1 Pengenalan
Sejarah teh atau Camellia Sinosis boleh dijejaki kepada satu legenda di China sekitar
tahun 2737 S.M. Teh pertama telah diminum oleh Maharaja Shen Nung apabila daun-daun
kering telah memasuki cawan maharaja ketika baginda minum air panas. Pada awal tahun 780,
Lu Yu ditugaskan untuk menulis buku pertama mengenai teh berjudul Cha Jing atau The
Classic of Tea.1 Pengetahuan mengenai teh mula tersebar secara berperingkat dari timur ke
barat pada abad ke-15. Pada tahun 1652, teh telah diperkenalkan kepada British oleh Syarikat
Hindia Timur Belanda. Di India, dipercayai bahawa masyarakat dari puak Bodo telah
membawa teh ke Assam. Namun, mereka menghasilkan teh untuk mereka sendiri dan tidak
menjual atau membawa hasil mereka ke luar Assam. Penanaman teh ditemui oleh seorang
pedagang dan askar yang bernama Robert Bruce. Semasa beliau melawat Rongpur, beliau telah
dipenjarakan dan seorang ketua Singpho memberi tumbuhan teh kepada Bruce.2 Pada tahun
1824 Robert Bruce menyerahkan tumbuhan tersebut kepada adiknya C.A. Bruce yang
kemudiannya menyerah kepada David Scott. Scott seterusnya memberi spesimen teh kepada
taman botani di Calcutta. Namun, Persatuan Pertanian Calcutta mempunyai pendapat yang
berbeza bahawa teh telah ditemui sejak awal 1700-an. Kolonel Robert Kyd, seorang penduduk
Calcutta dan seorang ahli botani yang terkenal, menanam teh di taman beliau pada tahun 1780.
Maklumat ini telah disampaikan kepada Sir Joseph Bank dan pada tahun 1782 kebunnya telah
diserahkan kepada Taman Botani Calcutta. Pada tahun 1788, Sir Joseph Bank mendedahkan
adanya teh asli di Coochbehar dan daerah Rangpur, Bengal dan mencadangkan penanaman
tumbuhan ini diteruskan di kawasan tersebut.3 Teh yang ditumbuhi liar di Coochbehar
mengesahkan penemuan pertama teh asli di India.
1 K.G. Karmakar dan G.D. Banerjee, The Tea Industry in India: A survey, Department of Economic analysis and Research. NABARD, Mumbai, India, 2005, hlm. 1.
2 Gadapani Sarma, A Historical Background of Tea in Assam, Online Journal of Humanities & Social Science, 1, 2013, hlm. 123.
2 Isi-Isi Penting
Kepentingan penanaman teh di India
Sehingga abad ke-19, China terus kekal sebagai pengeluar teh utama dam merupakan
hasil dagangannya yang terpenting, selain sutera dan tembikar. Budaya teh di England pada
mulanya hanya dilakukan oleh kelas atasan di England berubah menjadi masyarakat tanpa
mengira pangkat dan kedudukan pada sekitar tahun 1708. Pada tahun 1699, British mengimport
40,000lbs teh setahun tetapi jumlah tersebut meningkat kepada 240,000lbs teh setahun pada
tahun 1708. Walau bagaimanapun, kuasa monopoli teh yang dipegang oleh China
mengecewakan British. China bebas menaikkan harga teh tanpa dapat dihalang oleh
mana-mana pihak. Meskipun harga sepaun teh menurun apabila jumlah import meningkat, namun
harga masih meningkat secara berterusan. Teh bernilai £14,000 diimport pada tahun 1700.
Seterusnya, £179,000 pada tahun 1730, £969,000 pada tahun 1760, dan £ 1,777,000 pada tahun
1790.4 Tambahan pula, China tidak berminat dengan barangan British. Mereka yakin bahawa
barangan pembuatan mereka sendiri adalah lebih mulia dari apa-apa yang British cuba
menawarkan kepada mereka. Walau bagaimanapun, kekangan itu dapat diselesaikan dengan
permintaan candu India yang semakin meningkat di China.5 Selama dua ratus tahun, SHTI
menjual candu ke China dan membeli teh dengan hasil jualan candu itu. China pula membeli
candu daripada pedagang British dengan menggunakan keuntungan perak dari teh. Pada akhir
abad ke-18, dua perkembangan telah mengejutkan Maharaja China. Pertama ialah tabiat buruk
menghisap candu telah sebar ke kerajaan pusat di Peking. Kedua adalah jumlah candu yang
diimport telah meningkat kepada lebih kurang 4000 kotak setahun. Jumlah perak yang terlibat
dalam pembelian candu telah mengancam imbangan pembayaran.6 Maka, pada tahun 1796,
4 Hillary Young, Tea Culture in Britain 1660-1800, Proceedings of 2001 International Conference on O-Cha (tea) Culture and Science, Session I, Shizuoka, Japan, 2001, hlm. 6.
3
Maharaja mengharamkan semua eksport perak dan import candu. Walaupun SHTI melarang
kapalnya membawa candu, perdagangan candu masih dijalankan dengan memberi lesen
kepada syarikat kapal lain untuk membawa candu. Akhirnya, pada tahun 1839, tindakan telah
dilakukan oleh Pesuruhjaya Imperial iaitu Lim Tse-Hsu untuk menyelesaikan masalah dari akar
umbinya. Sebanyak 20,283 kotak candu bernilai $ 9 juta, telah dibuang ke dalam laut. British
pula membalas dengan mengagihkan tentera laut berperang dengan China demi menjaga
perdagangan candu-teh yang lumayan itu. Akhirnya, China telah kalah dan menandatangani
Perjanjian Nanking pada 29 Ogos 1842.
Sebelum ini, memorandum telah disediakan oleh Joseph Banks demi menggalakkan
penanaman teh di India tetapi ditolak oleh Syarikat Hindia Timur Inggeris (SHTI) kerana
mempunyai hubungan perdagangan yang aktif dengan China yang mampu mengaut
keuntungan yang besar.7 Walau bagaimanapun, British mula sedar kepentingan perlunya
penanaman teh dilakukan di India apabila monopoli SHTI terhadap perdagangan antara China
dan Britain telah sampai penghujungnya. Pada masa yang sama, terdapat keraguan dalam
kalangan British terhadap kebolehpercayaan eksport China kerana pada masa itu Jepun telah
memutuskan semua perdagangan dengan Barat dan melaksanakan dasar tutup pintu. Oleh itu,
British melalui SHTI mula mempertimbangkan teh dikembangkan di India. Selain itu, ahli-ahli
politik dan pedagang British juga bimbang bahawa Maharaja China yang dihina akibat
menandatangani Perjanjian Nanking yang sememangnya tidak adil bagi pihak China akan
membenarkan pengeluaran candu di China agar dapat memecahkan monopoli bunga popi India.
