Aminudin, C . 2008. Prinsip hierarki pengelolaan limbah, Ecotasgroup. Jakarta.
Anonim. 1997. Undang-undang No. 23 Tahun 1997 tentang Pengelolaan Lingkungan
Hidup. CV Ekojaya. Jakarta.
Anonim. 1999. Peraturan Pemerintah No. 27 Tahun 1999 tentang Analisis Mengenai
Dampak Lingkungan. CV Ekojaya. Jakarta.
Anonim. 2001. Keputusan Menteri Lingkungan Hidup No. 17 Tahun 2006 tentang
Jenis Rencana dan/atau Kegiatan yang Wajib Dilengkapi Analisis Mengenai
Dampak Lingkungan. CV Ekojaya. Jakarta.
European Commission. 2003b.Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC).
Reference Document on Best Available Techniques for The Textile Industry.
Seville. Spain
Fandeli, C. 2007. Analisis Mengenai Dampak Lingkungan Prinsip Dasar Dalam
Pembangunan. Penerbit Liberty Offset. Cetakan Kedua. Jakarta.
Hendartomo, T. 2002. Analisis Efisiensi dan Benefit Cost Ratio Pengoperasian
Instalasi Pengolahan Air Limbah (IPAL) Industri Penyamakan Kulit. Naskah
Publikasi Program Studi Ilmu Lingkungan Jurusan antar Bidang.UGM.
Hidayatullah, Gunawan, Mudikdjo,K. dan Noor E. 2005. Pengelolaan Limbah Cair
Usaha Peternakan Sapi Perah melalui Penerapan Konsep Produksi Bersih.
Jurnal Pengkajian dan Pengembangan Teknologi Pertanian, 8.(1) : 124 – 136.
Lingggawati, A., Muhdarina dan Sianturi, H. 2002. Efektivitas Pati-Fosfat dan
Aluminium Sulfat sebagai Flokulan dan Koagulan. Jurnal Natur Indonesia, 4
(2): 164 – 170.
Masduqi, A dan Wardhani, S. 2005. Minimisasi Limbah Pada Industri Pulp dan
Kertas. Prosiding Seminar Nasional Kimia Lingkungan VII ( 28-05-2005).
Mukono,H.J. 2005. Kedudukan AMDAL dalam Pembangunan Berwawasan
Lingkungan . Jurnal Kesehatan Lingkungan , 2 (1 ): 19-28.
Noor, E dan Sailah, I. 1989. Dasar Teknik Kimia. Departemen Pendidikan dan
Kebudayaan. Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi Pusat Antar Universitas
Bioteknologi. Institut Pertanian Bogor.
Novita, E. 2001. Optimasi Proses Koagulasi Flokulasi pada Limbah Cair yang
Mengandung Melanoidin. Jurnal Ilmu Dasar, 2 (1): 61 -67.
Rochaeni, A dan Pradiko, H. 2004. Perencanaan Program Minimisasi limbah di
Laboratorium Kimia Mineral PPTM Bandung. Jurnal Infomatek,6 (4) :
37-43.
Satrawijaya, T.A. 1991. Pencemaran Lingkungan. Penerbit Rineka Cipta. Jakarta.
Silalahi, D.M. 1995. AMDAL dalam Sistem Hukum Lingkungan di Indonesia.
Penerbit Mandar Maju. Jakarta.
Sjarief, R. 2002. Pengelolaan Sumber Daya Air. Jurnal Konstruksi dan Disain. No.1
jilid 1:67 – 72.
Susilawati,A.Hasyim Djafar, M dan Daud, A. April 2007. Efektivitas Sistem
Saringan Multimedia dalam Menurunkan TSS, BOD, NH
3-N, PO
4dan Total
Coliform pada Limbah Cair Rumah Tangga. Jurnal Sains dan Teknologi,7
(1) : 45 -56.
Sutapa, I. DA. 1999. Lumpur Aktif : Alternatif Pengolahan Limbah Cair. Jurnal
Studi Pembangunan ,Kemasyarakatan & Lingkungan,1(3) : 25 – 38.
U.S. Environmental Protection Agency (EPA). 2003. 40 CFR 410.94. Protection of
Environment-Textile Mills Point Source Category. Wahington, DC: US.EPA.
