• Tidak ada hasil yang ditemukan

Oleh : IIN WINDA LESTARI Dosen Pembimbing Prof. Dr. Yulinah Trihadiningrum, MAppSc. Jurusan Teknik Lingkungan FTSP-ITS Surabaya 2011

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "Oleh : IIN WINDA LESTARI Dosen Pembimbing Prof. Dr. Yulinah Trihadiningrum, MAppSc. Jurusan Teknik Lingkungan FTSP-ITS Surabaya 2011"

Copied!
18
0
0

Teks penuh

(1)

Oleh :

IIN WINDA LESTARI 3307 100 701

Dosen Pembimbing

Prof. Dr. Yulinah Trihadiningrum, MAppSc

Jurusan Teknik Lingkungan

FTSP-ITS Surabaya

2011

(2)

PENDAHULUAN

Latar Belakang

Penentuan kualitas air dapat menggunakan parameter

fisik-kimia dan biologis (BIOASSESSMENT)

Parameter fisik-kimia :

BOD

DO

Amonium

Fosfat

Parameter biologis :

BBI

BMWP

ETBI

Indeks Diversitas

Dutch Score &

LISEC

Kualitas air berdasarkan

makroinvertebrata

(3)

latar belakang (Lanjutan)

Makroinvertebrata adalah semua jenis hewan berukuran

makroskopis, tidak bertulang belakang, dapat hidup

melayang, menempel pada substrat, vegetasi dan

benda-benda lain di dalam air selama beberapa saat atau selama fase

hidupnya (De Pauw dan Vanhoore, 1983 dalam

Trihadiningrum, 2003) :

Mempunyai kepekaan yang berbeda-beda terhadap pencemaran

Hidup relatif lebih menetap dengan masa hidup lebih lama di dalam

air

Pengambilan sampel mudah

BBI (Belgian Biological Index), BMWP,(Biological Monitoring

Working Party), ETBI (Extended Trent Biotic Index) mudah

(4)

Studi Kasus (Sungai Rejoso Kecamatan Rejoso

Pasuruan)

Bersumber dari mata air Umbulan-Selat Madura

Panjang ± 25 km

Perubahan Kualitas (Aktifitas manusia) :

Pertanian

Pemukiman

Perindustrian ( MSG & gula)

(5)

Tujuan

Untuk mempelajari jenis-jenis makroinvertebrata di sungai

Rejoso

Untuk menentukan kualitas air sungai Rejoso berdasarkan

makroinvertebrata

Untuk menentukan kualitas fisik-kimia dari sungai Rejoso

Untuk menentukan dan mengkaji korelasi dari kualitas air

berdasarkan makroinvertebrata dengan fisik-kimia sungai

Rejoso

Manfaat

Menentukan kualitas sungai Rejoso tercemar rendah,

sedang atau tinggi

Kualitas air sungai Rejoso berdasarkan

makroinvertebrata dapat digunakan sebagai early

warning system pencemaran yang terjadi di sungai

(6)

Metode Penelitian

Alat dan Bahan

Jaring handnet dengan mata jaring berukuran 500 µm

Pinset

Tempat sortir 40 x 30 x 5

Botol plastik

Botol kaca (winkler)

Mikroskop

Ice box

Alkohol 70 %

Bahan-bahan untuk analisa DO, BOD, amonium dan

fosfat

(7)

Metode Penelitian (Lanjutan)

Pengumpulan Data

Data Primer :

Jenis-jenis makroinvertebrata yang ada di sungai Rejoso

Konsentrasi DO, BOD, amonium, fosfat dan suhu

Data Sekunder :

UPT PSDA Gembong Pekalen (konsentrasi DO, BOD,

(8)

Metode Penelitian (Lanjutan)

Lokasi Sampling

Harus menghindari daerah aliran turbulen dan belokan

Titik sampling adalah :

2 titik pada sumber air (daerah hulu)

2 titik pada daerah pertanian

2 titik pada daerah pemukiman

2 titik pada daerah industri

2 titik pada daerah perikanan

(9)

Metode Penelitian (Lanjutan)

