SERAT SASTRA GENDING
Program digital ini dikembangkan untuk melestarikan dalam mendukung proses pelestarian sastra daerah di Indonesia. Hasil dari program digital ini berupa karya sastra Jawa yang disalin dalam bentuk teks digital format pdf. Semoga tujuan blog www.alangalangkumitir.wordpress.com adalah menjadi salah satu sumber digital karya-karya sastra Jawa dapat dibaca, ditelusuri atau diunduh oleh para sutrisna budaya ataupun masyarakat secara bebas.
Salam asah asih asuh. Nuwun.
SASTRA GENDHING
Anggitanipun Sultan Agung Hanyokro Kusumo
I. S I N O M
1.
Yeku tan sanepanya Wimbaning sasmita murti Kang rineggang gita Amemalat driya
Perumpamaan tentang Lahirnya pertanda makna Yang terangkai dalam lagu Yang mengalun syahdu.
2.
Yeku wirayatura
Jeng Sultan Agung Matawin Kang mufakat sinaksennan Dening para sarjanadi Kang tuhu anetepi
Ing reh plambanging ngayun.
Yaitu ajaran
Sang Sultan Agung dari Mataram Yang telah disepakati
3.
Kadereng amengeti
Wirayat dalem Sang Prabu ...
Eleh keinginan mengabdikan Ajaran Sang Raja
6.
Yekti tan ingaken darah
Ten tan wignya tembang kawi Jer kamot sandining sastra Titiga logating tulis
Kang dingin basa kawi Tata-trapsilaning wuwus Kang tumprap niti-praja Kasusilan trusing ngelmi.
Tidak akan diakui famili
Bila tidak menguasai tembang kawi Karena pada nya termuat rahasia sastra Dan ilmu ketrampilan tulis
Yang diutamakan dalam bahasa kawi Tata cara seni berbicara
Yang berlaku bagi para bangsawan Adab keutamaan orang berilmu.
8.
Pring tri sandining sasmita Karep lepasing samadi Ngesti tablehing panunggal Nglinang sukma sarira-nir Purna wus anglir jati
Marma sagung trah-Mataram Den putus olah raras
Sasmita sandining kawi Yekti angger satria Ngolah sastra.
Ketika rahasia tanda-tanda Puncak pencapaian semadi Meraih kesatuan
Melebur sukma menghilangkan-diri Memasuki hakikat kesejatian
Maka segenap trah-Mataram
Hendaknya sempurna melatih-rasa Rahasia dalam sastra
11.
Kalengkanireng swarendah Arancak pinetu ngesti Ngesti rajaseng wirama Tuduh pamadyaning dasih Mring Hyang kang sugih.
Terangkai dalam keindahan suara Tertata rapi dan berirama
Irama yang memiliki tujuan Memberi petunjuk umat manusia Mengenai Tuhan yang maha kaya.
12.
…. Pramila gending yen bubrah Gugur sembahe mring Widdhi Batal wisesaning salat
Tanpa gawe ulah gending Dene ngaran ulah gending Tukireng swara linuhung Amuji asmaning Dat Swara saking osik wadi
Osik mulya wataring cipta surasa.
….Maka gending apabila rusak Rusak pula peribadan kepada Tuhan Batal kehidmatan sembahyang Tanpa guna melakukan gending Adapun tembang gending itu Melalui irama yang agung Memuji asma Dzat
Irama dari kedalam rahasia
Kedalam mengendap dalam sukma.
13.
Surasane ngesti kayat Kayat ingkang baka kadim. ...
Makna mengayuh kehiduban Hidup yang hakiki-abadi.
14.
Kewajiban manusia hidup Mengetahui hakekat hidup
II. ASMARADANA
1.
Gang brangta mangusweng gending Kang satengah perebutan
Kang ahli gending padudon Lawan ingkang ahli sastra Arebut kaluhuran
Iku wong tuna ing ngilmi Tan ana gelem kasoran.
Hasrat memainkan gending Seperti sebuah pertarungan Para ahli gending bertengkar Dengan ahli sastra
Saling mengunggulkan diri
Itu pertanda mereka masih bodoh Merasa takut ternistakan.
2.
Sejatinya wong ngagesang Apa ingkang binasan
Iku kang kinarya luhur ………….
Yekti kekandangan kibir Rebut luhuring kagunan Dadi luput sakarone.
Sesungguhnya manusia hidup itu Apa yang dilakukan
Itulah yang akan memuliakan derajadnya. ……….
Selalu berlagak sombong
Pamer kemulian dan kepandaian Malah kehilangan dua-duanya.