Wisnu, A.W. 2004. Dampak Pencemaran Lingkungan. Penerbit Andi Yogyakarta.
Lampiran 1 Hasil monitoring BOD outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen tahun 2003 –
2008
Tahun bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 5.5 Feb'03 24.6 Mar'03 11.4 Apr'03 21.1 Mei'03 16 Jun'03 15.1 Jul'03 10.5 Agt'03 12 Sep'03 9.6 Okt03 11.6 Nov'03 13.1 Des'03 8.6 Tahun 2004 Jan'04 8.6 Feb'04 18.6 Mar'04 20.1 Apr'04 28.3 Mei'04 15.7 Jun'04 13.9 Jul'04 12.4 Ags'04 4.4 Sep'04 20.4 Okt'04 14.8 Nov'04 15.8 Des'04 22.5 Tahun 2005 Jan'05 23.4 23.4 Feb'05 14.4 23.4 Mar'05 20.7 48.8 Apr'05 20.3 30.9 Mei'05 12.9 40.8 Jun'05 35.6 40.8 Jul'05 19.1 10.5 Ags'05 17.1 18.7 Sep'05 14.1 18.9 Okt'05 17.1 29.1 Nov'05 27.9 29.5 Des'05 15.3 19.6Lampiran 1 (Lanjutan ) Tahun bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 14.5 8.9 10.9 Feb'06 15.6 14.2 15.5 Mar'06 23 13 17.1 Apr'06 23.8 15.4 22.7 Mei'06 28.1 38.2 26 Jun'06 29.3 23.6 25.3 Jul'06 28.3 6.1 13.5 Agus'06 11 21.6 2 Sep'06 15 8.2 13.4 Okt'06 16.6 14.3 16.6 Nov'06 27.9 6.2 27.9 Des'06 23.3 6.1 16.3 Tahun 2007 Jan'07 32.8 2 19.8 Feb'07 22.5 5 13.8 Mar'07 32 5.7 19.9 Apr'07 22.7 2.1 9.4 Mei'07 26.6 8.9 17.9 Jun'07 14.7 12.2 20.6 Jul'07 34 13 30 Agus'07 20 11 17 Sep'07 28 11 23 Okt'07 28 11 27 Nov'07 44 18 39 Des'07 35 18 34 Tahun 2008 Jan'08 20 15 17 Feb'08 28 13 29 Mar'08 22 6 28 Apr'08 24 36 28 Mei'08 34 19 36 Jun'08 31 22 25 Jul'08 57 41 45
BML Indonesia : 60 mg/l
BML Uni Eropa : 30 mg/l
BML US-EPA : 8,7 mg/l
BML Jepang : 160 mg/l
Lampiran 2 Hasil monitoring COD outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen tahun 2003 –
2008
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 20.7 8.3 Feb'03 79.2 72.7 Mar'03 37.3 22.8 Apr'03 48.8 38 Mei'03 53.7 26.7 Jun'03 46.5 36.4 Jul'03 32.3 14.2 Agt'03 58.4 83.4 Sep'03 47.8 17.4 Okt03 52 32 Nov'03 46.9 18.4 Des'03 37.2 21.6 Tahun 2004 Jan'04 38.1 11.4 Feb'04 63.1 40 Mar'04 78.4 37.2 Apr'04 100 32 Mei'04 60.9 22.9 Jun'04 52.9 27.5 Jul'04 56 27 Ags'04 19.8 17.8 Sep'04 77.8 25.9 Okt'04 56.6 41.5 Nov'04 64.7 11.7 Des'04 9.2 31.8 Tahun 2005 Jan'05 138.9 104 76.9 Feb'05 68.2 104 47.3 Mar'05 85.2 197 29.6 Apr'05 80 128 25.3 Mei'05 56.6 174 36.3 Jun'05 36 174 16.8 Jul'05 55 46 27.2 Ags'05 80.2 84.9 66.3 Sep'05 61.2 61.6 60.2 Okt'05 71.3 111 79.2 Nov'05 110.2 122 36.7 Des'05 64.6 80.8 56.6Lampiran 2 (lanjutan)
