DOOR
PfoF. Mr. A. N. M O L E N A A R
E E R S T E DEEL
ALGEMEEIM G E D E E L T E
f '*''
***** *1*. v^ _ >,.' . V . y , ^ '•' _
I k C t * ^
, 1 £
J 1 « » .* ' W - ^ J ^ ' ■»**- v ^ S (t --' ^ > , '
" K «
T r 'r S T ik k r r A ^ T / C s ^ i t -*
.
r f ;
,$
^ ^
m V A”v r v
-* « a . 4.%
* wW" " '%
L
15 ^ & X . *
M ^ ,' V s s M r l
Jfcw s->i /Kf'- - > _ * \ « m \ f .
i£' ? /^,' V a J * * -
<_» •
*% ►
_V ^ j
£ m s ^ m i s m ?
S K f V f s £ p ^ a 0 % JV R .n
. •"'> \ . - a
$£ - J* ^
•**■> i.- 0-’ c
t V * * . , > r
* % . - i M J f r i f s s
i /- Css#- ' jjfc.< dj?* • > ,
^ f ,<T'^ •• V -‘
;/ _ ;<sr<s.. / /sssAtr ‘ ^ :- •
A 'Wv H» ’
;-;K /*
\'^. >s~;
.'. - f t•'Si
L v ^
Vfe«r? '
» V.
V >♦'.-»
JL>. : / H i £)
* * ■ ■• „ „ r < 4 ^ i
!/
, \
-
^ ;i £
^ | V -*
^ :' ,f /~
V z s ^ ?&
> s r f c
" , V
• £ j s * A - .* ■: /
'* ' W ( * $
W 7
- s i W * ^ ,s * C < ► ^
M
*? f J f ^ * W J I
V >^sk- -jj-
■ « - - Jj* %•• ^ ‘ - *»*-
m r i*'
> - V-:
•ii V.,
’ £■ »A*
6
,Ko l e k s i P e r ^ i j s t a k a a n
f a k u l t a s h u k u m u
.
i.
X n
< r ( * J rk \ s J r ^
f I K I | , I ( . < H I K < (V) 1 1 . •.
9. 1 fr \< A 9 - 0 ■ ^ S 'S NOM QO S M
A SAL E u * 'J
Mc?C
c i
A R B E I D S R E C H T
EER STE D E E L — ALGEMEEN GEDEELTE
DOOR
Prof. Mr A. N. M O L E N A A R
EERSTE DEEL ALGEMEEN GEDEELTE
N. V. UITGEVERS-MAATSCHAPP1J
W. E. }. TJEENK WILLINK — ZWOLLE — 1953
VOORWOORD
H et is gem aklcelijker h et plan to t het samenstellen van een boek op te va tten , dan aan de daaraan verbonden arbeid de la a tste h an d te leggen. Inim ers steeds weer kom t de schrijver lite ra tu u r onder h et oog, w aarvan hlj zich afvraagt, of zij toch
n iet in zijn b o ek m oet worden verw erkt.
W ij hebben echter al spoedig ervaren, d at het volkomen on- doen lijk is om aan alle denkbeelden, aan alle publicaties, vooral aan die w elke in tijdschriften verschenen, aandacht te schenken.
M itsdien is in de volgende bladzijden uit het vele aanwezige m ateria al een keuze gedaan. D it heeft to t gevolg, dat de lezer som s de m ening van een bepaalde auteur zal missen en zich een an derm aal zal afvragen, waarom aan die van een ander bijzondere aan dacht is geschonken. N aast persoonlijke voorkeur h eeft bij de keu ze de doorslag gegeven de vraag, of een schrijver b ru ik b a a r m ateriaal leverde voor het algemeen overzicht, dat in de volgende bladzijden w ordt gegeven.
In d it deel van h et w erk — dat uit twee delen zal bestaan — w ord t in de eerste plaats behandeld de geschiedeuis van het arbeid srech t. N ieuw e gezichtspunten zal men daarin niet aan- treffe n ; er is naar gestreefd om gebruik makend van de arbeid va n anderen een beeld te geven van w at, sedert de vroegste tijden, de rech tsp ositie van de arbeid verrichtende mens was en onder w elke sociale om standigheden hij leefde en werkte.
V o o rts w ord t in d it deel gehandeld over de bronnen, w aaruit het arbeidsrech t to t ons kom t. Deze bronnen, die ook voor het on tstaan va n ander recht van belang zijn, vertonen bij de bestu- dering van het arbeidsrecht bijzondere aspecten. In de desbetref- fende h oofdstu kken vonden wij gelegenheid blijk van persoon- lijke op vattin gen te geven.
H e t lig t in b e t vo o rn em en om bin n en a fzie n b a re tijd lie t tw e e d e d eel h et lic lit tc d oen zie n . D a a rin zu lle n de in N e d erla n d gel- d en d e w e tte n , v o o r z o v e r zij de re c h tsp o sitie v a n de a rb eid er en zijn p la a ts in de sa m e n le v in g b etreffen , w orden gesp rok en .
Bij h e t sa m e n ste lle n v a n d it w e rk lie e ft de sc lirijv e r v a n v e le zijd en de in e e st m o g elijk e m ed ew erk in g on d ervon d en . Z ij, die op b e p a a ld e on d erd elen d esk u n d ig zijn , liebben de d esbetreffen d e lio o fd sttik k e n d o o rgelezen en w aa rd evo lle op m erk in gen g e m a a k t.
H e t co n tro le re n v a n d e c it a t e n 1 h e e ft de lieer J . v a n Ho e g e e
o p z ic k g eu o m en . D eze is o o k b e liu lp z a a m gew eest bij h et sam en- s te lle ti v a n d e re g iste rs .
A a n alien , d ie v a n a d v ie s dienden en m ed ew erk in g verleen d en , zij een w o o rd v a n h a rte lijk e d an k g e b ra c h t.
M O Iv E N A A R .
1 De titel van de j'eraadplee^de werken wordt zonodig in volgeiulc lioofdstukken opnieuw vermeld.
INHOUD
H O O F D S T U K I — Gr e p e n u it d e ge.s c iiie d e n is v a n d e
ARBEIDSVERHOUDINGEN TOT DE TWEEDE IiELFT DER X I X e EEUW
§ I V erscliillen d e rechtsverhoudingen op het terrein van de arbeid n aast elk a a r in een zelfde m aatschappij. i
§ 2 O u d -B ab ylo n isch a r b e id s r e c h t... 3
§ 3 J o o d s r e c h t ... i r § 4 R o m e ... 14
§ 5 D e C o l o n u s ... 22
§ 6 B eston d in de oudheid iets dat op sociale w etgevin g g e l i j k t ? ... 24
§ 7 G em atigd e vorm en van afhankelijkheid bij de Ger- m aanse v o lk e n ... 27
§ 8 H o elan g hebben slavernij, lijfeigenschap en horigheid z ic h g e h a n d h a a fd ? ...34
§ 9 D e M iddeleem ven. Gilden en andere organisaties. H e t v rije a m b a c h t ...37
§ 10 A rb eid , verrich t buiten de gilden en am bachten . . 43
§ 1 1 V e r v a l der gild en ; opkom st van de entrepreneur; g e z e lle n -b r o e d e r s c h a p p e n ...62
§ 12 E e rste sporen va n arbeidsrech t...70
a. R e c h ts p o s itie ...72
b. L o o n v a stste llin g ...79
c. L eerlin g w eze n ... 83
d. A r b e id s b e m id d e lin g ...87
e. W e r k s t a k in g e n ... 89
/. A r b e id s t ijd ... 93
g. V rouw en - en k in d e r a r b e id ...95
h. E en p ro to -ty p e a r b e id s in s p e c tie ? ...98
i. R e c h t s p r a a k ...99
j. Z ieken zorg- b e g r a fe n is g e ld ... 100
k. S l o t o p m e r k i n g ...102
§ 13 B etek en is van de F ran se R e v o lu tie vo o r de arbeiders. 103 Biz
§ 14 H e t c o a li t ie v e r b o d ... 108 a. F r a n k r ijk ... 108 b. N e d e r l a n d ...114 H O O F D S T U K II — Ar b e i d e r s v a x v e r e n i g i n g e n
§ 1 E n gelse T r a d e - U n i o n s ... 124
§ 2 D e V a k b ew eg in g in F r a n k r i j k ...143
§ 3 D e V ak b ew egin g in D u i t s l a n d ...15 2
§ 4 D e N ed erlan d se V ak b ew egin g in o p k o m s t ...159
§ 5 H e t A lgem een N ederlands W erklieden V erbond.
