاذب ةمئاق ىناعم تاذلا ءارو تسيل . )59/1 يناتسرهشلل - لحنلاو لللما عجار ( .مزاوللاو

.607/2 ةيكلما تاحوتفلا

13

(29)

: ةرعاشلأا ةيرظنل هضرع : لاوأ ىلع ةدئاز تافصلا نوك يف مهتيرظن يف ةرعاشلأا يبرع نبا قفاويلا فلاخلماو »: لوقيف ،هل فلاخلما بهذم ىلاتلا صنلا ىف ضرعي ،هتاذ

ٍمْلِعب ملعي هنإ :لوقي -تاذلا ىلع تافصلا ةدايز ةلأسم يف ىأ - انل تافص لاإ- هب ىمستي ام عيمج اذكهو رصبب رصبيو ةردقب ردقيو يه لاو وه يه لا ، للها تاذب ةمئاق يناعم هلك كلذ لعج هنإف -هيزنتلا لعج قاحسإ وبأ ذاتسلأاو ،

)10(

هتاذ ىلع ةدئاز نايعأ يه نكلو ، هريغ فيضيو ،»هتاذ اهب تفصتا هتاذ ىلع ةدئاز انايعأ لا ، لاوصأ ةعبسلا ىلع ةدئاز ارومأ مث نأ ىلع ةرعاشلأا نم نوملكتلما عمجأو« :لائاق مل تاذلا ىلع مهعامجإ عم مهنإ مث ، ةلدأ كلذ ىلع اوبصنو ،تاذلا

يناعم لب ،ةدئاز انايعأ تافصلا وتبثي مل مهنأ ةرعاشلأا بهذم نم روهشلماو 10

مهضعب فيرعت وه يبرع نبا اعد يذلا لعلو .ىلاعت هتاذب ةمئاق ةدئاز

مهف ، اهسفن ىف دوجو اهل يتلا ةيدوجولا تافصلا اهنأب يناعلما تافصل

يبرع نبا لعلو ) 76ص ةديرلخا حرش عجار ( .اهسفن ىف ادوجو اهل نوتبثي

روهمج نع ءاملعلا دحأ لقنيو ، ةدئاز انايعأ اهسفن ىف دوجولا تابثإ ربتعا

يدركلا ميحرلا دبع ديسلا ةملاعلا وهو .تافصلا ةينيعب مهلوق ةنسلا لهأ

»: لاق 538ص ]ةليضفلا حرش يف ةليسولا[ هباتك يف يولولماب بقللما

تقطن ثيح هيلع ةدئازو ىلاعت هتاذ ريغ اهنأ ىلإ ةنسلا لهأ روهمج بهذو

قتشلما قدصو ،ملكتم ريصب عيمس رداق ديرم ملاع يح ىلاعت هنأب صوصنلا

ةايلحا وه يذلا ذخألما سيلو ،هل قاقتشلاا ذخأم توبث يضتقي ءيش ىلع

لاقي ىتح عانتملااو بوجولاو ناكملإاك تايرابتعلاا نم امهرئاظنو ملعلاو

دوقفم ملعلا نإف ،ةينيع قئاقح يه لب ،ًانيع لا ًانهذ فوصولما ىلع اهتدايزب

،سانلا ينب توافتلا لصحي هبو ً،ائيشف ًائيش دادزيف لصحي مث ،ًلاثم ديز يف

دهاشلا ىلع بئاغلا سايق نإ :لاقي ىتح سايقلا ملاكلا اذهب دارلما سيلو

لب ،تايداقتعلاا يف ربتعي لاو ،نظلا وه سايقلا هديفي ام نأ عم ، ديفم ريغ

نإو ،ملع ملعلا َّنإف ،ديز يف هتظحلابم ًاينيع هنوك ةهادب ىلع هيبنتلا دوصقلما

نم كانه نأ ىلع اذه لدف .»لماش ريغو ًاثداح انيفو ًلاماش ًايمدق تاذلل ناك

. هناكم ىف ناك ةرعاشلأا ىلع يبرع نبا ضارتعاف ،اهتينيع نوري نم ةرعاشلأا

(30)

مدع عم امهدحأ دوجو زوجي نيريغلا نلأ ،»هريغ اهنإ« لاقي لا انلق فلالخا هيف زجي مل تافصلاو تاذلا يف ىنعلما اذه لاحتسا المو .رخلآا ةقرافم زاوج ةيريغلا ىنعم نلأ تاذلا ريغ تسيل تافصلاف .