3.
Kang ngani gending luhurnya Pinet saking hakekat
Mereka katan nilai gending Tumbuh dari hakekatnya Wujudnya tumbuh seperti biji Wujud yang melahirkan keilahian Tanyakanlah orang yang berilmu.
4.
Wite osikireng ngilmi
Gending ngakal ingkang marna …………
Uga nrus swara kang lihung Lafai Allah kang toyibah.
Pangkal tumbuhnya pengetahuan Berkembang menjadi gending-wujud ………….
Juga melahirkan nada yang agung Lafal Allah yang mulia.
5.
Mangreh nrus swareng dumadi Myang nyamlenging wirama Tuduh ing katunggalane De sastra ingaran andap Reh kawengku ing akal Lan kawayang warnanipun Sastra kan gumlar ing papan
Suara kemanusian yang menembus Kedalam nikmatnya irama
Menunjuk kepada keesaan-Nya. Adapun sastra disebut rendah Karena ditopang gending Dan tergambar wujudnya
Sastra yang terhampar di kenyataan.
6.
Pada lahir pan wus kari Gamelan tan dadi banda Kamot ing praja karyane. Dene wong kang ahli sastra Ingaran luhur sastrane
Dalam penampakan hanya tinggal Gamelan yang tidak lagi berharga Tercakup dalam kayaannya. Orang yang ahli sastra Disebut luhur sastranya
Hinggsepantasnya tinta dan kertas Pantas bila unggul gending
Karena makna sastra adalah Keluhuran pada hakekatnya.
7.
………. Sastra praboting negara Lumaku saben dina
Myang nigas pradata kukum Sanadyan ta kanti ngakal
Sastra sebagai perangkat negara Yang berlaku setiap hari
Bahkan menghukum para terpidana Meskipun harus dengan akal
8.
Dudu ngakal trusing gending Ngakal lungiting susatra Ngakal ing gending jatine Babaring jatining sastra Kawitane aksara
Sawiji, Alif kang tuduh Mengku gaibul uwiyah.
Bukan pemahaman tentang gending Pemahaman rahasia sastra
Sejatinya pemahaman gending Penjelasan tentang hakikat sastra Tentang asal mula huruf-huruf Satu, alif yang menjadi petunjuk Memuat substansi kegaiban.
9.
Dzat mutlak dipun wastani Myang la-takyun ingaranan Durung kahan salire
Maksih wang wung kewala Iku jatining santra
Ananing gending satuhu Dupi alif wus kanyatan.
Dengan la-ta’yun yaitu Ketika belum ada apapun Masih kosong semata Itulah hakikat ilmu satra
Dan keberadaan gending sebenarnya Merupakan perwujudan dari sang alif.
Hubungan antara :
Dzat – Sifat
11.
Dzat lan sifat upami Sayekti dingin datira Dupi wus ana sipate Mulajamah aranira Awal lan akhirira
Kang sipat tansah kawengku Marang Dzat kajatinira.
Dzat dan sifat selalu Lebih dulu dzatnya Ketika sudah ada sifat Yang disebut Mulajamah Yang awal dan yang akhir Sifat selalu termuat
Dalam hakikat Dzat.
Hubungan antara :
Rasa – Pangrasa Cipta – Ripta
Yang disembah – Yang menyembah
11.
Rasa pangrasa upami Yekti dingin rasanira Pangrasa kari anane
Kang cipta – kalawan ripta Sayekti dingin cipta
Kang ripta pan gendingpun
Kang nembah lan kang disembah.
Dari keberadaan pikiran
Sedang kreasi – dan perangkaian Tentulebih utama kreasi
Dari ranmgkaian tembang Seperti yang menyembah dan Yang disembah.
Hubungan antara :
Kodrat – Iradat
13.
Yekti dihin kang pinuji Kahanane kang anembah Saking kodrating Hyang Manon
Apan kinarya lantaransejatining panembah Wisesaning Dzat mrih ayu
Amuji ing dewekira
Tentu lebih dulu yang disembah Dari pada yang menyembah Dari hakikat Hyang agung Berguna bagi sarana Hakikat penyembahan
Kepada Dzat untuk keselamatan Memuja kepadanya.
14.
Upamine wong nggarbini Lare sajroning wetengan Yen durung prapting lahire Maksih gaib sadaya.
Ibarat orang mengandung
Bayi yang ada dalam kandungan Senyampang belum lahir
Masih belum diketahui halnya.
III. DANDANGGULA
1.