Pengambilan Sampel

Dilakukan di tepian sungai (kanan-kiri)

Berjalan mundur melawan arus dan kaki mengaduk

sedimen selama 5 menit untuk masing-masing tepi

Mengambil sedimen dasar sungai dengan jaring

(10)

Lanjutan ( Metode Penelitian)

Analisis Data dan Pembahasan

Kualitas air berdasarkan makroinvertebrata

BBI

Erodi ng zone

De positi ng Zone Siphl onuri dae He ptageniidae Leptophlebii dae Epherm erel lidae

P otama nthidae Epheme ri dae

Tae ni optery gi dae L euctrida e Capni idae P er lodida e Perl idae Cholo roperlida e

A phelocheir idae

Phryg anidae M olanni dae Beraeid ae Odontoc eri dae L eptoc eridae Goeri dae L epidost oma tidae B rachyce ntridae

Seric os tomatidae A stac idae

L esti dae Agri idae Gomph idae Co rd ulegate ridae Aeshni dae Cordul iid ae L ibell ulid ae

Psyc homy iida e Philopota midae Caenidae Nem ouridae

Rh yac ophi lidae Polyc ent ropodid ae L imnephi lidae Nreiti dae Viv iparida e Ancy lidae

Hydro ptili dae Unioni dae Co ro phiidae Ga mm aridae Platycenem i didae Coenag riid ae

Meso vel iidae Hydro metr idae Gerrida e Nepidae Na uc orid ae Notonec tidae Plei dae Cori xidae

Halipl idae Hy gr obiida e Dytisc idae Gryni dae Hy drophi lidae Lam bi dae Hel odi dae Dry opidae El imin th idae

Chrysome l idae C urcul ionida e Hydro psychida e Tipul idae Si mul iid ae Plan ariidae Dend roceoe lidae

B ae ti dae Siali dae Pi scioc olida e

Valvatidae Hydrob iid ae Lymna eidae Phys idae P lanorbida e Spha eriidae

Gl ossop honi idae Hirud idae Ero pebdell idae Aselli da 10 10 Fa mi lies Scor e 40 40 30 30 20 20 80 100 60 80 50 70

BMWP

Kel ompo k Fauna

Jumla h Total Kel omp ok Fauna yang Ada

0-1 2-5 6-10 10-1 5 16+

Ind eks Biotik Terdapat Plecoptera atau

Ec dyonuridae

Beberapa unit

sistematis 7 8 9 10

Hany a 1 un it

sistematis 5 6 7 8 9

Tri choptera bers elub ung

Beberapa unit

sistematis 6 7 8 9

Hany a 1 un it

sistematis 5 5 6 7 8

A ncylidae Ephemeropter a kec uali Ecdyo nutidae

Lebih dari 2 unit

sistematis 6 7 8

2 ataur < 2 unit

sistematis 3 4 5 6 7

A pheloche irus atau Odonata at au Gammaridae a tau Mo llusca (kec uali S ph aridae )

Semua unit sistematis yang dis ebutkan di atas tidak ada

3 4 5 6 7

A sselus atau Hirudine a atau S pharerida e at au Hemiptera (kecuali Aphel oceirus)

Semua unit sistematis yang dis ebutkan di atas tidak ada

2 3 4 5

Tubicidae atau Chirono midae dari kel ompok Thu mmi-P lumosus

Semua unit sistematis yang dis ebutkan di atas tidak ada

1 2 3

Eri stal inae

Semua unit sistematis yang dis ebutkan di atas tidak ada

0 1 1

Kelas

Biotic Index

Warna

Keterangan

I

9_10

Biru

Tidak tercemar

II

7_8

Hijau

Agak tercemar

III

5_6

Kuning

Tercemar sedang

IV

3_4

Jingga

Tercemar berat

(11)

Lanjutan ( Metode Penelitian)