Menurut Henry Hardinge, Gabenor Jeneral India, beliau berpendapat penanaman teh perlu
dijalankan di India kerana teh akan menjadi tanaman komersil penting British pada masa
hadapan dan British tidak perlu lagi memperoleh teh melalui candu.8 Kelulusan pengeluaran
4
candu di China akan menyebabkan British tidak lagi mempunyai wang untuk mengimport teh.
Oleh itu, SHTI telahpun bermula untuk membangunkan sektor penanaman teh.
Usaha British membangunkan sektor pertanian, terutama penanaman teh di India A. Sistem Pembaharuan Tanah
Sepanjang abad ke-19, British telah mengubah dan mengadaptasikan institusi ekonomi,
politik dan sosial luar bandar India. Kesan paling ketara pemerintahan British ke atas ekonomi
luar bandar India adalah melalui pengenaan sistem pembaharuan tanah. British telah
memperkenalkan 3 jenis sistem pembaharuan tanah iaitu Sistem Zamindar, Sistem Ryotwari
dan Sistem Mahalwari. Permanent Settlement atau Sistem Zamindar telah ditubuhkan pada
tahun 1790-an dengan memberi hak tanah kepada zamindar dengan syarat mereka dapat
membayar hasil mereka.9 Status petani sebagai pemilik tanah telah dikurangkan kepada status
penyewa sahaja. Petani juga boleh digulingkan oleh tuan tanah atau zamindar pada bila-bila
masa. Bukan sahaja itu, SHTI mempunyai kuasa terhadap kedudukan dalam kalangan zamindar.
Segala kuasa tradisional yang dimiliki oleh zamindar telah dihadkan kepada hal-hal berkaitan
dengan pengutipan cukai sahaja. Cukai yang dikenakan bersifat tetap iaitu 11% tetapi kadang
kala zamindar menaikkan kadar cukai sedangkan kadar yang dibayar kepada kerajaan adalah
sama.10 Selepas tahun 1820, kebanyakan kawasan penempatan di utara-barat, barat, dan selatan
India telah menggunakan sistem penempatan tanah baru iaitu Sistem Ryotwari.11 Kawalan atas
hasil cukai jatuh pada tangan petani atau ryot. Di bawah perjanjian itu, kerajaan pusat
merupakan tuan tanah dan petani-petani adalah penyewa yang diberi pajakan pada satu tempoh
dan harga sewa yang tetap. Pemilik tanah dipaksa menjual tanah mereka jika gagal membayar
sewa mereka. Sistem Mahalwari pula satu sistem kutipan hasil yang diperkenalkan oleh Holt
9 B. R. Tomlinson, The Economy of Modern India 1860-1970, New Delhi: Foundation Books, 1998, hlm. 42. 10 R. Suntharalingam, Sejarah India Moden: Imperialisme dan Nasionalisme, Pulau Pinang: Pusat Pendidikan Jarak Jauh, 1987, hlm. 31.
5
Mackenzie di British India pada tahun 1822. Sistem Mahalwari dijangka berfungsi lebih baik
daripada sistem sebelumnya dan diperkenalkan di Wilayah Utara-Barat dan seterusnya di
Wilayah Tengah dan Punjab British. Tanah milik bersama untuk masyarakat kampung secara
teknikal dikenali sebagai body of co-shares. Body of co-shares bersama-sama
bertanggungjawab membayar hasil tanah walaupun tanggungjawab individu tidak hilang
sepenuhnya. Sebahagian sewa tetap dibayar oleh para petani. Urusan-urusan mengenai tanah
di bawah Sistem Mahalwari itu dibuat secara langsung dengan kampung-kampung, estet atau
Mahals atas arahan pegawai kawasan penempatan. Pegawai tersebut akan menetapkan kadar
sewa di bawah perundingan 'lambardar'.
Pelaksanaan sistem pembaharuan tanah ini memberikan kuasa kepada British sebagai
tuan tanah terhadap tanah-tanah yang dimiliki. British boleh menentukan jenis tumbuhan yang
perlu ditanam oleh petani-petani. Seterusnya, cukai pertanian merupakan sumber hasil yang
penting bagi mana-mana kerajaan India terutama untuk SHTI yang terpaksa membayar dividen
dengan menggunakan lebihan hasil untuk membeli barang-barang India yang dijual di Britain.
Tambahan pula, tanah adalah salah satu sumber pendapatan paling penting bagi British. Oleh
itu, mereka menggunakan tanah sebagai sistem pengurusan hasil dan mengukuhkan kedudukan
ekonomi mereka di India.
B. Teknologi
I. Taman Botani
Perkembangan pertanian komersil di tanah-tanah jajahan British juga mempunyai
perkaitan langsung dengan perkembangan bidang botani. Pada permulaan, taman botani
didirikan untuk tujuan perubatan. Kemudian, tumpuan diberi kepada tumbuh-tumbuhan yang
jarang ditemui untuk tujuan pemerhatian dan penyelidikan. Di British, asas taman botani di
6
khas untuk penanaman herba dan tumbuhan mengikut katalog yang telah diterbitkan. Taman
Botani Diraja Kew didirikan atas minat yang besar daripada Puteri Augusta yang merupakan
Princess Dowager of Wales dalam bidang botani.12 Di bawah bimbingan Lord Bute, taman
bunga telahpun didirikan di Kew House pada tahun 1760. William Aiton ialah kurator pertama
dan kurator seterusnya Sir Joseph Banks telah membangunkan Kew Garden sehingga menjadi
pusat penerokaan botani dan eksperimen hortikultur yang paling hebat selama ini. Kew Garden
telah memainkan peranan penting dengan menghubungkan perusahaan botani di Tanah Jajahan
British.13 Kew Garden berbeza dengan taman botani yang lain pada masa dahulu kerana tidak
mempunyai sebarang kaitan dengan mana-mana universiti atau institusi pengajian tinggi, Kew
Garden lebih menitikberatkan aspek ekonomi botani dan menggalakkan serta membantu ahli
botani saintifik, pelancong, pedagang dan pengeluar dalam siasatan berbagai-bagai spesimen
botani mereka. Bukan sahaja itu, Kew Garden juga mampu melahirkan pakar-pakar yang
seterusnya mampu mengambil alih tugas di taman-taman botani tanah jajahan dan taklukan
British.