Dupi lair sing gaib Kanyatan ananipun Kapya sangkep ran akyan-sabit
Jali estri wus nyata Pareng gending-barung Kang lailaha ilallah
Suwara trus kawentar jati Ning Alip
…………..
Ketika kegaibannya terungkap Perwujudan realitas
Hakikat dinamakan a’yanu tyabithah Yang pria dan wanita telah terbukti Berpadu dalam kesatuan nada Berupa la ilaha ilallah
Irama terus mengalun kesejatian Sang Alif.
2.
Gendingira mobah lawan nangis Dupi ageng akalnya binabar Kewajiban sakalira
Penggawe kang mrih hayu Rahayune pratameng urip Urip prapteng antakateka Tekaping aluhur
Kaluhuraning kasidan Tan lyan saking sarengat Pratameng bumi
Tumimbang gumlaring jagad.
Gendingnya mengalun dalam tangis Oleh kehebatan makna yang terhampar. Perbuatan yang membawa keselamatan Keselamatan dan keutamaan hidup Hidup hingga akhir tujuan
Dalam segala keluhuran Yaitu kemulian kematian Tidak lain adalah syariat Kesempurnaan dunia
Yang seharga dunia seisinya.
3.
…………
Janma ingkang ngluhurken gending Pangestining jro tekad
Dihin anak bapa ginawe ing siwi Lamun ta nyimpang dadine.
………….
Manusia yang menghormati gending Keinginan dalam hatinya
Ibarat cangkring tumbuh jadi blendung Yaitu antara anak dan bapak
Meskipun anak dididik oleh bapak Bisa juga menjadi berbeda.
4.
Tuhu gumlaring jagad Sayektine tan dumadi
Sebab kadim kaduhinan anyar Kasungsang nyingpang dadine
Sungguh terhamparnya semesta Tentu dunia tidak akan terbentuk Bila yang fana mendahului yang abadi Logika yang terjungkir-balik.
5.
De sastra alif jatine Kadya gigiring punglu
Tanpa pucuk, tan ngarsa wuri Tan gatra tan satmata
Tan arah nggon dunung Nora akhir nora awal Mratandi kinen muji Kang akarya.
Adapun sastra sejatinya adalah alif Seperti wujud bulatan
Tanpa ujung tanpa pangkal
Tanpa bentuk tanpa penampakan Tanpa tempat dalam ruangan Tanpa akhir dan bermula. Menjadi isyarat untuk memuja Sang penciptanya.
7.
…………
Lamun maksih kaubang langit Kasangga ing bantala
Mijil saking babu Dadi saking ibu bapa
………….
Selama masih berpayung langit Berpijak dipunggung bumi Meski lahir dari searang babu Siapa pun bapak ibunya Hakikat Alif-nya tetap mulia Semulia hakekat wujudnya.
Hubungan antara :
Yang Kadim – yang baru Sastra – Gending
Dzat – Sifat
Yang disembah – Yang menyembah Rasa Pangrasa
8.
Umpamane jalu lawan isttri
Jen saresmi jroning rokhmat pada Pranyata iku tandane
Tuhu suhuning kawruh
Ing pamoring anyar lan kadim Dat lawan sipatira
Sastra – Gendingipun
Kang Rasa lawan Pangarasa
Estri Pria pamornya kapurba wening Atetep tinetep.
Seperti suami-istri
Bila bersetubuh dalam kebenaran Merupakan perumpamaan
Bagi pengetahuan sejati
Meleburnya yang fana dan baka Antara Dzat dan Sifat
Antara sastra dan gending Antara hati dan pikiran
Rahasia Pria-wanita yang terangkum Menyatu dalam kesatuan.
Hubungan antara :
Yang bercermin (Subjek) – Bayangannya
9.
Wajib ing prianipun
Kadya ngakal pinurbeng alip Lir warno jro paesan
Iku pamenipun’kang ngilo jatining sastra Kang wayangan gending
Sasirnaning cermin Manjing jatining sastra.
Mulajamah kesatuan dual hal Yang itu menjadi kiasan Substansi kejantanan
Pemikiran yang bermula dari alif Bagai sosok dalam cermin Itulah perumpamaan
Yang bercermin ibarat sastra Dan bayangan itu adalah gending Selesai bercermin
Bayangan kembali pada sastra.
Hubungan antara :
Suara – Gema Lautan – Ikannya
10.
Lir kumsndsng lan swara upami Kumandanging barat gending ngakal Sastra upama swarane
Gending kumandang barung Wangsul marang swara umanjing Lir mina jro samodra
Mina gendingipun, sastra upama amandaya Mina yekti anaya saking jaladri
Myang kauripanira.