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 59.4 36.4 44.4 Feb'06 61.9 57.5 61.9 Mar'06 83.6 53 69.4 Apr'06 95.9 62.5 91.7 Mei'06 113.1 154 105 Jun'06 115.6 94.9 90.8 Jul'06 111.5 24.8 53.7 Ags'06 44.5 86.7 8.2 Sep'06 61.8 33 53.5 Okt'06 65.9 57.7 65.9 Nov'06 110.2 24.6 110.2 Des'06 94.8 24.7 65.9 Tahun 2007 Jan'07 131.8 8.2 78.3 Feb'07 88.8 20.3 54.8 Mar'07 121 22.9 78.1 Apr'07 89.5 8.4 37 Mei'07 105.5 35.8 72.1 Jun'07 59.2 49.6 82.3 Jul'07 134 53 114 Ags'07 62 37 57 Sep'07 93 41 76 Okt'07 80 32 77 Nov'07 120 50 108 Des'07 99 51 95 Tahun 2008 Jan'08 57 42 53 Feb'08 82 41 81 Mar'08 62 15 77 Apr'08 73 98 81 Mei'08 94 55 99 Jun'08 84 60 66 Jul'08 141 112 122BML Indonesia : 150 mg/l
BML Uni Eropa : 160 mg/l
BML US-EPA : 115,5 mg/l
BML Jepang : 160 mg/l
Lampiran 3 Hasil monitoring TSS outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen tahun 2003 –
2008
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 3 2 Feb'03 10 7 Mar'03 8 4 Apr'03 5 4 Mei'03 6 4 Jun'03 10 8 Jul'03 5 3 Agt'03 13 29 Sep'03 12 5 Okt03 9 4 Nov'03 15 13 Des'03 5 3 Tahun 2004 Jan'04 9 3 Feb'04 7 13 Mar'04 4 4 Apr'04 6 3 Mei'04 12 3 Jun'04 7 10 Jul'04 10 11 Ags'04 10 15 Sep'04 14 11 Okt'04 5 8 Nov'04 6 10 Des'04 14 6 Tahun 2005 Jan'05 21 33 15 Feb'05 11 59 55 Mar'05 7 59 3 Apr'05 11 97 12 Mei'05 6 46 10 Jun'05 10 46 18 Jul'05 12 36 12 Ags'05 10 28 10 Sep'05 10 51 16 Okt'05 10 48 14 Nov'05 19 40 15 Des'05 15 18 13Lampiran 3 (lanjutan)
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 3 19 14 Feb'06 2 20 11 Mar'06 20 3 15 Apr'06 8 21 15 Mei'06 9 69 15 Jun'06 18 69 22 Jul'06 11 19 14 Ags'06 10 50 12 Sep'06 2 29 9 Okt'06 8 30 12 Nov'06 19 11 19 Des'06 14 15 16 Tahun 2007 Jan'07 9 11 10 Feb'07 14 17 12 Mar'07 18 19 14 Apr'07 9 8 5 Mei'07 14 11 8 Jun'07 14 16 19 Jul'07 11 10 10 Ags'07 8 12 9 Sep'07 11 14 15 Okt'07 16 7 14 Nov'07 10 15 10 Des'07 16 29 24 Tahun 2008 Jan'08 10 17 14 Feb'08 8 12 5 Mar'08 7 7 4 Apr'08 7 24 11 Mei'08 12 48 30 Jun'08 9 22 9 Jul'08 10 33 10BML Indonesia : 50 mg/l
BML Uni Eropa : 50 mg/l
BML US-EPA : 22,7 mg/l
BML Jepang : 200 mg/l
Lampiran 4 Hasil monitoring minyak dan lemak outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen
tahun 2003 – 2008
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 1 2 Feb'03 0.2 0.2 Mar'03 1.3 1.1 Apr'03 0.6 0.4 Mei'03 0.9 0.2 Jun'03 0.3 0.3 Jul'03 0.2 0.5 Agt'03 0.2 0.2 Sep'03 0.2 0.2 Okt03 0.5 0.9 Nov'03 0.2 0.2 Des'03 1 0.4 Tahun 2004 Jan'04 0.2 0.2 Feb'04 0.2 0.2 Mar'04 0.5 0.2 Apr'04 0.2 0.2 Mei'04 0.2 0.7 Jun'04 0.2 0.2 Jul'04 0.2 0.2 Ags'04 1.1 1 Sep'04 0.4 0.2 Okt'04 0.2 0.2 Nov'04 0.5 0.6 Des'04 0.2 0.2 Tahun 2005 Jan'05 0.2 0.5 0.2 Feb'05 0.2 0.5 0.2 Mar'05 0.2 1.1 0.2 Apr'05 0.2 0.5 0.2 Mei'05 0.2 2 0.7 Jun'05 0.2 2 0.2 Jul'05 0.2 0.7 0.2 Ags'05 0.2 0.2 0.2 Sep'05 0.2 0.2 0.2 Okt'05 0.2 0.4 0.2 Nov'05 0.2 0.9 0.2 Des'05 0.2 0.2 0.2Lampiran 4 (lanjutan)