Di India, Taman Botani Calcutta telah diasaskan pada tahun 1786 atas cadangan
Kolonel Robert Kyd. Taman ini bertujuan untuk menjadi sumber maklumat botani kepada
Syarikat Hindia Timur dan sebagai pusat di mana tumbuh-tumbuhan eksotik yang mempunyai
kepentingan ekonomi boleh diimport dan dijadikan sebagai penanaman eksperimen dan
seterusnya ditanam secara luas jika berjaya.14 Pada awalnya, SHTI berharap rempah ratus yang
berharga tinggi boleh ditanam di Bengal. Maka, usaha terawal Kyd sebagai superintendan
kehormat ialah mengarahkan pengenalan bunga cengkih, buah pala, kayu manis, dan lada di
taman botani tetapi iklim utara India menghalang usaha beliau itu. Kegagalan itu sebenarnya
12 W. Hill, The History and Functions of Botanic Gardens, Annals of the Missouri Botanical Garden, 2, 1915, hlm. 206.
7
adalah sepenting dengan kejayaan beliau seterusnya kerana dapat mengenalpasti tumbuhan
mana yang boleh serta tidak boleh ditanam di Bengal. Taman Botani Calcutta kemudiannya
menjadi katalis penting dalam melihat perkembangan taman-taman botani di India seperti
Taman Botani Saharanpur yang diketuai oleh J. Forbes Royle pada tahun 1823 dan di
bandar-bandar utama di Mumbai, Madras, Lucknow dan Darjeeling.
Kepentingan kajian dan penyelidikan yang dijalakan di taman botani mengenai jenis
tanaman dan tumbuhan yang sesuai dengan iklim di India membantu British untuk
memperkembangkan aktiviti pertanian komersilnya. Kejayaan Kyd termasuklah pertumbuhan
kentang, pengenalan mahogani, rami, tebu, dan pembaharuan dalam penanaman kapas India.
Tambahan pula, pengenalan teh dan cinchona merupakan satu bab besar bagi Taman Botani
India. Walaupun teh telah berjaya ditanam di Taman Botani India dari Canton (China) selepas
diperkenalkan oleh Kyd, ia tidak menerima tarikan yang besar pada awalnya dalam kalangan
tanaman komersial lain untuk pembangunan teh sebagai tanaman perladangan. Oleh itu,
penerokaan teh dan kerja koleksi lain di gangetic plain bermula.15 Sepanjang penerokaan luas
ini, lebih kurang 9000 spesimen dan bilangan besar tumbuhan telah dikumpulkan. Pada tahun
1853 tumbuhan Cinchona telah diperkenalkan di taman botani dan menyorkan penanaman
boleh dilakukan di kawasan bukit Nilgiri. Benih itu dibawa dari Kew lalu menanam terlebih
dahulu beberapa spesies Cinchona di taman botani. Kejayaan ini banyak membantu dalam
mengurangkan kadar demam malaria yang tinggi.16
II. Bekalan Wardian (Wardian Case)
Nathaniel Bagshaw Ward iaitu pemeriksa Kew Society of Apothecaries dari tahun 1836
hingga 1854 merupakan pencipta bekas Wardian pada tahun 1829. Bekas Wardian ialah versi
15 G. Valsala, Environmental Education Potential of Botanic Gardens, India: Mahatma Gandhi University, 2010, hlm. 156.
8
awal terarium iaitu satu bekas pelindung tumbuh-tumbuhan. Urusan Ward dengan nurseri
Loddiges yang menaja penerokaan tumbuhan telah mendorong beliau menyedari potensi
ciptaannya sebagai pengagihan tumbuh-tumbuhan melalui jalan laut. Tumbuh-tumbuhan yang
berada di jalan pelayaran laut yang panjang akan layu serta tidak subur kerana terdedah kepada
matahari panas, semburan garam, angin kencang, atau anak-anak kapal laut yang tidak
mengairi tumbuhan tersebut.17 Pada Jun 1833, Ward memenuhi bekas Wardian dengan
tumbuh-tumbuhan dan mengirimnya ke Sydney, Australia. Meskipun perlu berdepan dengan
pelbagai iklim sepanjang perjalanan laut itu, tumbuh-tumbuhan yang berada dalam bekas
Wardian tetap subur apabila sampai ke Sydney pada bulan November. Bekas diisi semula
dengan tumbuhan Australia pada bulan Februari, 1834 untuk pelayaran pulang. Bekas-bekas
diabaikan sahaja tanpa diairi walaupun suhu sepanjang pelayaran itu berada di antara -7 Celsius
kepada 49 Celsius dan pada suatu ketika dek ditutupi dengan 30 cm salji. Pada 24 November
1834, apabila kapal itu berlabuh di London, Ward bersama dengan G. Loddiges memeriksa
keadaan tumbuhan tersebut dan G. Loddiges sangat puas hati kerana beliau pertama kali dapat
melihat tumbuhan jenis pakis, Gleichenia microphylla yang subur.
Bekas Wardian seterunya menjadi alat penting yang dapat meningkatkan aliran
tumbuhan spesies asing di negara masing-masing. George Loddiges mendapati bahawa
survival rate tumbuhan meningkat daripada 5% tanpa 95% dengan menggunakan bekas
Wardian ini. Robert Fortune adalah antara orang pertama yang menggunakan bekas Wardian
dan berjaya mengagihkan sebanyak 20,000 benih teh dari China ke India yang mencetuskan
pembangunan industri teh India. Ciptaannya beliau membolehkan Cinchona diagihkan dari
Amerika Selatan ke Kew Garden oleh Markham, dan kemudian ke India serta banyak
9
tumbuhan lain yang berharga ke taman-taman botani tertentu untuk penyelidikan dan
penanaman seterusnya.18
C. Penubuhan Tea Committee (Jawatankuasa Teh)
Demi mengenalpasti penanaman teh memang boleh dijalankan di India selepas
kehilangan monopoli SHTI ke atas China, Jawatankuasa Teh ditubuh pada tahun 1834 dan
terus menghantar salah satu ahlinya, C.J. Gordon ke China untuk mengumpulkan tumbuhan
dan benih teh serta mengupah pakar-pakar dalam penanaman dan pengeluaran teh. Cabaran
paling besar Gordon ialah beliau sukar merekrut orang Cina yang sesuai kerana tenaga mahir
di sana dibayar baik dan enggan berpindah ke tempat lain. Selain itu, mereka juga tidak
dibenarkan menggunakan kemahiran mereka di tempat lain dan keluarga mereka akan
diganggu sekiranya mereka meninggalkan mereka berpindah ke tempat lain.19 Setelah Doktor
Wallich akhirnya mengesahkan penemuan teh oleh Leftenan Charlton, Jawatankuasa Tea
memaklumkan kepada Gabenor Jeneral India pada malam sebelum Krismas tahun 1834 tentang
penemuan teh di bahagian atas Assam.