( A . N . W . V . ) ... 164
§ 6 P a trim o n iu m ...168
§ 7 D e S o d a a l-D em o cra tisclie B ond (S .D .B .) en h et N a tio n a a l A rb eid ssecretariaat ( N . A . S . ) ...168
§ 8 P o la k stre e ft n aar een nieuwe fed eratie; h et N ed er
lan d s V erb on d v a n V akveren igin gen (N .V .V .) . . i y r
§ 9 D e R o o m s-K ath o liek e V a k b e w e g i n g ... 176
§ 10 D e P ro testan ts-C h ristelijke V a k b e w e g i n g ...183
§ 1 1 E n k e le c o n c l u s i e s ...188 H O O F D S T U K I I I — E e r s t e s o c i a l e m a a t r e g e l e n
§ 1 D e E n gelse sociale w e t g e v i n g ...192 a. I n le id in g ... 192 b. E en epidem ie g e e ft de eerste stoot to t b eperkin g
v a n kin d erarb eid . D e w et v a n 1 8 0 2 ... 196 c. H e t w e rk v a n O w e n. D e fa b riek sw e t v a n 18 19. 199 d. B egin v a n een v rije Z a terd a g m id d a g ; een R ijk s-
fa b rie k s in s p e c tie ; verbod van n ach tarb eid . . . 201 e. D e T ien u ren d a g in de te x tie lin d u strie . R egelin g
v a n de m i j n a r b e i d ... 204 /. D e w ijzig in g sw etten van 1850 en 1853. V a stste l-
lin g v a n uren v a n de dag, w aartu ssen bescherm de personen m ogen w e r k e n ...207 g. G eleid elijk e u itb reid in g der fa b rie k sw e tg e v in g t o t
an d ere dan textielb eclrijven , t o t w erk p laatsen en h u isin d u strie. D e w etten v a n 1864 en v a n 1867. 209 h. M islu k te acties. C onsolidatie v a n de fab riek s- en
w e rk p la a tsw e tte n in 1878. In v lo e d va n h et fem i- n ism e... 212
B iz.
i. R egelingen in het belang van gezondheid en veilig- h eid tu ssen 1878 en 1901. De fabrieksw et van 1901 214 j. D e bestrijdin g van de huisindustrie, 00k m et
b etrek k in g to t volw assen m a m ie n ... 216
§ 2 E n kele conclusies, voorzover Engeland betreft. . . 218
§ 3 D e sociale verzekering in D u i t s l a n d ... 223
§ 4 H e t rech tskarakter der Duitse verzekeringsvvetten. 235 H O O F D S T U K I V — De e e r s t e so c ia l e m a a t r e g e l e n in Ne d e r l a n d § 1 D e arbeidersbescherm ing in Nederland aanvankelijk m eer dan een h alve eemv bij de Engelse ten achter. Onze regeling va n de m ijn a rb e id ...245
§ 2 L an ge w erktijden va n k i n d e r e n ...249
§ 3 De wet-VAN Ho u t e n... 257
§ 4 D e enquete van 1886; zij leidde to t de Arbeidswet v a n 1 8 8 9 ... 272
§ 5 S treven om de arbeidswetgeving in de X I X e eeuw verder uit te b r e id e n ... 285
§ 6 O ver m islukte pogingen om de gedwongen winkel- nering te b e s t r i j d e n ... 295
§ 7 Sociale verzekering. Eerste s t a p p e n ...297
§ 8 Sociale m aatregel, te danken aan onderzoekingen v a n de Arbeidsinspectie. De Fosforluciferswet van 1 9 0 1 ... 3°S § 9 Op de grens van het a r b e id s r e c h t ...309
§ 10 U itstralingen van het arbeidsrecht... 312
§ 11 Sociale m aatregelen van de overheid buiten de w et om 313 § 12 S lo tb e s c h o u w in g ...3*6 H O O F D S T U K V — In h o u d v a n h et a r b e id sr e c h t § 1 I n l e i d i n g ...321 § 2 Socialistische visie op het a r b e id s r e c h t ... 325
§ 3 R oom s-K ath olieke visie op het arbeidsrecht . . . 333
§ 4 L a n g s L iberale l i j n ... 341
§ 5 D e o p v attin g van Le v e nSa c h...349
§ 6 D e o p v attin g van Va n Es v e l d ... 354
§ 7 D e o p v attin g van F. v a n d e r Ve n ... 357
§ 8 De o p v attin g van J. v a n d e r Ve n... 361
§ 9 E igen s t a n d p u n t ... 364
H O O F D S T U K V I — A u t o n o o m e n j i e t e r o n o o m a r- B E ID S R E C IIT
B iz .
§ r B e tek e n is v a n lie t o n d e rsclie id ... ...375
§ 2 A a n v a n k e lijk g in g de reelitson tw ikkelin g norne r i c h t i n g ... in hetero- ...378
§ 3 W e r k g e v e r s v e r e n ig in g e n ... ...385
§ 4 K e n t e r i n g ... § 5 Ons sta n d p u n t m et b etrek k in g to t liet a rb eid sreclit b e s t r e d e n ... autonom e ...397
§ 6 C o n c l u s i e ... ...417
H O O F D S T U K V I I — In t e r n a t i o n a a l A r b e i d s r e c h t I n l e i d i n g ... 418
§ 1 E e rste stre v e n naar in ternationale sam em verking. . 419 § 2 E e rste (diplom atieke) v e r d r a g e n ... 426
§ J> D e eerste w e r e l d o o r l o g ... 428
§ 4 D e V r e d e s c o n fe r e n tie ... 431
§ 5 D e C o u stitu tie v a n de In tern ation ale O rganisatie van de A rb e id — I.A .O . — ( a lg e m e e n ) ... 434
§ 6 S a m en ste llin g v a n de organen v a n de I.A .O . . . . 438
a. D e In tern atio n ale A r b e id s c o n fe r e n t ie ... 438
b. B ijzon d ere c o n f e r e n c e s ... 449
c. H et In tern a tio n a a l A r b e i d s b u r e a u ... 452
d. D e R a a d v a n B e l i e e r ... 454
§ 7 T a a k en w erk w ijze v a n de organen va n de In te rn a tio nale A r b e id s o r g a n is a t ie ... 456
a. D e In tern atio n ale A r b e id s c o n fe r e n t ie ... 456
b. H e t In tern a tio n a a l A r b e i d s b u r e a u ... 480
c. D e R a a d va n B e l i e e r ... 482
§ 8 A v is c o n s u lta tifs... 484
§ 9 S a n ctie op de n iet-n alevin g van verp lich tin gen door de l e d e n - S t a t e n ... 488
§ 10 B epalin gen betreffende zich niet zelfbesturen de ge- b ied en ... 490
§ 11 F ed erale S ta te n (bondsstaten) en arbeid sverd ragen . 493 § 12 V erd ere o n t w ik k e lin g ... 495
§ 13 N e d e rla n d ’s aandeel in het w erk v a n de I.A .O . . . 499
Bijlage I V e rk la rin g van P h ilad elp h ia nopens de doelstellingen van de I.A .O . ( 1 9 4 4 ) ... 507
Biz.
Bijlage I I
Publicaties van het I.A .B ...510 Bijlage I I I
Ujst van arbeidsverdragen sinds 19 19 t o t s ta n d gekom en ...
5
12HOOFDSTUK V III — D e Kr o o n a l s w e t g e v e r o p s o c i a a l t e r r e i n; o v e r d e l e g a t i e e n s u b d e l e g a t i e
§ i I n le id in g ... *
§ 2 Delegaties van verschillende aard in de A r b e id s w e t 1 8 8 9 ... • ... 5
§ 3 Bezwaren tegen delegatie in de V e ilig h e id sw e t . • 5 7
§ 4 Oppositie tegen delegatie in de S te e n h o u w e rs w e t. ^ 8 t Delegatie in de Stm vadoorsw et...* D 8 6 De kacheltjes van Jamin en de w ijzigin g v a n d e
A r b e id s w e t... .... 5 6 1 8 7 Delegatie in het Nederlandse M ijn recht . • • • • o
• a oofcrprbteliike b e z w a re n . • 5
§ 8 Eigen mening over de staatsrecht j
§ 9 Pogingen om de tussenkomst van de re c h te r ^ ^ schakelen... ...583
§ t o D e K r o o n a ls w e t g e v e r ...
H O O F D S T U K ^
...536
s i I n le id in g • • • ■• • ' : j n t e r p r e t a t i e ...5^9
§ 2 Voorbeelden v a n e t o e o a s s i n g v a n n o r m e n v a n I , R e c h t o n ts t a a n door t o e p a s s m g v u ... 6 q _
in eer a lg e m e n e s t r e k k m g ...
H O O F D S T U K X - Br o n n e n v a n a u t o n o o m r e c h t ^
§ 1 De a r b e i d s o v e r e e n k o m s t ...