)7(

»رياغلما اذهو

)8(

ىرعشلأا هركذ امك هوجولا نم هجو ىلع رخلآل ينئيشلا دحأ .تافصلاو تاذلا ينب ةقلاعلا ىف روصتي لا اهنأ لاو ، هل رايغأ هتاذ تافص نإ لاقي نأ زوجي لا امك هنأ اضيأ اوبهذو

، ةفصلا كلت رياغت ةفصلا هذه نإ : لاقي ثيحب تارياغتم اهسفنأ يف عيمج نلأ ، ههبشت وأ هنيابت وأ هفلاخت وأ هقفاوت اهنأ لاقي لا كلذكف دوجو عم امهدحأ مدع زاوج نمضتي كلذو ، ةرياغلما نمضتي كلذ هنأ لاقي نأ لاو ، هتردق هملع لاقي نأ زوجي لاو لاحم كلذو . رخلآا كلذ عيمج نلأ اههبشيلا وأ اههبشي وأ اهقفاوي وأ اهفلاخي وأ اهريغ ىرخلأا مدع عم امهدحأ دوجو زاوج نمضتي كلذو . ةرياغلما نمضتي ىلع ةدئاز ةلقتسم انايعأ تافصلا ةرعاشلأا لعجي ملف .

)9(

لاحم كلذو ةدحاو تاذ . هتاذب ةمئاق ىناعم يه اولاق ،ءامدقلا ددعتتلا ىتح هتاذ دوجو انمإو ، ءامدقلا ددعي لا اذهو . لامكلا تافص عيمجب ةفصتم مدقب ةيمدق هتاذ تافصو ،روظلمحا ىلإ ىدؤي يذلا وه ةددعتم تاوذ .ىلاعت هتاذ يبرع نبا ركف ينتيملاكلا ينتقرف ينب ىركفلا كرتعلما اذه نم ىبرع نبا فقي نيأ تافصلا ةرثك ةلكشم ىبرع نبا جلاع دقل . ةرعاشلأاو ةلزتعلما ينتريبكلا طاقنلا يف اهلامجإ عيطتسن ىتلا ، ةصالخا هتقيرطب تاذلا ةدحو عم : ةيلاتلا

. 152 ـص ، نيدلا يف ريصبتلا ،يدادغبلا

7

.29 ـص ، عمللا ، يرعشلأا

8

.152 ـص ، نيدلا يف ريصبتلا

9

(31)

َنوُلوُقَي اَّمَع ْاوُهَتنَي ْمَّل نِإَو ٌدِحاَو ٌهـَلِإ َّلاِإ ٍهـَلِإ ْنِم اَمَو ٍةَثَلاَث ُثِلاَث وه ىراصنلا تيلثتو .

)5(

﴾ ٌميِلَأ ٌباَذَع ْمُهْنِم ْاوُرَفَك َنيِذَّلا َّن َّسَمَيَل .ةثلاث ميناقأ ىلاعت لله اوتبثأ دقف . ىلاعت للها عم ءامدق ميناقلأا مهتابثإ بلأا اهومسو . ملعلاو ةايلحاو دوجولاك تافصلا ميناقلأاب اونع دقو يه ةايلحاو ،نبلاا وه ملعلاو ،بلأا وه دوجولاف ، سدقلا حورو نبلإاو تبثأ نبم نظلا امف ارفاك ةثلاثلا ءامدقلل تبثلما ناك اذإو .سدقلا حور ىلع ةدئازلا تافصلا مهيفن يف ةلزتعلما نأ ودبي .رثكأ وأ ءامدق ةعبس لجأ نم اذهب اولاق . ديحوتلا نع ةصالخا مهتركفب نيرثأتم اوناك تاذلا لك نع ىلاعت ههيزنت ىضتقت يتلا ىلاعت لله ةلماكلا ةينادحولا تابثإ .ددعتلا وأ هيبشتلا بئاوش نم ةبئاش

ةمئاق اهنأو تاذلا ىلع ىناعلما تافص ةدايزب اوحرص دقف ةرعاشلأا امأ

، ةايحب يحو ، ةدارإب ديرم ، ةردقب رداقو ، ملعب ملاع ىلاعت للهاف ،اهب تافصلا هذه نإ : اولاقف ، ملاكب ملكتم ، رصبب ريصب ، عمسب عيمس نكيمو ،رخآ اموهفم ةفصللو اموهفم تاذلل نلأ ، تاذلا يه تسيل تسيل تافصلا هذهف نذإو .