Pada peringkat awal, Jawatankuasa Teh memutuskan bahawa teh asli boleh ditanam
dengan lebih baik di India semasa Gordon berada jauh di China. Walau bagaimanapun, mereka
mengubah fikiran mereka dan 80,000 benih Gordon sudah hantar telah bercambah di Taman
Botani Calcutta. Jawatankuasa seterusnya memutuskan untuk mengagihkan benih teh secara
meluas untuk mengenalpasti kawasan yang terbaik untuk penanaman teh. 20,000 benih
dihantar ke Kuamon di kaki bukit Himalaya, 2000 benih ke India Selatan, dan 20,000 ke
Assam.20 Selepas beberapa kaji selidik telah dilakukan, pakar sains Jawatankuasa Teh
berpendapat keadaan di Assam sama seperti daerah-daerah teh China dari segi topografi, suhu,
10
dan kelembapan. Pendapat yang berbeza wujud dalam kalangan pakar sains sama ada benih
Cina lebih baik daripada benih asli India. Dr Wallich berhujah bahawa tumbuh-tumbuhan asli
lebih disesuaikan dengan keadaan tempatan manakala William Griffith menegaskan bahawa
benih China ialah pilihan terbaik berdasarkan penanaman terpilih yang dijalankan sepanjang
beberapa abad.21 Jawatankuasa akhirnya sehaluan dengan Griffith. Maka, Gordon dan yang
lain bertahun-tahun telah menghantar benih teh China dalam kuantiti yang besar ke India.
Segala usaha telah dibuat untuk menggantikan teh asli Assam.
D. Usaha beberapa warga British
Misi-misi telah dilakukan dengan British menghantar duta ke China dan mereka
mampu memperoleh benih-benih teh sepanjang misi mereka. Contohnya, Lord Macartney pada
tahun 1793. Meskipun rundingannya dengan China tidak berjaya kerana enggan kowtow
(melutut sebanyak tiga kali dengan muka menyentuh lantai) dengan Maharaja Qian Long,
beliau dapat membawa balik tumbuhan dan benih teh balik ke India. Tumbuhan besar
kemungkinan telah layu tetapi benihnya bercambah di Taman Botani Calcutta. Selain itu, pada
tahun 1816, Lord Amherst memimpin satu lagi misi ke Peking. Misi tersebut gagal juga tetapi
beliau juga berpeluang membawa balik sedikit tumbuhan dan benih teh. Namun, kapal Amherst,
Alceste mengalami kemalangan di Sumatra menyebabkan spesimen teh telah hilang.
Walaupun menghadapi banyak cabaran, terdapat beberapa individu British yang
memberi sumbangan besar dalam pembangunan penanaman teh di India sebelum dan selepas
penubuhan Persatuan Teh itu. Antaranya:
11
I. Charles Alexander Bruce (1793 – 1871) dan Leftenan Charlton
C.A. Bruce merupakan salah satu tokoh paling penting dalam pembangunan teh di India.
Bruce tiba di Assam pada 1830-an untuk memimpin beberapa kapal perang British. Kawasan
perintah Bruce di Assam merangkumi Sadiya, satu kawasan abangnya, Robert Bruce ingin
melawat untuk mendapatkan tanaman teh. C.A. Bruce mengumpul tanaman teh seperti yang
dijanjikan dan menanamkannya di kebunnya di Sadiya. Kemudian menghantar beberapa
spesimen kepada Ejen British di Assam dan menghantar daun dan benih teh ke Calcutta untuk
pemeriksaan. Taman Botani SHTI di Calcutta enggan mengesahkan bahawa sampel adalah teh
dan menyatakannya satu lagi bunga jenis kamelia.22 Kes yang sama berlaku pada Leftenan
Charlton. Sewaktu berkhidmat di Assam pada tahun 1831, beliau telah menghantar
tumbuh-tumbuhan teh untuk Persatuan Pertanian dan Hortikultur di Calcutta. Tumbuhan Charlton
kemudian telahpun layu dan telah dinafikan daripada pengiktirafan rasmi. Pada Tahun 1834,
Charlton, telah menjadi pembantu kepada Captain Jenkins seorang ejen di Jorhat untuk
sempadan utara-timur telah menghantar sampel benih dan daun baru dari Sadiya ke Calcutta
dan akhirnya membuat Wallich meyakinkan kewujudan teh di Assam. Jawatankuasa Teh
kemudian mengarah Leftenan Charlton untuk mewujudkan nurseri teh di Sadiya dengan Bruce
menjadi pembantunya. Walau bagaimanapun, beliau dipanggil jauh untuk meredakan satu
pemberontakan dan telah cedera parah dalam pemberontakan itu. Beliau tidak boleh
meneruskan usaha membangunkan penanaman teh lalu digantikan oleh Bruce.
Pada tahun 1836, Bruce dilantik sebagai Superintendent of Tea Forest dan diberikan
kuasa untuk membuka dua atau tiga ladang teh.23 Bruce mendirikan nurseri benih teh China
kepunyaan SHTI di beberapa tempat di Upper Assam iaitu Jaipur, Chabua, Chita Tingri dan
Hukanpukri. Terdapat dua nurseri benih teh China dan teh asli di Sadiya. Bruce dan