§ 2 H e t r e g l e n i e n t ... ... ,
§ 3 D e c o lle c tie v e a r b e i d s o v e r e e n k o m s t ...35
a. D r u k k e r s b e d r i j f ...
b. Bouwnij v e r h e i d ...
c. D i a m a n t i n d u s t n e ... 6 g ' d. E n ig e c o n c l u s i e s ... • ; • * *
§ 4 I n v lo e d v a n h e t s o c ia lis n ie o p d e o n t w i k k e l m g v a n ^ d e c . a . o ... '
§ 5 R e c lit s v o r m in g d o o r c . a . o . ’ s ...6 73
H O O F D S T U K X I — D e o r g a n i s c h e g e d a c i i t e
§ i D e organische ged aelite o n t s t a a t ...684
§ 2 K u y p e r's pleidooi voor de organische gedachte . . 688
§ 3 V erdere pogingen m et hetzelfde doel ( Ta l m a) • • 7°7
§ 4 De econom isclie bedrijfsorganisatie in het ty p o g ra- tisch b e d r i j f ...735
§ 5 De stan d van h et v ra a g stu k bij het einde van de eerste w ereldoorlog (1914— * 9 * 8 ) ...741
§ 6 H et R .K . P aasm an ifest van A p ril 1 9 1 9 ... 756
§ 7 H et stan d pu n t der s o c i a l i s t e n ...7^3
§ S S tap p en der R egering. H et prae-ad vies van de H oge
B iz .
R aad va n A r b e i d ...
§ 9 H et stan d p u n t der R e g e r in g ... 781
§ 10 De B edrijfsradem vet (1933)...7^4
§ 1 1 H et p o litiek kliin aat m et betrekking to t uitbreiding v a n de bevoegdheden van bedrijfsraden na 1933 • 801
§ 12 De bedrijfsorganisatie in de lan d bou w ... 813
§ 13 S lo tb e s c h o u w in g ... 823 H O O F D S T U K X I I — Pe r s p e c t i e v e n
§ 1 In de o o r lo g ...829
§ 2 N a de bevrijding. De S tich tin g v a n de A rb e id . . 839
§ 3 D e w et op de (publiekrechtelijke) bedrijfsorganisatie. S46
§ 4 De S tich tin g va n de A rbeid naar de ach tergron d . 850
§ 5 De au tonom ie va n de (H oofd)bedrijfschappen en de p r o d u c ts c h a p p e n ...855
§ 6 D e w ijze va n loonregeling als toetssteen voor de w erking van de b e d r ijfs o r g a n is a tie ...860
§ 7 A u ton om ie naar b u i t e n ... 868
§ 8 A u ton om ie naar b in n e n ... 876
§ 9 D e diepere zin van de autonom ie • • ... 8S1
§ 10 C o n c lu s i e ... 886 Bijlage
T e k s t van de a k te , w aarbij de S tic h tin g v a n de A rbeid werd in het ieven geroepen (17 Mei 1945)- • 889 P e r s o n e n r e g is te r ... 904 Z a k e n r e g i s t e r ... 913
HOOFDSTUK I
G R E P E N U I T D E G E S C H I E D E N I S V A N D E A R B E I D S - V E R H O U D I N G E N T O T D E T W E E D E H E L F T D E R
X I X e E E U W .
A lv o re n s ons onderzoek n aar de rechtsverhoudingen, die in d e o u d ste tijd en op h e t gebied v a n de arbeid bestonden, te g a a n b esch rijven , is h et goed voorop te stellen, d a t h e t hier een geb ied b e tre ft, d a t to t d u sver in N ederlan d w einig is ver- ken d . D it deed ons a a n va n k elijk overw egen de bronnen aan een n ad er, u itg eb re id onderzoek te onderwerpen. D e onbekendheid m e t de O osterse talen w as intussen reeds voldoende om aan deze op w ellen d e g ed ach te geen g ev o lg te geven. M aar b o v e n d ie n : de tijd , die em ied e zou zijn gem oeid, zou w aarschijn lijk h e t to t- sta n d k o m e n v a n een vo lled ig w erk over h et A rbeid srech t hebben v erh in d erd . T e n slo tte scheen ons — in verban d m et h et gestelde doel — vo ld o en d e om te vo lsta a n m et datgene te verzam elen , w a t anderen in op zich zelf staand e studies hadden gep ubliceerd, en w a t als in leidin g to t de verder te behandelen sto f b elan grijk o f in te re ssa n t leek. In deze geest zijn dus de eerste p aragrafen v a n d it h o o fd stu k sam engesteld.
§ 1. V e r s c h i lle n d e r e c h t s v e r h o u d in g e n o p h e t t e r r e i n v a n d e a r b e i d n a a s t e l k a a r in een z e lfd e m a a t s c h a p p i j.
Z o n d er arbeid is h e t de m ens niet m ogelijk in zijn behoeften te v o o rzien . N a a rm a te in de loop v a n de geschiedenis der m ens- lieid de m id d elen , w aard oor die voorzien in g in beh oeften kan gescliied en , ta lrijk e r w orden en daarm ede teven s de behoeften stijg e n , w o rd t h e t v o o r de enkelin g steeds m oeilijker om u it eigen k r a c h t al zijn b eh oeften te bevredigen en gro eit de nood- z a a k v a n sam en w erkin g. E r o n ts ta a t een m aatsch ap p ij, er k o m t arb eid sverd elin g, er is leid in g nodig, er m oeteu regels w orden
Molenaar, A r b e id s r e c h t 1
gesteld o m tre n t de verd elin g of de bestedin g v a n de o p b ren gst v a n gem eenschappelij k v erricb te arbeid of vo o r de ruil v a n h et p ro d u ct va n gem eenschapp elijke arbeid. Hr o n tstaan eveneens versch illen d e reclitsvorm en , w aarin arbeid w o rd t v e rric h t; zij houden verban d m et de verschillende verhou din gen , w aarin de arbeiden de m ensen in die zich on tw ikkelen de m aatscliap p ij to t elk a n d er o f to t h et p ro d u ct v a n hun arbeid staan .
In de a a n v a n g va n de ons bekende gescliiedenis kom eii in dezelfd e m aatscliapp ij n aast elk a a r zeer versch illend e reclits- verhou d iu gen voor. In een p rin iitieve sam en leving v a n ja g e is of vissers is h e t n iet zo, d a te lk e ja g e r en elke visser per sc de o n b ep erk te b escliik k in g h eeft o ver de g em a a k te b u it o f de g ev an gen vis. S tam gen oten zijn verp lich t, volgens b ep aald e gew oon teregels, een gedeelte van de opbrengst a f te sta a n aan h e t stam h o o fd , aan priesters, aan ouden van dagen enz. Som s h e e ft h e t stam hoofd bij de v a n g st de leiding, w aard oor de ja g e rs en vissers in zijn dien st w erkzaam zijn en liij de b u it onder de leden v a n de stam verd eelt. Reeds in een dergelijke p rim itie v e sam en levin g b e s ta a t dus onderscheid tussen vrije, zelfstan d ige arb eid , w elke h et eigendom srecht v a n de vo ile o p b ren gst van de arbeid m ed ebren gt, en arbeid in dien st v a n anderen, lietzij va n de stam gem eensch ap als zodanig, lietzij va n h e t stam h o o fd , w aarbij de arbeiders zich onderwerpen aan een b ep aald e le id in g ; h e t p ro d u c t v a n de arbeid niet is hun eigendom , m aar v a n de gem een sch ap of v a n h et stam hoofd. In zo d an ig g e v a l gelioor- zam en zij aan de regels om tren t de verd elin g v a n de op b ren g st, die zij ze lf n iet hebben gesteld, doch die op gew oon te beru sten .
R eed s in een iets verd er gevorderd stadium v a n m aa tsclia p - p elijk e o n tw ik k e lin g — h e t herders- en v e e te e ltsta d iu m — tr e e d t op de voorgron d de sclieiding v a n de eigen aar der kud den en de leden v a n de sta m , die h et vee voor hem v e rzo rg e n en d a a rv o o r loon — in n a tu ra — o n tvan gen . M aar te v e n s kom en wij in de gescliied en is een aiulere reclitsvorm v a n o n zelfstan d ige arb eid tegen , n.l. de sla v em ij l. D eze zal in vo lgen d e s ta d ia
1 Z ie v o o r d i t t ijd p e r k o .a . F r i t z M . IlKlCH EM lKIM , \Virtschaftgeschichte des A Iterta m s. L e id e n . 1938, p . 28 v . e n p. 48 v . V o o r h e t R o m e in s e R i j k r a a d p le g e m e n : H e r m a n G u m m e r u s , D er rdm ische G ulsbetrieb. L e ip z ig . 190 6, in K l i o , B cttrd g e zu r alien G cschichie. B et he ft V, L e ip z ig , 1906, P- 4 9. 65. 7 2 , S i , 83 e n 92 v .
v a n o n tw ik k e lin g onder de stam m en , v o o r w elk e de lan dbou w de v o o rn a a m ste bron v a n b estaaii is en v e rv o lg e n s in de sta ten , d ie op liogere tra p v a il b esch a vin g staan en w aarbij grootbe- d rijveti op h e t gebied v a n liandel, lan d b o u w en h an d w erk to t o n tw ik k e lin g zijn gekom en , een steeds g ro te r rol gaan spelen.