Seperti gema dan suara
Gema itu perumpamaan gending Suara ibarat sastra
Setelah gema gending berlalu Ia kembali kepada sastra Seperti ikan di lautan Ikan adalah gending, dan Sastra kehidupannya Ikan selalu kembali ke air Yang menjadi kehidupannya.
Pradangga – Gending
11.
Pejahing mina owor jaladri Jro samodra pasti isi mina Tan kena pisah karone Malih ngibaratipun
Lir niyaga nabuh kang gending Niyaga sastranira
Gending-gendingipun Barang reh purbeng niyaga
Kasebuting niyaga dening kang gending Panjang yen cinarita.
Ikan hidup mati di lautan Di dalam laut pasti berisi ikan
Keduanya tidak pernah terpisahkan Seperti perumpamaan
Seperti alat musik dengan pemainnya Pemain adalah sastra
Alat musik menjadi gendingnya Setelah memainkan musik
Baru bisa dipilah pemain dan alat Panjang bila harus dijelaskan.
IV. PANGKUR
1.
Sukur yen wus samya rujuk Mufakat ing ngakatah
Lebih baik apa bila yang sudah Disepakati oleh khalayak luas.
5.
Awale hyang manikmaya
Gaib datan kena winarneng tulis Tan arah nggon tanpa dunung Tan pasti akhir awal
Anrambahi manuksmeng rasa pandulu Tajem lir mandaya retna
Awening trus tanpa tepi.
Asal mula hyang manikmaya Yang gaib dan tak tergambarkan
Tanpa dapat ditentukan awal akhirnya Menyatu memenuhi rasa penglihatan Tenang seperti kemilau permata Keheningan yang tanpa tepi.
8.
Sepuh minangka taruna
Kang taruna minangka anyepuhi Kacihna samaring kawruh.
Yang tua berperan sebagai pemuda Yang muda yang dituakan
Ditandai dengan simbol pengetahuan.
Hubungan antara :
Papan tulis – Tulisannya
Yang disembah – Yang menyembah
9.
Dewa watak hawa sanga
Wus kanyatan gumlaring bumi langit Iku kawruhana sagung
Endi kang luhur andap
Umpamane papan lawan tulisipun Kanyatan ingkang anembah Kalawan ingkang pinuji.
Dewa dan sembilan hawa-nafsu Fenomena bumi dan langit Itu harus menjadi pengetahuan
Tentang yang tinggi dan yang rendah Seperti papan tulis dengan tulisan Bagaikan hamba yang menyembah Dengan tuhan yang disembah.
Hubungan antara :
Manikmaya – Batara Guru
10.
Papan moting kawisesan
Manikmaya purbaning papan wening Tulise mangsi Hyang Guru
Sastra upama papan
Gending ngakal upama mangsi wus dawuh Yen dihina mangsinira
Papan tempat kekuasaan
Manikmaya menjadi papan azali Batara Guru menjadi tulisannya Sastra adalah papan
Kata yang tertulis ibarat gending Bila harus lebih dulu tulisan Dimana ia akan diguratkan.
Hubungan antara :
Dalang – Wayang
11.
Sayekti dihin kang papan
Kasebuting papan saka ing tulis Lan malih upamanipun
Dalang kalawan wayang
Dalang sastra, wayang ngakal jatinipun Yekti dingin dalangiro
Amurba splahing ringit.
Tentu lebih dulu si papan
Dalam penyebutan dibanding tulisan Dan lagi ibaratnya
Antara dalang dengan wayang
Dalam ibarat sastra, dan wayang gending Tentulah lebih dulu si dalang
Yang memainkan para wayang.
Hubungan antara :
Busur – Anak panahnya
12.
Lir nguni sang Resi Bisma
Duk pinanah dining wara Srikandi Watgatanira tinundung
Ring panah Sang Arjuna Gending ngakal ngibarat Srikandi kang hru
Satra upama kang capa Sang Parta titising lungit.
Seperti Resi Bisma zaman dahulu Ketika terkena panah Srikandi Tentulah tidak akan meleset Karena itu panah Arjuna Gending itu ibarat
Hubungan antara :
Wisnu – Kresna
13.
Kayat Narendra Kresna,
Lawan risang Batara Wisnumurti, Iku ngibarat satuhu,
Loro-loroning tunggal,
Tunggal cipta sarana sauripipun, Hyang Wisnu upama sastra, Sri Kresna upama gending.
Seperti Raja Kresna
Dengan Dewa wisnu yang Agung Itu hakikatnya
Dua hal yang satu adanya Menyatu dalam berbagai halnya Wisnu ibarat sastra
Kresna ibarat gendingnya.