22 Roy Moxham, Tea: Addiction, Exploitation, and Empire, hlm. 94.
12
orangnya juga berusaha untuk mencari kebun kecil teh asli di dalam hutan. Setelah kebun teh
liar telah dikesan, rundingan diadakan dengan ketua tempatan. Bruce seorang perunding yang
sangat mahir. Jumlah wang yang sangat kecil digunakan untuk sebagai wang suapan tetapi
lebih kerap ketua-ketua tempatan akan disogok dengan candu.24 Pada tahun 1839, Bruce
menghasilkan 5000lbs teh dan menjangka hasilnya boleh dijual lebih daripada dua kali ganda
pada tahun 1840. Beliau telah menghasilkan satu anggaran yang amat terperinci tentang jumlah
kos yang diperlukan untuk menubuhkan ladang dan mengekstrapolasikan angka-angka ini
untuk memberi keuntungan tahunan, iaitu 16,500 ekar ladang teh akan mendapatkan
keuntungan sebanyak £232,660. Anggaran ini sudah tentu mencetuskan minat ahli perniagaan
British dalam penanaman teh untuk mengaut keuntungan.25 Di samping itu, beliau juga
menubuhkan Syarikat Teh Bengal di Calcutta dengan objektif untuk membeli hasil dari ladang
teh SHTI.26
II. Robert Fortune (1812-1880)
Pada May 1848, Robert Fortune, sebagai seorang kurator di Chelsea Physic Garden
menerima pelawaan daripada Dr John Forbes Royle mewakili SHTI ke China sebagai
“pemburu teh”. Beliau perlu pergi ke China untuk “mencuri” sampel teh, of teh, memastikan
mereka sihat dan mengagih sampel-sampel yang “dicuri” ke benua lain.27 Sebelum ini, Fortune
mempunyai pengalaman melakukan ekspedisi selama tiga tahun di China pada tahun 1844
hingga tahun 1847. Semasa lawatan pertama beliau ke China, Fortune mempelajari lebih lanjut
mengenai teh berbanding dengan mana-mana orang Barat di dunia. Beliau telah melawat
taman-taman teh hijau yang boleh diakses berhampiran dengan pelabuhan terbuka Ning Bo
diiringi oleh konsul British. Seperti setiap ahli botani Inggeris yang lain, Fortune masih tidak
24 Roy Moxham, Tea: Addiction, Exploitation, and Empire, hlm. 99. 25 Ibid., hlm. 100.
13
dapat menggambarkan cara teh dibuat secara terperinci. Beliau gagal menjawab persoalan
sama ada teh hitam dan hijau dihasilkan daripada tumbuhan yang sama atau tidak.28 Tugas
beliau sangat berat dan memerlukan beberapa tahun di China untuk menyiapkan tugasnya.
Demi melonjakkan pengeluaran teh untuk SHTI, Fortune perlu membawa balik beberapa ribu
tumbuhan dan benih teh, ditambah lagi dengan teknik pemprosesan dan pengeluaran teh yang
disembunyikan oleh China sebelum ini. Beliau perlu mempelajari rahsia minuman yang paling
popular di dunia supaya beliau boleh menyebarkan rahsia tersebut kepada orang lain untuk
menggerakkan pengeluaran berskala besar teh di India. Dalam misi ini, Fortune akan meneroka
pedalaman China, lebih daripada mana-mana warga Britain dan berada di luar kawasan tanpa
pelindungan undang-undang dan kapal perang British. Sewaktu berada di konsesi asing
Shanghai, beliau boleh beroperasi di bawah payung undang-undang British. Namun, sepanjang
perjalanan di luar pelabuhan, Fortune memerlukan orang-orang dalaman untuk melindunginya.
Badan kehakiman yang semakin lemah di Peking tidak dapat mengawal Mandarin tempatan
menyerang warga asing dan kadang-kala akan membunuh mereka tanpa sebarang sebab.
Semasa di Shanghai, Fortune mengupah dua lelaki sebagai jurubahasa, tukang masak,
pengumpul botani, pengawal peribadi dan yang paling penting sekali, memberi panduan
kepada beliau. Tukang gunting rambut Fortune bernama ‘the Coolie’ diupah untuk berulang
alik mengangkut bagasi dari pantai ke bot atau membawa bekas kaca berat sepanjang
perjalanan untuk mengumpul botani. Wang, akan bertindak sebagai pengurus “pelancong”
profesional untuk Fortune kerana mengetahui selok belok jalan antara Shanghai dan ladang teh.
Fortune menyamar seperti seorang Mandarin dari sebelah Tembok Besar China serta
menggunakan nama Sing Wa.29 Dalam perjalanan ke Anhui untuk mendapat benih teh
berkualiti tinggi, beliau berkesempatan untuk melawat kilang pemproses teh yang terletak
14
berhampiran Sungai Yangtze yang dikenali sebagai kilang memproses teh hijau. Di situlah
Fortune mengetahui bendasing dimasukkan ke dalam teh ketika proses dilaksanakan.
Bendasing digunakan supaya teh hijau akan kekal hijau.30 Kemudian, beliau juga mengetahui
bahawa teh hitam dan teh hijau berasal dari pokok yang sama, namun kedua-duanya di tanam
di kawasan yang berbeza. Teh hijau lebih banyak ditemui di Anhui manakala teh hitam berada
di pergunungan Wu Yi dan Bohea. Robert Fortune juga berjaya menjejaki kawasan penanaman
teh yang disifatkan sebagai teh termahal di dunia pada ketika itu yang dikenali sebagai Da
Hong Pao. Menyedari nilai yang tinggi, Robert Fortune mengumpulkan benih-benih Da Hong
Pao untuk dibawa ke India dan seterusnya menjadi asas penting kepada sektor penanaman teh
di India. Pada akhirnya, Fortune memperkenalkan 20,000 tanaman teh dan anak benih ke rantau
Darjeeling India namun kebanyakan telah layu. Selain itu, beliau juga membawa sama
sekumpulan pekerja teh Cina terlatih yang akan memudahkan pengeluaran daun teh. Penting
sekali, teknologi dan pengetahuan yang telah dibawa dari China memainkan peranan penting
dalam perkembangan industri teh India.
III. Doktor Arthur Campbell (1805–1874)
Pada tahun 1814, Dr. Campbell yang berkhidmat di Perkhidmatan Perubatan India
membawa biji benih teh China dari Kumaon dan menanam mereka di kediamannya di
Darjeeling.31 Berbeza dengan tempat-tempat lain di India di mana British memulakan
penanaman teh, tumbuhan teh bukan tumbuhan asli di Darjeeling. Eksperimen Dr. Campbell
tidak lama lagi terbukti sangat berjaya kerana benih-benih teh Cina bukan sahaja selamat
daripada iklim yang sejuk, maka ia telah bertumbuh subur. Eksperimen beliau seterusnya
diikuti oleh usaha beberapa orang lain dan tidak lama lagi, teh mula ditanam di kawasan
tersebut sebagai Teh Darjeeling. Di bawah naungan Dr Campbell, Darjeeling dikembangkan
30 Sarah Rose, For All the Tea in China, hlm. 98-99.
15
sebagai satu stesen bukit yang menyeluruh untuk komuniti Eropah yang kecil dan pusat
rekreasi untuk anggota tentera yang sakit dan kakitangan kerajaan. Kemasukan pelaburan
E. Kemasukan pelabur British
Selepas penanaman teh mula dikembangkan, pemodal di London terus mengambil
tindakan. Pada 12 Februari 1839, hanya sebulan selepas lelongan pertama teh Assam,
sekumpulan pedagang bertemu di bandar dan bercadang untuk membentuk sebuah syarikat.