D e sla v e r nij, die bij alle oude cu lttiu rvo lk en in zw a n g w as, h e e ft zicli o n d an k s alle bestrijd in g nog to t heden in enkele delen d er w ereld (in m id d en -A frik a, T ib e t en zelfs in C hina, w a a r nog steed s kind eren als sla a f w orden verk o eh t, die eerst op hun 15° o f i 6 e ja a r vrijkom en) w eten te h an d h aven .
I l e t o n tstaan v a n d it rech tsin stitu u t v in d t stellig zijn oorzaak in econ om isch e b eh oeften . V ooral in de oudheid, toen de h ygien e nog in lia a r kinderschoenen stond, w as de b evo lk in g schaars, de k in d e rste rfte lio o g; zie k teu en voortd u ren d e oorlogen deci- m eerden de b ev o lk in g . E r w as v a a k gebrek aan de nodige w erk- k ra c lite n om de lan d arb eid — en la te r ook de arbeid in de m ijnen en de h an d en arb eid in de steden — te verrich ten .
D e eerste sla ven w aren w aarschijnlijk krijgsgevangenen. Men z a g in, d a t h e t n u ttig e r w as om v a n hun arbeid p ro fijt te tre k - ken d an hen, zoals veelal gebru ikelijk was, te doden. L a te r o n tsto n d ook de m ogelijkheid, d a t burgers v a n h et eigen land s la v e n k o n d en w orden, indien zij niet in s ta a t w aren hun schul- d en te b e ta le n . O ok kon m en sla a f w orden kracliten s veroor- d elin g w egen s bep aald e delicten of door zich zelf als sla a f te v erk o p en . N ak o m elin gen v a n slavinnen w aren in de re^el sla v e n .
§ 2 . O u d - B a b y lo n is c h a r b e i d s r e c h t .
N a a s t e lk a a r treffen wij in de oudheid verschillende reclits- v o rm en aan, w aa rin arbeid w o rd t verrich t. W ij doelen hier op de rech tsregels betreffen d e de verhou din g tussen de arbeider en degene, in w iens dien st de arbeid w ord t verrich t. H e t g a a t in deze tijd m in d er om een p rim itief arbeidsrech t dan om de
E e n a lg e m e e n o v e r z ic lit v a n d e g e s c h ie d e n is v a n d e a r b e id s w e tg e v in g g e e f t P . P i c , T ra ite Slim entaire de legislation in d u slrielle — L es lo is ou- vri&re's. P a r is , 1930, p . 46 v .
E e n E n g e ls w e r k , d a t d e o u d e v o n n e n , w a a ro n d e r a r b e id w e rd v e r r ic h t u it v o e r ig b e h a n d e lt, is : R . W . C . T a y t . o r , In troduction to a history o f the factory system . L o n d o n , 1886.
ju rid isclie s ta tu s van de arbeidende m ens. H e t lig t niet in onze b ed oelin g om op de bijzonderlieden d aarvan , zoals deze u it oude rech tsbronn en zijn op te sporen, diep in te gaan , va n lioeveel w aa rd e zij ook m ogen zijn voor de vergelijkende rech tsstu d ie.
S le clits om een in d ru k te geven van h et eigenaardige k a ra k te r va n d a t rech t, d a t in som m ige opzichten van h et th an s gelden de hem elsbreed v ersch ilt, aan de andere k an t echter enkele p u n ten v a n o vereen k o m st daarm ede vertoont, delen wij hier ie ts m ede o v e r de regeling der arbeidsverhoiuliugen allereerst in h e t oud- B a b y lo n isch e r e d it, bijna tw eeduizend jaren vo o r onze ja a r - te llin g W ij doen d it aan de hand van h et in 1936 verschenen w erk v a n IvAu t n e r 2. Volgens de oorkonden, die u it de tijd van k o iiin g H am m u rab i ( ± 1700 v. C.) afkom stig zijn 3, v ie l w a t w ij de arb eid sovereen kom st plegen te noemen onder h e t begrip v a n h u u r (agarum ), w elk begrip prim air opgekom en m o e t zijn bij h e t in d ien st geven va n onvrije personen door hun m ach t- h eb b er. I n d e r d a a d b e v a tte n de oorkonden een reeks v a n der- g e lijk e overeeiikom sten . Slaven worden door hun m eester in d ie n st gegeven , m inderjarigen door hun m ach th eb b er (vader, m oeder, b ro er), pandelingen of schuldknechten door hun sch u ld - eiser. M aar secu iid air w o rd t dit fonnulier ook vo o r een zelf-
1 z i e v o o r h e t S la v e n r c c lit in h ot d o o r de H e th ie te n b e w o o n d e d e e l v a n K J e in - A z ie e n v a n S y r i e : V . KoROSEC, E in ig e Beitrage zu m hethitischen S k la v c n r tc h l. in : F estsch rift P . K oscilA K ivR , I I I , W e im a r , 1939, p . 12 7 v .
* j G . L a u t n E K , A itbabylonische Personenm iete u n d Erntearbeiterver trd^e. L e id e n , 1936. Z ie o o k : P . K o s c i i a k e r in Z eitsch rift der S a v ig n y S tiftu n g f u r R echlsgeschichte. R otnanisiische A b t. X L V I I , 19 3 7 . p . 383 v .
3 O m t r e n t d e v r a a g . w a im e e r H a m m u ra b i le cfd e v g l. o .a . F . M . T h . B o r a ., K i n g H a m m u ra b i o f Babylon in the setting of h is tim e (a b o u t 1700 U c . ) . A m s t e r d a m , 1946. (M ed ed elin gen d e r K011. N e d . A c a d e m ic v a n W e t e n s c h a p p e n . a fd . L e tte r k u n d e . N ie u w e reeks, M 9, N ° . 10) p . 10 v . IJ6HI. t r e k t o o k in t w ijfe l o f d e h ervo rm in g en v a n IIam m ui^ vh i o o it 111 w o r k in g z ijn g e tr e d e n . " I t is o n ly as a lite r a r y w o rk o f a r t t h a t t h i s la w s e e m s t o h a v e b e e n h a n d e d d o w n and co p ie d in la te r c e n tu r ie s , t .a .p ., p .2 8 .
S e d e r t h e t b o v e iL s ta a n d e g e s c h re v e n w erd , is w e d e ro m e e n O u d -H a b y - l o n i s c h e w e t u i t d e tijd v 6 6 r IlAMMUKAUl o n td e k t. A a n d e z e w e t s c h e n k t M . D a v i d a a n d a c h t in e en u itg a v e v a n w e g e d e S t ic lit in g v o o r n ie t- W e s t e r s r e d i t g e t i t e l d : E e n nieuw onldehte B aby lonischc wet u it den tijd v 6 6 r H a m m u r a b i. L e id e n . 1949- O p p. 9 v e n n e ld t cle■ s c lir ijv e r — w a t h e t o n d e rv v e rp v a n d i t h o o fd s t u k beLreft — o .a .. d a t in § § 7 e n 8 d ie r w e t a r b e id s lo n e n w o r d e n g e n o e m d v o o r w e rk z a a n ih e d e n o p h e t la n d . n l. h e t o o g s te n e n d o rs e n . D a a r b ij s lu it z ic h aan een b o e te b e p a lin g . te n la s te v a n d e o o g s te r . d ie v o o r o f tijd e n s d e o o g st de d ie n s t o p z e g t (§ 9).
verh u rin g , dus de verh u rin g v a n een vrije arb eid er aan een m eester of w erk g ev er g e b ru ik t.
N a a s t deze vorin der personenhuur vo lgen s h e t z.g. agaru m - fo rm u lier ken d e h e t o u d -B a b y lo n isch e rech t ook de Suban ti- overeen k o m st, vo lgen s h e t sch em a: „G eld (of zak en in n atu ra) h e e ft de scliu ld en a a r v a n de schuldeiser o n tv a n g e n ” (d.w .z. te leen gekregen) l .