V. DURMA
4.
Saking dene wit samar Kahaning hyang
Rempit sulit binudi
Gaib wus tan kena lamun
Kinaya ngapa elok tan kena pinikir
Wenanging gesang ngrejasing nugrohodi
Karena kegaiban persoalannya Persoalan ketuhanan
Sangat sulit dan rumit dipikirkan Sangat gaib tak dapat
Digambarkan pikiran
Keajaiban yang tak tergambarkan Maha kuasa atas kehidupan Pemberi anugrah agung.
….pangestinireng tokid, Wenanging gesang Ngrajasing nugrohodi.
….Keyakinan tauhidnya, Kekuasaan kehidupan
Melimpahkan anugrah agung.
6.
Ana iku margane saka ora Ora sing ana yekti
Raseng ana ora, Teteping Dzat wisesa Amisesa iya iki
Jatining sastra
Tan susun kalih-kalih.
Ada itu berawal dari tiada Tiada yang ada
Meskipun ketiadaan Hakikat Dzat Maha Kuasa Yaitu yang menguasai Hakikat sastra
Tunggal tiada duanya.
7.
Reh ananing Hyang Suksma Mot muksma gumlaring bumi
Tinrusing puja pujarjeng widi-ening.
Karena Tuhan yang maha tinggi Menjadi ruh dunia yang tergelar Puncak dalam semadi
Puncak dalam kehiningan ilahi.
9.
Mula ngelmi mulet patraping sarengat Mong arjaning dumadi
Dadya pra manungsa Tinuduh mrih utama Utameng cipta pamuji.
13.
Saben dina tan pegat Raketing suksma
Tan kewran denira mrih Pangestining cipta.
Setiap hari tak pernah berhenti Melatih jiwa
Tiada pamrih apa pun selain Mencari kesempurnaannya.
14. ………..
Pangiketing pamusti Rajesing sucipto Trus kayating wisesa.
…………. Daya cipta doa Konsentrasi pikiran
Menembus daya kehidupan.
15.
Eling-eling kang samya mangudi-nalar Away kongsi nemahi
Kadrojoging tekad Lah pada den prayitna Sayekti ambebayani Luwih agawat
Watgating trang ing urip.
Perlu diingat oleh orang yang melatih pikiran Jangan sampai terjadi
Hasrat tanpa kendali Haruslah itu diperhatikan Karena sangat berbahaya Menghancurkan kehidupan.
16.
Lawan aja pada padudojn ing karsa Iki siriking ngelmi
Yen durung kaduga Luwung mendel kewala Anging kasilna kang titi Marang ngulama
Myang pra sujaning budi.
Bila belum mumpuni Lebih baik menahan diri Dan belajarlah dengan tekun Kepada para ulama
Para ahli kesempunaan jiwa.
17.
Ywa dumeh yen wus wasis Tan dadya nistanya
Minta patweng ulama Malah tamibeng utami Yen wus mupakat Tiga sekawan ngalim
Meskipun telah mengerti Tidak ada celanya
Meminta fatwa para ulama Malah akan lebih utama Bila telah rujuk pendapat Tiga atau empat orang alim.
18.
Salah siji jatining gending lan sastra Endi kang ingran inggil
Iku tekadana Aja was tida-tida
Tanda wus rinilan Widdi Den trus pracaya
Angsal labuh pra ngalim.
Salah satu hakikat gending dan sastra Man yang lebih tinggi derajadnya Itu harus dipahami
Jangan sampai bingung dan ragu Menjadi pertanda ridha ilahi Harus selalu yakin
Mengikuti para alim.
19.
Alime kang niyaga
Wruh gangsa nung swaraneki Lan aranira sawiji-wiji
Kepandian sang niyaga
Yang memahami makna dalam suaranya Serta nama masing-masingnya.
Nahenta wus purna wahyeng sasmita Satata den pengeti
Dening kawi-swara
Rinenggeng rumiting gita Ingesti salami-lami
Sumuluh mangka
Pandam ndoning budyodi.
Setelah sempurna pemahaman Kontemplasi
Hal itu lalu direkam Oleh sang Kawi-swara
Dirajut dalam rangkaian tembang Agar dikenang selamanya
Menjadi cahaya penerang Penuntun jalan kehidupan.
Serat Sastra Gending yang keseluruhan terdiri dari : 1. Pupuh Sinom, 14 pada.
2. Pupus Asmaradana, 11 pada. 3. pupuh Dandanggula, 17 pada 4. Pupuh Durma, 20 pada.