Dua hari kemudian, para pedagang bertemu sekali lagi dan bersetuju untuk mengumpul
£500,000 untuk membentuk The Assam Company (Syarikat Assam). Pedagang London bukan
pihak yang pertama mencadangkan teh sebagai tanaman komersil di Assam. Di Calcutta,
memang ada satu cadangan untuk membentuk Bengal Tea Association (Persatuan Teh Bengal)
yang akan mengambil alih aset-aset SHTI dan mengeksploitasi penanaman teh di Assam.
Hubungan antara ahli sangat rapat dan ahli persatuan termasuk Pengerusi Jawatankuasa Teh
1834. Kemudian, Persatuan Teh Bengal bergabung dengan Syarikat Assam Syarikat di mana
syarikat di London akan mengeluarkan modal sementara ahli-ahli di Calcutta akan memegang
kuasa pentadbiran syarikat.32 Syarikat Assam juga mengambil alih pajakan baru di hutan yang
terdapat penemuan teh untuk pengeluaran seterusnya. Mereka ditawarkan tempoh selama
sepuluh atau dua puluh tahun sebelum apa-apa cukai perlu dibayar kepada kerajaan. Hal ini
menggalakkan mereka untuk membeli lebih banyak tanah pajakan.
Pada akhir tahun 1840, 2,638 ekar teh ditanam dan 10,202lbs teh telah dieksport.
Syarikat menyangka keuntungan akan bertambah pada tahun hadapan tetapi pengeluaran tidak
memenuhi keperluan dan perbelanjaan untuk proses penanaman dan pengeluaran teh telah
melonjak. Syarikat Assam beroperasi tanpa penerapan yang sah dan memikul liabiliti tanpa
had. Syarikat akhirnya diterapkan secara rasmi pada tahun 1845 di bawah Akta Parlimen, enam
16
tahun selepas ia ditubuhkan dengan moto 'Ingenio et Labore" yang bermaksud kepintaran dan
bekerja keras. Oleh kerana status kewangan yang membimbangkan, pengurangan kos secara
drastik berlaku. Mesin berkuasa wap dan gergaji syarikat itu terpaksa dijual, pajakan di utara
dan timur diabaikan. Lembaga London mengambil tindakan untuk menukarkan pengurusan di
Assam. Kumpulan baru ini berusaha untuk menambahbaik kualiti teh.
Pada tahun 1848 syarikat itu memperoleh keuntungan yang pertama dan dua tahun
kemudian syarikat berjaya melangsaikan semua hutangnya. Setengah ladang yang terbiar telah
dibeli semula. Pada tahun 1852 Syarikat Assam membayar dividen yang tinggi kepada pelabur.
Syarikat Assam telah mengembangkan pengeluaran teh dalam masa sepuluh tahun. dari
10,000lbs kepada 250,000lbs. Lima tahun kemudian, iaitu pada tahun 1855 adalah 583,000lbs.
Syarikat Assam sebagai pengeksport tunggal teh Assam berubah pada awal 1850-an dengan
beberapa ladang kecil dibuka untuk mengikuti contoh Syarikat Assam. Ramai daripada mereka
adalah pekerja British daripada Syarikat Assam. Selain itu, di bawah pentadbiran Lord
Dalhousie, peraturan yang sangat liberal telah dikeluarkan di mana padang-padang belantara
Bengal dan wilayah-wilayah dirampaskan boleh diperoleh dengan mudah dan dasar ini
merangsangkan lagi peluasan penanaman teh di British India.33 Peraturan-peraturan adalah
seperti berikut iaitu tanah Assam dan Cachar terdapat satu perempat daripada sewa geran
percuma selama-lamanya sebagai peruntukan untuk membuat jalan raya dan kemudahan asas
lain. Baki sewa dipercumakan selama lima belas tahun, sepuluh tahun seterusnya £4 1/2 setiap
ekar setahun; 74 tahun seterusnya dikenakan bayaran £6 setiap ekar setahun. Kemudian,
penilaian semula dilakukan dengan syarat kos sewa tidak melebihi kos yang ditetapkan
sebelum itu. Pada tahun 1859, sebuah syarikat awam besar yang baru beroperasi iaitu Jorehaut
Tea Company (Syarikat Teh Jorehaut).34 Syarikat ini menyerap beberapa taman-taman teh
33 Charles Henry Fielder, On the Rise, Progress, and Future Prospects of Tea Cultivation in British India, Journal of the Statistical Society of London, 32, 1869, hlm. 30.
17
kecil yang sedia ada sebagai nukleus dan kemudian berkembang menjadi satu syarikat
pengeksport teh yang kuat. Pada akhir tahun 1859, terdapat lima puluh ladang teh lain di Assam
yang dikendalikan oleh syarikat lain selain daripada Syarikat Assam dan Syarikat Teh Jorehaut.
Di Darjeeling pula, ladang teh Alubari dibuka oleh Syarikat Teh Kurseong and Darjeeling.35
F. Kemasukan Buruh
Industri teh Assam bergantung hampir sepenuhnya kepada buruh asing yang berasal
dari kawasan tanah tinggi tengah dan selatan India, termasuk Bihar dan United Provinces. .
Orang Assam tidak berminat dalam kerja-kerja perladangan terutama dengan gaji yang
ditawarkan. Kebanyakan orang Assam mempunyai tanaman mereka sendiri yang memerlukan
pemeliharaan mereka .Mereka dibawa ke Assam oleh Syarikat Hindia Timur dan kemudian
oleh pemerintah British serta usahawan-usahawan teh.36 Orang luar pertama yang diambil
masuk ialah orang Cina. Terdapat masyarakat Cina yang besar di Calcutta dan kerajaan
seolah-olah percaya bahawa setiap warga Cina adalah pakar teh. Dr Lumqua telah dilantik untuk
merekrut sebahagian orang Cina di Calcutta ke ladang teh Assam. Selain itu, Dr Lumqua
mencadangkan buruh Cina boleh dibawa dari wilayah Cina Yunnan dengan berjalan kaki. Skim
ini ditamatkan dengan serta merta apabila Dr Lumqua meninggal dunia akibat demam pada
tahun 1840. Sementara itu, Syarikat Assam pula mula merekrut Cina dari Tanah Melayu tetapi
pelan ini gagal kerana pergaduhan sering berlaku sepanjang jalan mereka ke Assam. Sejak
kejadian itu, tiada lagi percubaan untuk merekrut kuli Cina. Hanya buruh mahir Cina yang
dikenalpasti akan direkrut ke dalam ladang teh.