O vereen k o m sten vo lgen s d it Subanti-form ulier 2 w erden in de o u d -B a b y lo n isc h e tijd overw egen d m et m aaiers vo o r de oogst- tijd afgeslo ten . D aarb ij w erd h et doel m eestal aldus a an g eg ev en , d a t de o n tv a n g s t v a n de in de regel in een geldsom b esta a n d e p re sta tie v a n de schuldeiser aan de scliu ld en aar had p la a ts g e v o n d e n „ v o o r h e t o o gsten ” , „ vo o r de m aa ie rs” (oogstarbeiders) en z. A a n g e zie n in de a k te n liim m er sp rake is v a n een verp lich - tin g v a n de scliu ld en aar om zelf onder de arbeiders te versch ij- iien, m e e n t P ro f. L a u t n e r, d a t hier n iet gesproken k an w ord en v a n een arb eid so vereen k o m st, m aa r d a t hier veeleer m o e t ge- d a c lit w ord en aan ..aannem ing v a n w e rk ” ; de sch u ld en aar be- h o e ft n ie t een a rb eid sp lich t persoonlijk te volb ren gen , m a a r hij b e lo o ft een b e p a a ld effect v a n de arbeid te zullen te w ee g bren- gen . D a t d eze o u d -B a b y lo n isch e oogstarbeiders-overeen kom sten geen e ig en lijk e len in g zijn gew eest, b ew ijst h e t fe it, d a t d aarin g een v a s te v e rh o u d in g is b ep aald tussen de g ro o tte v a n de aan de sc h u ld e n a a r v e rstre k te geldsom m en en de aan de sch u ld eiser b e lo o fd e h o eveelh eid oogstarbeiders 3. O ok zijn de bij deze o v e r
e e n k o m ste n b e ta a ld e bed ragen (tussen 1/5 en 2 sekel, in de regel 1/2 sekel) te k lein om deze te beschouw en als een len in g, w e lk e zo u w ord en a fb e ta a ld door de arbeid der oogstarb eid ers.
1 La u t n e r, t .a .p ., p . 1— 34.
2 KO SCH AKER , Z e its c h r ift der S a v ig n y stiftu n g , t .a .p ., p. 390, v e r k la a r t d e n a a n i v a n d i t s o o r t o v e r e e n k o m s t d o o r c r o p te w ijz e n , d a t in lie t s u m e r is c h s u - b a - a n - t i b e t e k e n t : d e s c h u ld e n a a r .
H e t o n t le e n t d e z e b e t e k e n is a a n : s u - t i . e en u i t s u = „ li a n d ” e n t i =
„ n e m e n " s a m e n g e s t e ld w e r k w o o r d , m .a .w . o p g r o n d v a n d e o n t v a n g s t v a n d e p r e s t a t ie (b v . g e ld ), is d e s c h u ld e n a a r t o t e e n p r e s t a tie v e r p lic h t .
3 l e t s w a t g e l i j k t o p h e t in d e t e k s t v e r m e ld e v i n d t m e n o o k in h e t H e lle n is t is c h e E g y p t e , w a a r o m t r e n t M . D a v i d e n B . A . v a n G r o n i n g e n in „ P a p y r o lo g ic a l P r im e r " , L e y d e n , 1946, p . 106 v . e en a a r d ig v o o r b e e ld g e v e n , n l. v a n e e n n o ta r ie le a c te , w a a r b ij o n d e r d e s c liijn v a n e e n g e ld - le n in g f e it e li jk e e n a r b e id s - o f d ie n s t v e r r ic h t in g s o v e r e e n k o m s t (h e t h o e d e n
v a n z w ijn e n ) t o t s t a n d k o m t.
B lijk b a a r b e tre ft h et hier sleclits voorsch otten , ter h oogte als geb ru ik elijk in h et econom iscli verkeer, w elke on afh an kelijk zijn v a n h e t a a n ta l der te leveren arbeiders, of n au w keu riger uitge- d m k t, een handgeld (arra), d a t de overeen kom st rech tsgeld ig m a a k te .
D e oorkonden, w aarin sp rake is van h uur van personen, dus d e agim im -overeen kom sten , w erden door de h u u rd er opge- m a a k t, en de verh u u rd er ter hand gesteld. In de o vereen ko m st w erd geregeld verm eld : de nnam van de partijen (A h e e ft v a n B een of m eer personen — bij zelfverh u rin g: B ze lf — gehuurd), e v t . h e t doel v a n de huur of de aard van de arb eid sp restatie,
;Usniede de d u u r v a n de huur, v o o rts de loon bepalin g (eventueel d e b ijk o m stig e v e rstre k k in g e n : kost, drinken, kledin g). Is h et loon gelieel o f g ed eeltelijk vo o ru itb etaald , dan w o rd t d it in de o vereen k o m st verm eld . O o k kom en bepalingen vo o r o m tren t v e rw e rk in g v a n h et rech t op loon bij verb rek in g va n h e t d ien st - v erb an d v 6 o r de afloop van de tijd, w aarvo o r de h u u r is aan-
^egaan o f o v e r san cties v a n andere aard of o ver ru std agen va n d e h u u rlin g, som s w o rd t ook de p la a ts v a n de lo o n b e talin g aan- g egeven . U ite rs t zelden w ordt verm eld, aan w ie of door w ie h e t loon m o et w orden u itb etaald . E v e n zelden s te lt een derde zich b o rg v o o r de tijd ig e indiensttreding. D e huurder is ook v e r p lic h t de w erkn em er na afloop van de dien sttijd v a n verd ere a rb e id sp lich t vrij te stellen.
P ro f. L a u t x e r le g t er de n ad ru k op, d a t m en de an tiek e re c h tso p v a ttin g e n slech ts recht kan doen w ed ervaren , w an n eer m en de problem en v a n de huur v a n personen b e zie t v a n u it h a a r o o rsp ro n k elijk e v o rn i; de verhu rin g van aan m a c h t onderw orpen personen. V o o r h et B ab ylo n isch e denken v e rscliijn t een z e lf
v e rh u rin g als de m eer gecom pliceerde rechtstiguur. H iero p te w ijzen sc h ijn t n iet o verb o d ig, aangezien v o o r ons g e v o e l ju is t een rech tsv erh o u d in g , w elke aan de arb eid verrich ten d e persoon n n m id d ellijk rech tsp lich ten oplegt, g em ak k elijk er te b egrijp en is.
D e g eh u u rd e arb eid sk rach ten w erden voor allerlei w erk za a m - heden g e b ru ik t, doch lan d bou w en v e e te e lt v e rv u llcn daarbij de h o o fd za a k .
U it de oorkon d en is d ik w ijls m oeilijk op te in aken of daarin sp ra k e is v a n arbeid in dien st va n p articu lieren of v a n arbeid in p u b lie k e d ie n st (deze la a tste w ordt in de regel in de vorn i
v a n h eren d ien st of v a n hand- en sp an d ien st op grond v a n een publiekrechtelijke vcrpiichting to t arb eid sp restatie verrich t). In v e le b ew aa rd geb leve n b rie ven w ord t o. m. g e w a a g d v a n de d ie n stv e rric h tin g v a n gehuu rde w erk k rach ten in lan d bou w en v e e te e lt, de b e ta lin g v a n hun loon in geld of in n atu ra, hun v e rzo rg in g en hun kostran tsoen en , van geh u u rd e bem an n in g v a n sch ep en , v a n grond- en kan aalw erk en , va n verrich tin gen v a n h an d w erk slied en . O o k w o rd t in die brieven geh an d eld o v e r de v e rze n d in g v a n arb eid sk rach ten naar de p laatsen v a n hun arb eid , o v e r de v r a a g n aar w erklied en ; b riefsch rijvers verzoeken d e gead resseerd en , ku u rovereen kom sten vo o r hen a f t e s lu it e n ; b eh eerd ers v a n lan dgoederen on tvan gen bevelen , de hun toege- w ezen goederen in n a tu ra ten beh oeve v a n de k o st v a n de loon- arb eid ers g e tro u w e lijk aan deze u it te reiken
O n d er d e goederen in n atu ra, w elke als huurprijs bedon gen w erd en , n eem t lie t koren een overw egende p la a ts in. S le clits sp o ra d isch w erd en d a a rn a a st — of alleen — olie, d ad els of w o l v e rm e ld . O o k w o rd t w el de leverin g v a n d ran k g en o em d ; te rw ijl, zo a ls wij liierb oven verm eldden, in som m ige a k te n w o rd t b e p a a ld , d a t de liu u rd er vo o r de kleding v a n de h u u rlin g m o et zo rgen .
G ro n d sla g v o o r de huurprijs of h et loon is de duu r v a n de o v ereen g ek o m en h u u rtijd . In enkele gev allen w o rd t h e t loon in m aan d e n a fg em eten ; d a a rn a a st is ook de b erek en in g n a a r h e t ja a r of n a a r d agen geb ru ikelijk. N och de akten , noch de w e t ken n en een v e rp lic h tin g v a n de huurder, de h u u rlin g w erk te g e v e n 2.