Fami li Skor S iphlonurida e Heptageniidae Leptophlebiidae Ephermerel lidae

Potamant hida e Ephemeridae

Tae nio pterygidae Leuctr idae Capniida e Perlodidae Perlidae Chol oroperlidae

Aphel oc heiridae

Phry gani dae Molannidae Be raeidae Odontoceridae Leptoceridae Go erid ae L epidostomatidae Brac hy centri dae

Seric ost omatidae Asta ci dae

Lestidae Agriidae Gom phidae Cor dul egateri dae Aeshni dae Co rdul ii dae Li bellul ida e

Psychomyii dae Phil opo tamid ae Caenidae

Nemouridae

Rhya cophilidae Polyce ntropod ida e Limnephilid ae Nreit ida e Viviparidae A ncyl id ae

Hyd ropt ilidae Unionidae Coro phiidae Gammar idae Platy cenemidi dae Coenagriidae

Me sov elii dae Hyd rometridae Gerridae Nepida e Naucor ida e Notonectida e Pl eida e Co rixi dae

Ha li plidae Hygrobiida e Dy tisci dae Grynidae Hydrophilidae Lambidae Helo dida e Dryo pid ae Eliminthidae

Chrys omel ida e Cu rculi onidae Hydrops ychidae Ti pulidae S imuliidae Pla nariidae Dendr oc eoel idae

Baetidae Sialidae Pisci ocolidae

Valvatidae Hydrobiidae Lymn aeidae Phy sida e Pl anorbidae S phaeriidae

Glossophoniidae Hirudidae Erop ebdelli dae Asellida

Chi ronomidae 2 Oligoc haeta (semua jenis) 1 3 7 6 5 10 8 4

BMWP

ASPT

(12)

Metode Penelitian (Lanjutan)

ETBI

Ting kat Penc emaran

Ind eks

Diversitas

Ti dak Tercemar

>0,9

Tercemar Ringa n

0,7-0,9

Tercemar Sedang

0,4-0,6

Tercema r Bera t

<0,4

Indeks

Diversitas

0-1 2_5 6_10 11_15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 Tidak Tercemar Lebih dari 1 spesie s 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Hanya 1 spesies 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Lebih dari 1 spesie s 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hanya 1 spesies 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Lebih dari 1 spesie s 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hanya 1 spesies 4 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Adanya Gammarus

Semua spesi es di atas

tidak ada 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Adanya Asellus

Semua spesi es di atas

tidak ada 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Adanya cacing

Tubifici d dan/atau larva Chironomid merah

Semua spesi es di atas

tidak ada 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Terce mar

Semua spesies di atas tidak a da

Kemungkinan adanya be berapa biota yang

tidak memerlukan, 0 1 2

Exte nded Biotic Index

Jumlah Total Kelompok Faun a yang Ada Adanya Plecoptera nypmhs Or g a n is m e y a n g c e n d eru n g t i d a k a d a d en g a n s em a k i n m e n i n g k a t n y a p e n c em ar a n Ephemeroptera nymphs (tida k termasuk Baetis rhodani) Adanya Trichoptera larvae atau Baetis rhodani

(13)

HASIL

Mengkorelasi kedua kualitas

dengan metode distribusi t

untuk menentukan hubungan

keterkaitan keduanya dalam

kualitas air dan mengkajinya

Metode Penelitian (Lanjutan)

Score

% DO

saturasi

BOD (mg/lt)

Amonium

(mg/lt)

1

91-110

<3

<0,5

2

71-90; 111-120

3,1-6,0

0,5-1,0

3

51-70; 121-130

6,1-9,0

1,1-2,0

4

31-50; 131-150

9,1-15,0

2,1-5,0

5

<30,>50

>15,0

<5,0

Kelas

Score rata-rata

Kualitas Air

I

3,0-4,5

San gat baik

II

4,6-7,5

Baik

III

7,6-10,5

Sedang

IV

10,6-13,5

Ter cemar

V

13,6-15,0

San gat tercema r

Score % D O s atur asi BO D (m g/lt) Am onium

(mg/lt) Ph osphate 1 91-110 <3 <0,5 <0,05 2 71-90;111-120 3,1-6,0 0,5-1,0 0,05-0,25 3 51-70;121-130 6,1-9,0 1,1-2,0 0,25-0,90 4 31-50;131-150 9,1-15,0 2,1-5,0 0,90-1,5 5 <30,>50 >15,0 <5,0 >1,5