)6(

تاذلا ءاقب عم تافصلا ءافتنا مهوت . تاذلا ىلع ةدئاز لب ، تاذلا ينع يه ىلاتلابو ةيهللإا تا ّذلا نع دوجولاب تافصلا ةيللاقتسا مدع اودكأو تاذلا ةقلاع يف ةروهشلما مهترابع مهنع تجرخف تا ّذلا ريغ اهنأ انمإو« : ىنييارفسلإا لوقي .»هريغ يه لاو وه يه لا« اهنأ تافصلاب نوكي نأ زجي مل وه يه تناك ول تافصلا هذه نلأ »وه يه لا« : انلق نوكي لا ملعلا نلأ ، فاصولأا هذه نم ءيشب لاو ارداق لاو الماع وه انمإو ، تافصلا هذه نم ءيشب لاو ، ةرداق نوكت لا ةردقلاو ، الماع

.73 : ةدئالما ةروس 5

. 308 لماشلا ،ينيولجا :عجارو ،57 ،نيدلا لوصأ ملاعم ، يزارلا 6

(32)

يف تلااغلما نع دعتبي امك تافصلا ةلطعم نع اهيف دعتبي تافصلا .ةددعتلما اهتاجردب ريوصتلاو هيبشتلاو ميسجتلا ةجرد ىلإ تابثلإا .يبرع نبا يأر ىلإ لصن مث راصتخاب قرفلا ءارآ ةيادبلا يف ضرعن

تافصلاب تاذلا ةقلاع لوح ءارلآا اومعز ، بسحف ىبل ّسلا فصولاب لوقلا ىلإ ىفسلفلا هاتجلاا بهذ دقف لاو ، عيمس لاو ،يح لاو ،رداق لاو ملاعب سيل لزي مل اعناص ملاعلل نأ نأب اولاقو .

)3(

لزي مل ينع لوقن :اولاق نأب هنع اوربعو ، يمدق لاو ،ريصب .تافصلا بانم بونت تاذلا يناتسرهشلا روصيو ، ةفسلافلا بهذم نم بيرق ىلإ ةلزتعلما بهذو لاق . هتاذ ينع هتافص نأ -ةلزتعلما - تعداو »: لائاق ةلزتعلما بهذم ضعبلا لاقو . ةردقو ملعب لا هتاذب رداقو هتاذب ملاع للها نإ : مهضعب تافصلا نلأ اذكهو هتاذ وه ةردقب رداقو ، هتاذ وه ملعب َمِلَع للها نإ

، ةيهللإا يف هتكراشل هل فصو صخأ وه يذلا مدقلا يف هتكراش ول

ّنإ .هتاذب ةمئاق ناعم تسيل رصبلاو عمسلاو ةدارلإا نأ ىلع تقفتاو نم ةللآاو ةيحان نم ضراوعلا للهاب قحلتس تاذلاب ةمئاق ناعمك اهَلمح .

4

« ةيحان هيبشت ىلإ ىدؤي - مهرظن يف -هتاذ ىلع ةدئاز لله تافص تابثإو ةيحان نم ءامدقلا ددعتو ، ةيحان نم ينقولخلما تافصب اهيبشت قلالخا ءامدقب اولاق مهنلأ ، ىراصنلا رفكب مكح ىلاعت للها نأ كلذو .ىرخأ

َ ّللا َّنِإ ْاوُلاَق َنيِذَّلا َرَفَك ْدَقَّل ﴿: ىلاعت لاق . لزلأا يف للها عم ةثلاث

.ايروسب نويساق لبج حفسب نفدو

. 483 ،177/2 ينيملاسلإا تلااقم ، يرعشلأا 3

.201/1 لحنلاو لللما ،يناتسرهشلا 4

Referensi

Dokumen terkait