In en k ele a k te n k o m t de b ep alin g v o o r: P e r m aa u d za l liij (d.i. de w erk m a n of huurling) op drie dagen de han d v a tte n , d .w .z. op drie d agen z a l liij o v e r zijn hand (d.i. zijn w erk k ra ch t) de b e s c h ik k in g h eb b en . In enkele g ev allen w o rd t i y 2 d a g of I d a g p e r m a a n d ru sttijd gegeven . O o k op deze vrije d agen g in g h e t loon door, in d ien zu lk s overeen gekom en w as. O f de to ek en - ning v a n ru std a g e n op de w e t b eru stte, dan w el op so ciale over- w egin gen o f op go d sd ien stige vo o rsch rifteu , is o n zek er 3.
I n de m eeste g e v a lle n va rieerd e de d u u r v a n de h u u rtijd 1 Lau tn er, t.a.p., p. 88 v.
2 La u t n e r, t .a .p ., p . 107 v . 3 La u t n e r, t .a .p ., p . 129 v .
tu sse n een n ia a n d en een ja a r. A rb e id so v ereen k o m sten v o o r o n b e p a a ld e tijd k e n d e h e t o u d -B a b y lo n isc h e re c h t v o lg en s P ro f.
L a u t n k r n i e t 1 .
W a a ro m k w a m e n nu n a a st deze arb eid sliu u ro vereen k o m sten o o g sta rb e id s o v e re e n k o m s te n v a n geh eel andere s tru c tu u r vo o r?
O m d a t — a ld u s P ro f. Iva u t n e r 2 — h e t z a k e lijk k a r a k te r v a n d e a g a ra m -o v e re e n k o m s t m ed eb rach t, d a t m en lan gs d eze w e g g een w e r k k r a c h te n kon huren, die m en eerst in de to e k o m s t n o d ig h a d . M e t h e t oog op de rol v a n b eteken is, w elk e de a k k e r- b o u w in B a b y lo n ie sp eeld e, w as h e t ech ter v o o ra l o o gstarb eid , d ie w e g e n s zijn se iz o e n k a ra k te r t o t een sp ron gsgew ijze stijg in g v a n d e v r a a g op de a rb e id sm a rk t m oest leiden, te m eer d a a r m en zic h in h e t oude B a b y lo n ie veel m inder v a n sla v e n a rb e id b e d ie n d e , d an in m en ig an d er cu ltu u rg eb ied der a n tiek e w ereld . V o o r de b e v re d ig in g v a n deze econom ische b elio efte aan o o g s t
a rb e id e rs w a s h e t a g a ru m -co n tra ct w ein ig g esch ik t. D a a rb ij k w a m , d a t h e t b e la n g v a n de ondernem er bij d erg elijk e arb eid e r n ie t in de eerste p la a ts op gericlit is bcfiaalde personen in d ie n s t te n ein en, doch v o o r alles op de b ep aald e tijd o v e r h e t vereiste aa n ta l arb eid sk ra ch ten te besch ikken . H e t lag v o o r de h a n d , d a t econ om isch e eenlieden v a n gro tere o m v a n g (groot- g ro n d b e zitte rs. Icenm annen, de T em p el, h e t P a le is m e t zijn dom ein en ), w a a rv o o r zu lk s in de eerste p la a ts gold , zich de o rg a n isa tie v a n de arbeid verg e in a k k e lijk te n door n ie t m e t in d iv id n e le arb eid ers te con tracteren , doch m e t leid ers v a n arb eid ersp lo egen , die de zorg op zich nanien v o o r de tijd ig e to e v o e r v a n een g ro o t a a n ta l arbeiders. O m gekeerd w a s h e t v o o r de seizo en arb eid ers v a n de g ro o tste b etek en is, v a n de g u n s tig e arb eid sgelegen h eid ten v o ile p ro fijt te tre k k e n , der- h a lv e zo m o gelijk in versclieid en e b ed rijven na e lk a n d er zon d er b e la n g rijk e tu ssen p ozen en zonder d a t de in d ivid u ele arbeids- verh o u d in g en m e t e lk a n d er in con flict k w am en , te w erk en . D it to c h k a n h e t b este b e re ik t w orden, d o o rd a t de o o gstarb eid e rs z ic h bij een o rgan isatie aan sloten , w ier v o o n n a n de on d er hem g e ste ld e personen te lk en s n aar de b eh oeften v a n h et o gen b lik
1 La u t>to r, t . a . p . . p. 133 v .
* La u t n e r, t. a. p .. p. 142 v .
de p la a tsen aanw ees, w a a r zij hun arbeid hadden te ve rriclite n J.
M en h e e ft h ier dus te doen m et w a t in de m oderne arbeids- reclitsth eo rie een d ien stversch aftin gsovereen k on ist p le e g t te w orden gen oem d. T e rw ijl de agarum -h uu r als een species liu u r is te besch ou w en , k an m en hier va n een genus-liuu r sp reken, w aarbij m en te doen h eeft m e t v erv a n g b a re zaken . H ie rv o o r nu w o rd t in de o u d -B a b y lo n isclie akten h et S u ban ti-form u lier g e b ru ik t zon d er d a t de overeenkom sten op die gron d als leen- o vereen k o m sten in de m ateriele zin des w oords zijn te b esch o u w en. D e a k te w o rd t o p g e m a a k t door de o n tv a n g e r v a n h e t geld en d oor hem gezegeld . O ok w anneer de w erkzaam h ed en v o o r p u b lie k re c lite lijk e lich am en w erden verrich t, b eh o u d t de over- ce n k o m st h a a r p riv a a tre c h te lijk k arak ter. A an h e t s lo t v a n de a k te tr e ft m en de clausule aan : „u l illa k m a (of bij m eerd ere person en : illik u m a) sim d a t Sarrim ", d.w .z. „k o m t hij (kom en zij) n iet, (d a n ): w e tte n des K o n in g s” . H ierm ede w erd een sa n c tie b ed o eld bij n ie t n a lev in g v a n h et co n tra ct en w el vo lgen s L,a u t-
n e r 2 een v e rp lic h tin g t o t een vervan gen d e p re sta tie in geld , ve rm o e d e lijk vo lgen s een b ep aald tarief of in de vorm v a n een v e e lv o u d v a n h e t o n tvan gen bedrag, volgens K o s c h a k e r 3 een d w a n g t o t arb eid sp restatie.
In te re s sa n t zijn ten slo tte de m ededelingen, w elk e P ro f.
La u t n e r d o e t om tren t de arbeidscontrole en organ isatie v a n de arbeid in h et oude B ab ylo n ie 4, al is u it de te k sten n iet m e t zek erlieid op te m aken , of deze b etrek k in g hebben op g eh u u rd e arb eid ers dan w el op arbeiders in lierendienst.
D a g e lijk s w erd door de w erk gev er of door zijn m e t to e z ic h t
1 O o k in E g y p t e v in d e n w ij p lo e g e n v a n a r b e id e r s ; liie r o v e r , a ls m e d e o v e r d e v e r h o u d in g e n in d e H e lle n is tis c lie t ijd v g l. \V. H e i x e b r a x d . A rb eitsrech tlich es in den Z e n o n -P a p y r i, F estsch rift K o s c h a k e r I I I , p . 241 v . W e im a r . 1939. W ij b e tw ijfe le n o f m e n — m e t H e l l e b r a n d — in d e z e g r o e p e n e e n s o o r t o r g a n is a tie v a n a r b e id e r s m a g z ie n , d ie z ic li v e r e n ig e n te n e in d e b e te r e a r b e id s v o o n v a a r d e n te k u n n e n a fd w in g e n (P- 245).
O n d e r a a n h a lin g v a n La u t n e r toont»HEU.,EBRAND a a n , d a t h e t v a n h e t s p e c ia le g e v a l a f lia n g t o f m e n m e t e en o n d e r e e n le id e r k a n d e le n d e g r o e p te d o e n h e e ft , d a n w e l m e t e e n tu s s e n p e rs o o n , d ie d e u it v o e r d e r v a n e e n w e r k a a n a r b e id s k r a c lit e n h e lp t. I n z o d a n ig g e v a l h e e f t m e n d a n m e t e e n v o o r lo p e r d e r a r b e id s b e m id d e lin g te m a k e n (p. 258/9).