Dutch

Score

LISEC

Kelas Score rata-rata Kua litas Air I 4_6 Sanga t b aik II 6_10 B ai k III 10_1 4 Seda ng IV 14-1 8 Tercemar V 18-2 0 Sa ngat tercemar

Dutch Score = ∑ qi

LISEC = ∑ qi

(14)

Hasil Analisis makroinvertebrata & parameter Fisik-Kimia

Sungai Rejoso berjenis substrat pasir jenis

makroinvertebrata yang didapatkan sedikit.

Jenis makroinvertebrata yang didapatkan = 11 famili

Keragaman makroinvertebrata mempengaruhi hasil

(15)

Analisis Indeks Biotik & Fisik Kimia (Lanjutan)

Hasil analisis BBI:

Titik 1 : SU tertinggi (Mollusca) = indeks biotik 4, kualitas

Agak Tercemar

Titik 2 : SU tertinggi (Mollusca) = indeks biotik 4, kualitas

Agak Tercemar

BERBEDA

Hasil analisis Dutch Score :

Titik 1 : skor 3, kualitas sangat baik

Titik 2 : skor 3, kualitas sangat baik

(16)

Analisis Korelasi

Metode indeks biotik dengan metode (dutch score &

LISEC) tidak berkorelasi SK 95% menunjukkan

kesimpulan terima Ho

Semua parameter fisik-kimia kecuali fosfat berkorelasi

dengan BMWP

BMWP dapat diterapkan karena kekuatan korelasi dari

BMWP dengan parameter fisik-kimia kuat, yaitu

0,5-0,75 (Sarwono, 2006 dalam Mustikasari 2010).

(17)

Keragaman makroinvertebrata vs parameter fisik-kimia subtrat

pasir

Jenis

Makroinvert ebrata

Kehad ira n Pa da Parameter

Kekeruhan NTU

=0,1

0 ,1-

0,5

0

,51-7,00

7

,01-10,00

1 0,0

0-20 ,00

20,00-2 5,00

>25 ,00

Gomphid ae

v

v

v

Aeshn ida e

v

Cordu li ida e

v

Hydrobiidae

v

v

v

v

Physidae

v

Chironomidae

v

Atyi dae

v

Sundathe lsidae

v

v

v

v

Palaemonidae

v

Lumbricul id ae

v

v

v

Tubificidae

v

makroinvertebrata

yang masih bisa

beradaptasi pada

kekeruhan 20-25 NTU

substrat pasir adalah

Atydae,

Sundathelsidae,

Lumbriculidae dan

Tubificidae. Bentos

ini berada pada titik 9

dan 10, dimana titik

ini kualitas

fisik-kimianya

(18)

Kesimpulan

1.

Jenis makroinvertebrata yang ditemukan di sungai Rejoso ada 11

famili yaitu Hydobiidae, Physidae, Gomphidae, Aeshnidae,

Corduliidae, Atyidae, Sundathelphusidae, Palaemonidae,

Tubificidae, Lumbriculidae dan Chironomidae

2.

Kualitas fisik-kimia sungai Rejoso berdasarkan metode Dutch Score

tergolong sangat baik sedangkan LISEC baik

3.

Kualitas air berdasarkan makroinvertebrata berbeda dengan kualitas

air dengan metode Dutch Score dan LISEC yaitu tercemar sampai

tercemar berat.

4.

Semua parameter fisik-kimia kecuali fosfat berkorelasi dengan

BMWP dengan kekuatan korelasi kuat yaitu 0,5-0,75. sehingga

BMWP berdasarkan parameter fisik-kimianya dapat diterapkan di

sungai Rejoso.

Saran

Perlu dicari dan dikembangkan metode indeks biotik (berdasarkan

makroinvertebrata) lain yang cocok diterapkan pada sungai Rejoso

yang bersubstrat pasir

Referensi

Dokumen terkait