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 0.2 0.2 0.2 Feb'06 0.2 0.2 0.2 Mar'06 0.2 0.2 0.2 Apr'06 0.2 0.2 0.2 Mei'06 0.2 0.7 0.2 Jun'06 0.2 0.2 0.2 Jul'06 0.2 0.19 0.2 Ags'06 0.2 0.19 0.2 Sep'06 0.2 0.19 0.2 Okt'06 0.2 0.19 0.2 Nov'06 0.19 0.19 0.2 Des'06 0.2 0.19 0.2 Tahun 2007 Jan'07 0.2 0.2 0.2 Feb'07 0.6 0.2 0.2 Mar'07 0.2 0.2 0.2 Apr'07 0.2 0.2 0.2 Mei'07 0.2 0.2 0.2 Jun'07 0.2 0.2 0.2 Jul'07 0.2 0.2 0.2 Ags'07 0.2 0.2 0.2 Sep'07 0.2 0.2 0.2 Okt'07 0.2 0.2 0.2 Nov'07 0.2 0.2 0.2 Des'07 0.2 0.2 0.2 Tahun 2008 Jan'08 0.2 0.2 0.2 Feb'08 0.6 0.2 0.2 Mar'08 0.2 0.2 0.2 Apr'08 0.2 0.2 0.2 Mei'08 0.2 0.2 0.2 Jun'08 0.2 0.2 0.2 Jul'08 0.2 0.2 0.2BML Indonesia : 3 mg/l
BML Uni Eropa : 10 mg/l
BML US-EPA : - mg/l
BML Jepang : 5 mg/l
Lampiran 5 Hasil monitoring pH outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen tahun 2003 –
2008.
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 6.4 6.3 Feb'03 7.1 6.8 Mar'03 6.9 6.7 Apr'03 7.1 7 Mei'03 7.2 7.2 Jun'03 7.3 7.1 Jul'03 7 6.5 Agt'03 7.3 7.3 Sep'03 6.9 6.9 Okt03 7.1 7.4 Nov'03 7.1 6.8 Des'03 7 7.3 Tahun 2004 Jan'04 6.9 6.9 Feb'04 7.47 7.4 Mar'04 7.83 7.51 Apr'04 6.89 6.75 Mei'04 8.13 8.54 Jun'04 7.23 6.34 Jul'04 7 6.5 Ags'04 6.95 7.06 Sep'04 7.26 7.63 Okt'04 7.66 7.74 Nov'04 7.1 6.6 Des'04 7.33 7.49 Tahun 2005 Jan'05 7.7 7.2 7.15 Feb'05 8.6 7.2 7.55 Mar'05 7.9 7 7.4 Apr'05 7.2 8.15 7.2 Mei'05 7.4 7.2 7.1 Jun'05 7.4 7.2 7.28 Jul'05 7.3 7.12 7.3 Ags'05 7.25 6.8 6.98 Sep'05 7.1 6.5 7.2 Okt'05 7.25 7 7.46 Nov'05 7.05 7.1 7.15 Des'05 7.05 6.9 7.1Lampiran 5 (lanjutan)
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 7.6 6.8 8.28 Feb'06 7.15 6.98 6.9 Mar'06 7.33 7.39 7.36 Apr'06 7.7 7.4 7.3 Mei'06 7.85 7.25 8.06 Jun'06 6.9 7.65 7.5 Jul'06 7.05 7.15 7.2 Ags'06 7.91 9.42 7.99 Sep'06 7.53 9.61 7.78 Okt'06 7.77 7.89 7.52 Nov'06 7.1 6.01 7.1 Des'06 7.1 7.25 7.05 Tahun 2007 Jan'07 7.12 8.45 7.25 Feb'07 7.75 8.94 7.91 Mar'07 6.11 6.39 6.72 Apr'07 8.17 6.57 8.41 Mei'07 7.27 6.57 7.88 Jun'07 6.79 6.5 8.21 Jul'07 7.7 6.88 7.83 Ags'07 7.4 7.98 7.95 Sep'07 7.2 7.56 7.26 Okt'07 7.3 7.5 7.3 Nov'07 7.56 8.18 7.72 Des'07 7.2 7.56 7.15 Tahun 2008 Jan'08 7.42 7.8 7.09 Feb'08 7.3 7.2 6.7 Mar'08 7.38 7.37 7.59 Apr'08 7.35 9 7.71 Mei'08 6.7 7.3 7.2 Jun'08 7.4 7.6 7.4 Jul'08 7.42 8.53 7.81BML Indonesia : 6 - 9
BML Uni Eropa : 6 - 9
BML US-EPA : 6 - 9
BML Jepang : 5, 8 – 8,6
Lampiran 6 Hasil monitoring total amoniak outlet IPAL, STP-ELCAT dan efluen tahun
2003 – 2008.
Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2003 Jan'03 11.62 2.75 Feb'03 26.18 1.46 Mar'03 25.43 5.6 Apr'03 3.11 0.01 Mei'03 0.33 4.26 Jun'03 63.12 7.53 Jul'03 41.46 6.31 Agt'03 21.08 2.71 Sep'03 16.68 3.17 Okt03 26.77 3.67 Nov'03 20.82 0.19 Des'03 33.76 6.29 Tahun 2004 Jan'04 35.3 6.59 Feb'04 36.78 4.9 Mar'04 38.23 4.18 Apr'04 38.95 6.36 Mei'04 51.15 7.27 Jun'04 49.59 7.68 Jul'04 21.59 4.28 Ags'04 19.71 2.87 Sep'04 35.8 6.21 Okt'04 28.69 7.37 Nov'04 27.63 2.96 Des'04 21.15 7.04 Tahun 2005 Jan'05 46.17 0.56 1.17 Feb'05 20.23 0.56 2.46 Mar'05 40.79 0.83 6.56 Apr'05 10.06 1.91 3.46 Mei'05 7.59 0.54 2.09 Jun'05 10.51 0.54 4.84 Jul'05 6.96 0.42 2.15 Ags'05 9.03 1.09 4.53 Sep'05 17.89 1.71 7.12 Okt'05 5.31 0.45 6.46 Nov'05 7.4 0.6 5.31 Des'05 2.38 0.19 2.81Lampiran 6 ( Lanjutan) Tahun Bulan Outlet IPAL (m3/hari) Outlet STP (m3/hari) EFLUEN (m3/hari) Tahun 2006 Jan'06 7.44 0.38 4.72 Feb'06 10.45 0.13 5.4 Mar'06 6.69 0.73 0.35 Apr'06 6.78 0.39 7.49 Mei'06 9.07 0.59 6.54 Jun'06 18.93 0.38 15.15 Jul'06 13.3 0.19 17.97 Ags'06 1.48 0.19 0.02 Sep'06 0.91 0.19 2.39 Okt'06 1.17 0.19 0.83 Nov'06 3.39 0.19 3.39 Des'06 5.53 0.49 2.72 Tahun 2007 Jan'07 7.13 0.46 5.51 Feb'07 7.53 0.15 6.09 Mar'07 7.98 0.01 7.51 Apr'07 1.73 0.01 18.71 Mei'07 2.77 0.86 1.02 Jun'07 0.6 0.17 0.75 Jul'07 7.38 0.24 7.05 Ags'07 4.61 0.19 1.33 Sep'07 3.83 0.49 2.44 Okt'07 5.24 0.01 4.5 Nov'07 3.1 0.36 0.94 Des'07 7.42 0.42 2.52 Tahun 2008 Jan'08 7.14 0.36 0.24 Feb'08 5.92 1.89 3.86 Mar'08 5.16 0.01 0.01 Apr'08 6.06 0.68 5.15 Mei'08 0.96 0.56 2.41 Jun'08 2.24 1.09 1.32 Jul'08 0.74 0.1 0.03