2 La u t n e r, t . a . p ., p . 1 7 7 v .
3 Z e its c h r ift der S a v ig n y S tiftu n g , t. a. p ., p. 395 v . 4 La u t n e r, t. a. p ., p . 1 9 7 v .
b e la s te o rgan en o p een p re se n tie lijst h e t v ersch ijn en v a n een ze k e r a a n ta l m e t n am e gen o em d e arb eid ers v a s tg e le g d . D a a r- n a a s t k re g e n de a rb e id e rs d a g elijk s b e v e stig in g e n v a n d o o r hen v e r r ic h te a rb eid in de v o n n v a n „a rb e id sm e rk e n ” o f „a rb e id s- b e w ijz e n ” , w e lk e d o o r d e w e rk g e v e r o f de o p zic lite r w erd en g e z e g e ld en u itg e r e ik t, lietzij aan de a rb eid er in d iv id u e e l, h etzij aan sa m em v erk e n d e arb eid ersgroep en . O p de p resen tielijste n w e rd e n v a a k de v o o rm a n n e n v a n de arb eid ersgro ep en v e r m e ld ; o p d e a rb e id sb e w ijze n v o o r arbeid ersgroep en w erd in de regel alleen de n aam v a n de vo o rm an gen oem d, w e llie h t ook d ie v a n h u n v e rliu u rd e r. D e z e presen tielijsten en a rb eid sb ew ijzen gev en h e t b e e ld v a n k lein e arbeidsgroep en , in de regel v a n 5 t o t 8 a
10 m a n ; er k o m e n e c h te r ook groepen v a n 2 v o o r.
In tu s se n w ijs t D a v i d 1 er op, d a t de B a b v lo n is ch e la n d b o u w (of n ijv erh eid ), reeds o m d a t er n ie t vo ld o en d e v rije arb eid ers te v in d e n w aren , zo n d er geb ru ik v a n sla ven o n d e n k b a a r w as.
M et h e t oog liierop w erden deze door lian d elaren in g ro te scliaren in h e t la n d g e b ra c h t, w a a r ze door de w e t b lijk b a a r sle c lits als a rb e id sm a te ria a l w erd en besehouw d, w a n t v a n een b e p e rk in g d er m a c h t, die een m eester over zijn sla a f liee ft, is, in te g e n - s te llin g t o t d e B ijb e l, in h e t o u d -B a b y lo n isch e re c h t in h e t geh eel geen sp ra k e . D it n eem t n iet w eg, d a t ook de lo o n a rb eid v a n de u it de v rije b u rgers v o o rtg ek o m en arb eid ers in v e le o p zich te n een aau slavern ij v e r w a n t k a ra k te r droeg, als g e v o lg v a n h e t z a k e lijk k a r a k te r der agaru m -o vereen k o m st, w aa rb ij de v rije a rb eid er z ic h ze lf verh u u rd e en d aard o o r te g e n o v e r zijn tijd e lijk e m eester in d ezelfd e verh o u d in g k w a m te s ta a n als de d o o r an deren aan een derde v erh u u rd e sla v en en p a n d elin gen o f s d iu ld k n e c h te n . In tu ssen w as er een lic h tp u n t v o o r de o n zelf- sta n d ig e v rije a rb eid er, te w eten, d a t ook liij zich n ie t v o o r o n b e p e rk te tijd kon verhu ren , m aa r te lk en s sle c lits v o o r ten h o o gste een ja a r . V ee l hoefde die tlieo retisch e v rijh e id e c h te r n iet v o o r hem te b etek en en , aan gezien zijn econom isch e o m stan - d ig h e d en hem in de regel hebben ged w on gen 0111 zic h 11a afloop v a n de liu u rte rm ijn zo sp oed ig m ogelijk op n ieu w te v erh u ren .
In B a b y lo n ie w as ook de le e rlin g o v e re e n k o m st b e k e n d ; zij
1 M . D a v i d , D e C o d ex H a m m u ra b i cn z ijn verhou din g tot de w etsbepalingen in E x o d u s , in T ijd s c h r ift voor R echtsgeschied enis, ja a r g a n g 1939, p . 82 v .
bestond in de o v e rg a v e v a n een sla a f 1 aan een leerm eester om een v a k te leren. D eze leerm eester kreeg d aarvo o r een kleine ver- goed in g en m o ch t ged u ren d e de leertijd va n de dien sten v a n de sla a f g e b ru ik m aken 2.
In tn ssen h a d de slavern ij in B a b ylo n ie nog niet die o m van g, w elke zij la te r bij de cu ltu u rv o lk e n der oudheid lieeft verkregen .
§ 3. J o o d s r e c h t .
W ij m o eten th a n s stil staan bij het Joodse recht, d a t op s la v e n b e tr e k k in g had. Reeds ten tijde v a n zijn v e s tig in g in h e t la n d v a n K a n a a n w as d it rech t vo o r de b etro k k en en gun- s tig e r d an h e t rech t v a n de m eeste andere cu ltu u rvo lk en der
O u d h eid 3.
D it s t e lt Da v i d in zijn reeds genoem d artikel o ver de C o d ex H a m m u ra b i in h e t lic lit ter bestrijdin g v a n de v ee lv erb reid e m en in g, d a t de w e tg e v in g v a n h et Joodse v o lk , zo als deze in de B ijb e l is v erm eld , ontleend zou zijn aan de o u d -B a b y lo n isch e w e tg e v in g v a n H am m u rab i. Hij sch rijft liierover o.m . h e t v o l
g e n d e 4: D e (ou d-B abylon ische) w etgev er h o u d t zich in begin sel alleen in zo v e r m e t hen (de slaven) bezig, d a t hij h e t doden v a n o f h e t to e b ren g en v a n een letsel aan een vreem d e sla a f als een g e ld e lijk n ad eel v o o r zijn m eester beschouw t, w a a rv o o r deze sch ad elo o s m o e t w orden gesteld. In overeenstem m ing m et deze o p v a ttin g w o rd t degene, die een slaaf bij h et vlu e h ten behulp- za a m is, of een w eggelopen sla a f bij zich in huis v e rb e rg t, m et tie d ood b ed reigd , degene, die h e t ken teken v a n een s la a f ver- w ijd ert, de h an d afgesneden en een beloning u itgeloofd vo o r hem , die een w7eggelop en sla a f aan zijn heer 'teru gb ren gt.
H o e geh eel anders zijn de om standigheden bij de oude Israe- lieten . Bij hen kon de b eb ou w in g v a n h et land door de eig en aar
1 L a u t n e r , t. a. p ., p . 13.
2 O o k in G r ie k c n la n d k w a m lic t le e r lin g w e z e n v o o r. V a d e r s e n v o o g d e n g a v e n v r ije k n a p e n b ij e e n a n d e r (te g e n lo on ) in d e le e r. Z i e o .a . W . K a s k E L , Arbeitsvecht. B e r lin , 1928 p . 84 n o o t 5 e n p . 85 n o o t 1.
3 O . v. Zw iED lN ECK -SiiD EN H O R ST, Sozialpolitik, L e ip z ig 1 9 1 1 , g a a t te v e r , in d ie n h ij (p. 6 7 v .) o o k d e o u d e w e t te n v a n I s r a e l a ls r e a c t ie b e - s c h o u w t t e g e n „ d e n z e r s e tz e n d e n E in flu s s e in e s g e w is s e n K a p i t a l i s m u s ” .
4 M . D a v t d , t . a . p ., p . 83 v .
en cliens fa m ilie g e scliie d e n . O o k vo o r h e t o verig e w erk z a l bij hen g een g ro te b e h o e fte lieb b en b e sta a n aan sla v e n , d ie w aa r- s c liijn lijk v o o r a l b e sto n d e n u it k rijg sg ev a n g en en en personen die w e g e n s sc h u ld e n w erd en v e r k o e h t of zic h ze lf v e rk o c h te n . U it d e z e g e rin g e b e h o e fte , en als g e v o lg d a a rv a n , u it h e t k lein e a a n ta l s la v e n , z a l w el te v e rk la re n zijn , d a t ze in de w e tg e v in g in z e k e re zin a ls led en v a n de fam ilie w erd en b esclio u w d . E u d a a r v a n w a s v e rm o e d e lijk w eer h e t g e v o lg , d a t zij o o k aan de c u ltu s v a n de fa m ilie , w a a r to e zij b elioorden , d eeln am en . Im m ers w e le z e n , d a t o o k v o o r hen h et geb o d v a n de S a b b a tr u s t fe ite lijk een so c ia le w e t v a n g ro te b etek en is — g o ld (E x . 20 .
10; 2 3 : 12), v e r v o lg e n s , d a t ze aan b ep a a ld e religieu ze feesten d e e ln a m e n , d ie d oor h e t v o lk w erden g ev ierd (D eu t. 12 : 12, 1 6 : 11 en 12) v o o ra l, in d ien ze besneden w aren, aan de m aal- tijd v a n h e t Pascha-oiTer, d a t vo lg en s een u itd ru k k e lijk e be- p a lin g v a n de w e t alleen in de fam ilie m o clit w orden gegeten ( E x . 1 2 : 4 4 v .). E e n d erg elijk sta n d p u n t m o est n o o d za k e lijk t o t h u m a n e b e h a n d e lin g v a n slaven leiden. H e t k a n ons d u s n iet v e rw o n d e re n , d a t de w e t in E x o d u s m e t b e tre k k in g t o t sla ven b ep a lin g en b e v a t, d ie h u n besclierm in g beogen. Z o sc h rijft E x . 21 : 2 v . v o o r, d a t een H ebreeu w se sla a f 11a 7 ja a r (d it m o e t zijn in h e t 7* ja a r) m o e t w orden vrijg e la te n en d a t een H e b reeu w s m eisje d o o r lia a r v a d e r n iet als slavin , m aa r alleen als con cu b in e m a g w o rd en v e r k o c lit. E n volgen s E x . 2 1 : 26 v . m o est ied ere s la a f o f sla v in w ord en vrijg e la te n , w anneer hem of h a a r d oor de m e e ste r een oog of zelfs m a a r een ta n d w o rd t u itg eslag en (d a t h e t doden v a n een s la a f w o rd t g e stra ft, b e p a a lt E x . 21 : 20).