Menurut Behal, industri teh dari tahun 1840-an dan seterusnya merupakan perusahaan
komersial paling awal yang ditubuhkan oleh modal swasta British di Lembah Assam telah
35 Victor H. Mair dan Erling Hoh, The True History of Tea, hlm. 214.
18
menjadi majikan utama bagi tenaga pekerja bergaji semasa pemerintahan penjajah. Pengenalan
perkhidmatan kapal berkuasa wap ke Sungai Brahmaputra pada tahun 1862 menyebabkan
terdapat peningkatan dari segi pengambilan buruh. Laporan Pesuruhjaya Teh November 1867
menerangkan
On the whole, we see no reason to believe that, as far as soil and climate go, tea cannot be grown profitably in Assam, Cachar, and Sylhet. The whole matter may be reduced to the one question of the supply of labour. If this can be obtained in sufficient quantity, and at reasonable cost, gardens properly planted and economically planted and economically managed, ought to return a fair profit on the outlay.37
Tenaga buruh di ladang-ladang teh lembah Assam meningkat daripada 107,847 orang pada
tahun 1885 kepada 247,760 orang pada tahun 1900. Pada akhir pemerintahan penjajah British,
buruh yang bekerja di ladang teh lembah Assam adalah sebanyak setengah juta orang daripada
jumlah buruh secara keseluruhan iaitu tiga perempat daripada sejuta orang.
Walau bagaimanapun, kebanyakan buruh yang direkrut adalah tidak sihat ditambah lagi
dengan perjalanan ke destinasi yang mencabar sama ada berjalan kaki atau sampan
mengakibatkan kadar kematian yang tinggi dalam kalangan buruh yang direkrut. Lebih
daripada separuh orang meninggal dunia sebelum sampai ladang teh. Situasi ladangteh yang
buruk di Assam juga merupakan komitmen yang sangat serius untuk buruh asing. Hal ini
disebabkan undang-undang antara tahun 1859 hingga tahun 1926 akan mendenda buruh yang
melanggar kontrak atau mempunyai keinginan untuk menamatkan kontrak mereka.38 Mereka
tidak mempunyai hak untuk pulang ke tempat asal mereka sehingga tahun 1932. Apabila
kerajaan ingin merangka satu akta kerajaan pada tahun 1882 untuk membolehkan kuli
mengunjungi lading-ladang teh dan menandatangani kontrak selepas mereka berpuas hati
dengan syarat-syarat yang ditawarkan oleh majikan, , majikan ladang teh pula membentuk
37 Charles Henry Fielder, On the Rise, Progress, and Future Prospects of Tea Cultivation in British India, Journal of the Statistical Society of London, 32, 1869, hlm. 31.
19
organisasi mereka sendiri iaitu Persatuan Teh India.39 Pada asalnya berpusat di Calcutta tetapi
tidak lama lagi membuka cawangan-cawangan di ladang teh Assam. Persatuan Teh India satu
organisasi yang kuat sehingga berjaya menghalang Akta 1882 diluluskan. Mereka bekerja rapat
dengan Persatuan Daerah Teh India di London dan berjaya menyekat banyak percubaan
kerajaan untuk melakukan pembaharuan terhadap undang-undang buruh.
G. Pembangunan Sistem Pengangkutan dan Perhubungan
Pada peringkat awal, pengangkutan bagi penanam ialah gajah, sampan, atau tandu.
Kuda atau lembu tidak sesuai untuk digunakan pada masa itu disebabkan keadaan jalan yang
berpaya. Gajah ialah pengangkutan penting bagi perjalanan ke hutan yang dalam dan
merupakan tempat habitat binatang liar seperti harimau dan beruang. Mereka juga sangat
berguna dalam membersihkan tanah ladang yang dipenuhi dengan kayu balak. Sampan atau
country boat pula ialah pilihan pertama pengangkutan jalan laut dari Calcutta ke ladang teh
Assam. Tandu atau dikenali oleh penduduk tempatan sebagai palkee biasa digunakan di
Calcutta dan di kawasan-kawasan lain. Palkee pada dasarnya adalah satu kotak gempal yang
panjang dengan gelongsor bidai di sebelah, di mana penumpang akan duduk dalam kotak itu.
Palkee akan diangkat oleh empat orang palkee-wallah yang terkenal dengan stamina mereka
membawa penumpang ke destinasi yang dekat mahupun jauh.40 Sistem pengangkutan ini
mempunyai batasannya dan hanya boleh meletak bagasi yang kecil sahaja. Walau
bagaimanapun, ia merupakan satu kaedah penting ke laluan tertentu dan tiada alternatif lain
sehingga pembinaan jalan raya dan landasan keretapi diperkenalkan.
Kemudian, kemudahan seperti jalan raya, kapal berkuasa wap dan keretapi telah
diperkenalkan secara berperingkat dan secara tidak langsung telah memudahkan urusan yang
berkaitan dengan penanaman teh. Pada awalnya, tiada jalan raya yang sesuai untuk majikan
20
ladang teh semasa tiba di Assam. Raja-raja Ahom telah membina rangkaian jalan yang luas,
tetapi hampir semua jalan diabaikan dalam anarki sebelum penaklukan British. British
seterusnya menaikkan jalan-jalan ini lebih tinggi daripada paras banjir dan ladang-ladang teh
dapat memulihkan sebahagian jalan raya untuk kegunaan mereka. Satu jalan utama yang
diluluskan oleh kerajaan melalui Assam mula digunakan pada tahun 1866. Banyak kawasan
ladang teh membina jalan raya demi memudahkan perjalanan serta penghantaran hasil-hasil
teh dengan harapan kerajaan akan memberi geran untuk meluluskan pembinaan tersebut.
Selain itu, Syarikat Hindia Timur cepat memperkenalkan kapal berkuasa wap di India.
Perkhidmatan kapal berkuasa wap kerajaan dirasmikan di Ganges pada tahun 1834 dan
memberikan perkhidmatan jalan laut dari Calcutta ke Allahabad.41 Tidak lama kemudian,
perkhidmatan secara tidak teratur beroperasi dari Calcutta ke Gauhati di Assam. Kapal
berkuasa wap mampu mengurangkan masa perjalanan ke Assam kepada tiga atau empat
minggu, berbanding dengan hampir dua bulan dengan menggunakan sampan. Idea untuk
membina landasan kereta api di India mula dikemukakan sekitar Early Railway Age di British
pada tahun 1831 dan 1832. Pada tahun 1844, Macdonald Stephenson mencadangkan kerajaan
Bengal untuk membina landasan keretapi dari Calcutta ke kawasan sempadan Timur Laut. Pada
masa yang sama, peniaga di Bombay pula mencadangkan landasan sepanjang Ghats Barat.
Hasilnya, jawatankuasa sementara bagi Keretapi India Timur dan Great Indian Peninsular
Railway telah dibentuk dan cadangan telah disampaikan kepada Mahkamah Pengarah Syarikat
Hindia Timur pada tahun 1845.42Oleh sebab keadaan geografi di India, kerja-kerja pembinaan
bermula pada tahun 1850 dan landasan eksperimen pertama dari Bombay ke Thana telah
dibuka pada tahun 1853. Objektif pengenalan sistem keretapi bagi kedua-dua pihak berkuasa
di England dan India adalah untuk pembangunan politik dan komersial.43 Keretapi akan
41 Roy Moxham, Tea: Addiction, Exploitation, and Empire, hlm. 117.
21
mengukuhkan kawalan British terhadap seluruh India dengan mempercepatkan pengagihan
tentera dan sumber dari satu tempat ke tempat yang lain. Di samping itu, kereta api dijangka
akan menggalakkan pembangunan eksport bahan-bahan mentah dari India dan membuka
pasaran bagi produk yang dihasilkan British. Pada 1881, landasan kereta api akhirnya melintasi
sempadan Assam dan sepanjang tahun 1880-an perkhidmatan keretapi dilanjutkan ke
daerah-daerah teh.
Bagi sistem perhubungan pula, British memperkenalkan perkhidmatan mel setiap dua
minggu dari Bombay ke Calcutta pada tahun 1790. Perkhidmatan tersebut menggunakan pelari
dak (surat) untuk membawa surat dari Bombay ke Masulipatam, dan dari Masulipatam ke arah
selatan sehingga Madras dan arah utara ke Calcutta. Pada 1820, perkhidmatan dak pelari terus
dari Bombay ke Calcutta melalui Nagpur diperkenalkan. Usaha-usaha penambahbaikan sistem
perhubungan dijalankan selari dengan sistem pengangkutan. Pada tahun 1840-an beberapa
laluan telah ditukarkan kepada kereta kuda dan 20 tahun kemudian British memperkenalkan
pengangkutan kereta api. Perkhidmatan telegraf dari Bombay ke Calcutta pula dirasmikan pada
tahun 1860. Walau bagaimanapun, perkhidmatan pelari dak tetap diteruskan di banyak laluan
dan perkhidmatan ini hanya henti digunapakai pada pertengahan abad ke-20.
Kesimpulan
Secara tuntasnya, walaupun galakkan daripada British dalam penanaman teh sedikit
sebanyak menyebabkan pertumbuhan industri teh telah terbantut selama beberapa tahun,
namun dengan perkara-perkara tertentu yang dititikberatkan dan usaha yang dilakukan secara
langsung atau tidak langsung daripada British, industri teh mampu berkembang sehingga
mengalami tempoh pertumbuhan pesat antara tahun 1850 dan tahun 1890. Pertumbuhan
industri adalah luar biasa dalam tempoh ini. Kawasan teh hanya 750 hektar pada tahun 1852
22
purata tahunan sebanyak 504%.44 Begitu juga kepada pengeluaran teh di mana pengeluaran
adalah 214,000lbs pada tahun 1850 meningkat kepada 126 juta lbs pada tahun 1890 dengan
kadar pertumbuhan tahunan dengan purata 1,466%. Hasil adalah 304lbs sehektar meningkat
kepada 822lbs sehektar. Pada tahun 1888, apabila pengeluaran teh India meningkat kepada 86
juta lbs, dan mercu tanda utama telah dicapai. Import teh British dari India telah menjadi lebih
besar daripada yang dari China. Hal ini adalah satu impian yang telah direalisasikan oleh satu
kuasa imperial yang besar. Pada awal 1990-an, teh India menyumbangkan 59% pasaran British,
dengan sebahagian lagi datang dari Ceylon.45
Gambar 1: Sampan atau country boat
Sumber: Alarmy.com
Gambar 2: Palkee
Sumber: Victoria and Albert Museum
44 K.G. Karmakar dan G.D. Banerjee, The Tea Industry in India: A survey, Department of Economic analysis and Research. NABARD, Mumbai, India, 2005. hlm. 23.
23
Sumber Rujukan
1. Fielder, C.H., On the Rise, Progress, and Future Prospects of Tea Cultivation in British
India, Journal of the Statistical Society of London, 32, 1869, 29-37.
2. Gadapani Sarma, A Historical Background of Tea in Assam, Online Journal of Humanities
& Social Science, 1, 2013, 123-131.
3. Hershey, David R., Doctor Ward's Accidental Terrarium, The American Biology Teacher,
58, 1996, 276-281.
4. Hill, W., The History and Functions of Botanic Gardens, Annals of the Missouri Botanical
Garden, 2, 1915, 185-240.
5. Karmakar K.G. dan Banerjee, G.D., The Tea Industry in India: A survey, Department of
Economic analysis and Research. NABARD, Mumbai, India, 2005.
6. Moxham, R., Tea: Addiction, Exploitation, and Empire, London: Robinson, 2004.
7. Mair, Victor H. dan Erling Hoh, The True History of Tea, UK: Thames & Hudson, 2009.
8. Rose, S., For All the Tea in China, London: Arrow Books, 2010.
9. Singh, V.B. (ed.), dalam Economic History of India 1857-1956, Bombay: Allied
Publication, 1965.
10. Suntharalingam, R., Sejarah India Moden: Imperialisme dan Nasionalisme, Pulau Pinang:
Pusat Pendidikan Jarak Jauh, 1987.
11. Tomlinson, B.R., The Economy of Modern India 1860-1970, New Delhi: Foundation
Books, 1998.
12. Valsala, G., Environmental Education Potential of Botanic Gardens, India: Mahatma
Gandhi University, 2010.
13. Young, H., Tea Culture in Britain 1660-1800, Proceedings of 2001 International