Z o v e r g a a t de w e tte lijk e bescherm ing v a n sla v e n J, d a t D e u t.
23: 16 v . b e p a a lt: „G ij z u lt een sla a f, die aan zijn heer o n tk o m en , t o t U zijn to e v lu c h t n eem t, n iet aan zijn heer u itle v e re n ; hij za l bij U w onen , in U w m idden , in de p la a ts, die hij v e r k ie s t, in een U w e r sted en , w a a r h e t hem goed is; Gij z u lt hem n ie t sle c h t b e h a n d e le n ” .
Z o n d e r in h e t m in st te w illen b etw isten , d a t de Jo o d se w e t
g e v in g op de slavern ij m ilder w as dan de B a b y lo n isclie of b .v .
1 M e n <loet g o e d r e k e n in g te h o u d e n m e t d e o p m e r k in g v a n B o i.k k - sT iiiN , S o c ia le p o lilie h en sociale op sta n d ig h eid in de o u d h eid , A m s t e r d a m 1934, p . 38, d a t d e I s r a e litis e lie w e t g e v u ld is m e t c u lt u s v o o r s c lir if t e n , d ie — in t e g e n s t e llin g m e t d e w e t v a n H a m m u r a b i — n ie t s m e t re c h ts - r e g e ls n a a r m o d e m b e g r ip te m a k e n lie b b e n .
de Rom einse, die de m eester h et jus v ita e e t necis (het rech t va n leven en dood) o ver de slaaf geeft, d ien t toch te w orden opgem erkt, d a t in de Joodse w etgevin g de Joodse slaven een g u n stig er beliandeling genoten dan de slaven van vreem de oor- sprong. O m tre n t d it versch il in beliandeling tussen de Joodse en de n iet-Joodse sla a f is in stru ctief, w at in h et h oofd stu k 25 v a n L e v itic u s te lezen staat.
V a n de Jood , die zich w egens verarm itig aan een lan d gen oot als sla a f v e r k o c h t h eeft, w o rd t gezegd: (vers 39— 4 1) »Gij zu lt liem n ie t la te u dienen de dien st v a n een s la a f ; als een dagloner, als een b ijw o n er zal hij bij U zijn ; to t h et ju b e lja a r zal hij U dienen. D a n za l hij v a n U u itg a a n ; hij en zijn kindereu m et h em ” . D a aren teg en w o rd t v a n slaven u it de vo lken rondom K a n a a n en v a n de vreem delingen in K an aan gezegd (vers 46) -
„G ij z u lt ze in eeu w igheid doen dienen; m aar over U w e broeders, d e k in d eren Israels een iegelijk over zijnen broeder, gij z u lt o v e r hen geen heerschappij hebben m et w reedheid . B eh an d elin g v a n iem an d als sla a f w erd dus gelijk gesteld m e t heerschappij o v e r hem h ebben m et w reedheid 1.
S in d s de kersten in g der w esterse volken, zijn de in de B ijb el g e h u ld ig d e o p v attin g en , m ede op h et terrein der arbeidsver- h ou d in gen , zek e r n iet zonder invloed gebleven op de d enkbeelden o m tre n t h etgeen m oreel geoorloofd is op d it terrein. D it is o.a.
ge b le k e n u it h e t feit, d a t vele geestelijken m et een b eroep op de B ijb e l n og in de I9 e eeuw de slavernij en de b eh an d elin g der sla v e n in A m e rik a en de K olonien hebben verd ed igd . D a t tegen- o v e r slaven u it h e t eigen v o lk een betere beh an d elin g p a s t dan te g e n o v e r vreem d elin gen en d a t die betere b eh an d elin g in h e t O u d e T e s ta m e n t w o rd t gelij kgesteld m et de beh an d elin g, w elk e m en d aglon ers geeft, b eteken d e on getw ijfeld in de dagen , w a a rin zu lk s w erd n eergeschreven , een zekere v o o ru itg a n g op m oreel geb ied . M aar in la te r dagen h e e ft een d ergelijke u itsp ra a k , door h e t g o d d e lijk g ezag, d a t aan de B ijb el w erd to e g ek en d , v e le n o o k g e s te rk t, zo w el in e n g h a rtig n ationalism e, d a t te g e n o v e r de vre em d e lin g geoorloofd a c h t w a t te g en o v er de la n d g e n o o t vero o rd eeld w o rd t, als in een tijd op de arb eid sverlio u d in g en ,
1 O f „ w r e e d lie id ” d e ju is t e v e r t a l in g v a n lie tH e b r e e m v s e w o o r d p c r e k is, d a t m a a r z e ld e n in d e B ijb e l v o o r k o m t, w o r d t b e t w ijf e ld . D e L e id s e
v e r t a l in g lie e ft J o t sla ven d ien st d w in g e n ", h e tg e e n e v e n e e n s e e n g is s in g is.
w a a rb ij de g e lijk s te llin g in b elian d elin g v a n de J o o d se s la a f m e t d ie v a n de lo o n a rb e id e r w erd o p g e v a t als een g e lijk ste llin g in b e h a n d e lin g v a n de lo o n a rb eid er m e t d ie, w e lk e de s la a f ten d e e l b e lio o rt te v a lle n .
§ 4 . R o m e .
O u d tijd s b eh oord en de sla ven in R o m e t o t de b e la n g rijk ste re c h ts o b je c te n en ook la te r vo rm d en zij h e t v o o rn a a m ste k a p i- ta a l v a n d e p a te r fa in ilia s in de tijd der a g ra riscb e sa m e n le v in g . N a a r m a te R o m e m eer v o lk e n onderw ierp stroom d en er g ro te r d ro m m e n sla v e n n a a r R o m e ; zij w erden op lan d go ed eren , in in d u strie e n , in m ijn en en de b u ish o u d in g te w erk g e ste ld . In d ie tijd m o e t h u n b e sta a n w ein ig g u n stig zijn g ew eest. E e r s t to e n aan de v e ro v e rin g e n een eind k w am en de sla v e n to e v o e r afn arn , k w a m er v e r b e te riu g in hun sociale to e sta n d en wrerd o o k de s ta tu s v a n v e le h unner lan gzam erh an d een an d ere 1.
W ij lezen , d a t in de vro ege k eizertijd een g ro o t deel v a n de a rb e id in h u is en op h e t land d oor sla ven w erd v e rrie h t.
H e t w em eld e in de h u izen v a n de rijk e R om einen v a n sla v e n , d ie v o o r de liu n e n k a st, de ju w elen enz. zo rgd en ; som s o o k d oor lie t u itv o e re n v a n dansen enige afleiding tijd en s de m a a ltijd b ra c h te n 2. Zij leefd en in h e t gezin v a n hun m eester en w erden d o o r d eze g e v o e d en gek leed .
D e g ezin sv o rm in g en de ech telijk e sa m en levin g d er sla v e n g a a n w ij on b esp roken vo o rb ij. W e l zij er aan h erin nerd , d a t de s la a f geen s u b je c t v a n rech ten w a s ; to c h k o n liij o vereen k o m sten a fslu ite n en b e zit verk rijgen . M aar zijn ve rb in te n is w as een n a tu r a lis o b lig a tio , zijn b e zit possessio n a tu ra lis. V o o rts be- sto n d de m o gelijk h eid , d a t een sla a f de b e sc liik k in g o v e r een z .g . p e cu liu m v erk reeg . D e m eester g a f aan zijn s la a f d an een ze k e r verm o gen in beheer. H e t b leef w elisw aar deel u itm a k e n
1 J . C . v a n O VEN , Leerboek van R o m ein sch P riva a trech t, L e id e n , 1945,
P- 4 3 9- '
2 V c c l v a n w a t liie r v o lg t is o n tle e n d a a n T i j n n e y P r a n k , A n econ om ic h isto ry o f R om e. S e c . E d . L o n d o n 1927 p . 324 v . M e n k a n o o k r a a d p l c g e n : M . R o s T o v T Z E i, iJ. T h e so cia l a n d econom ic history of the R o m a n E m p ir e . O x f o r d , 1926.
