Sejarah awal dan kemajuan suku Idahan di Lahad Datu (1896 sehingga 1940)

SEJARAH AWAL DAN KEMAlUAN SUKU IDAHAN DI LAHAD DATU (1896 SEHINGGA 1940). JUSMAN BIN AMAN SETIA. TESIS INI DIKEMUKAKAN UNTUK MEMENUHI SYARAT MEMPEROLEHI DAZAH SARJANA. SEKOLAH SAINS SOSIAL UNIVERsrn MALAYSIA SABAH 2007.

UNIVERSITI MALAYSIA SABAH. BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS g JUDUL : SEJARAH AWAL DAN KEMAJUAN SUKU IDAHAN DI LAHAD DATU (1896 SEHINGGA 1940) IJAZAH : SARJANA SASTERA (SEJARAH) SESI PENGAJIAN : 2003·2007 Saya, JUSMAN BIN AMAN SETIA mengaku membenarkan tesis Sa~ana ini disimpan di Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dengan syarat-syarat kegunaansepertiberik~:. 1. Tesis adalah hakmilik Universiti Malaysia Sabah. 2. Perpustakaan Universiti Malaysia Sabah dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian saya. 3. Perpustakaan dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi. 4. TIDAK TERHAD.. Disahkan oleh. (Penulis : JUSMAN BIN AMAN SETIA). (TANDATANGAN PUSTAKAWAN). A1amat: Kampung Sapagaya Peti Surat 61935 911127 Lahad Datu SABAH (Penyelia: Prof. Dr. Mohd. Sarim Hj. Mustajab). Tarikh : 24 Ogos 2007. Tarikh :_ _ _ _ _ __. CATATAN : C Tesis dimaksudkan sebagai tesis Ijazah Doktor Falsafah dan Sa~ana secara penyelidikan atau disertasi bagi pengajian secara ke~a kursus dan penyelidikan, atau laporan Projek Sa~ana Muda (LPSM). UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

PENGAKUAN ........ Segala nukilan, ringkasan dan rujukan yang tiap-tiap satunya telah saya jelaskan sumbemya ....• ". Tandatangan:. Tarikh: 24 Ogos 2007. u s UNIVERSITJ MALAYSIA SABAH.

PENGHARGAAN Syukur A1hamdulillah ke hadrat Allah S.W.T dengan limpah kumia dan izin-Nya, kerana penulls telah dapat menyiapkan tesis Inl. Semasa menghasilkan tesis Inl, penulis telah banyak terhutang budi kepada pihak-pihak yang membeli teguran, sokongan dan kerjasama. Inl kerana tanpa mereka agak sukar saya untuk menyelesalkan tesis ini. Penulis Ingin mengucapkan setlnggi-tlnggl penghargaan dan jutaan terima kaslh kepada Prof. Dr. Mohd. Salim Hj. Mustajab selaku penyelia sarjana, kerana beliau telah membimbing dan membeli teguran yang membina kepada penulis. Ucapan tertma kaslh juga tidak lupa kepada pihak badan-badan kerajaan sepertl Arkib Negert Sabah, Perpustakaan Muzlum Negert, Perpustakaan Tun Fuad, Perpustakaan Unlversiti Malaysia Sabah, Perpustakaan Daerah Lahad Datu dan Pejabat Urusetia Lahad Datu. lldak lupa juga kepada respoden-respoden yang telah memberi maklumat kepada penulis laitu dlkalangan mantan-mantan Ketua Daerah Lahad Datu, mantan Ketua Anak Negert Lahad Datu, Ketua-Ketua Kampung, para Imam kampung, KetuaKetua Madal, Majlis Mat Suku Kaum Idahan Lahad Datu dan Kebajikan Pewarts Suku Kaum Idahan Madal (PEWARIS) atas kerjasama kepada penulis semasa melengkapkan bahan-bahan yang dipertukan. Ucapan TERISTIMEWA buat keluarga (lbu dan Bapa, adik-adlk, Jpar dan anak-anak buah, Emak dan Bapa mertua dan Ipar). Buat insan yang TERISTlMEWA dan TERSAYANG Jaltu Istert penulls, Ernie Ezaldah yang tidak jemu-jemu memberi sokongan dan sabar serta tabah menghadapi dugaan. Buat anak yang tersayang Mohd Erman Zaidanl yang masih belum kenai erti kehldupan. Buat anakanda Mohd Ezman Danlal yang baru mengenall dunla kehldupan, telah menyahut seruan Allah S.W.T semasa penulls menylapkan tesis yang hamplr selesal. Allah lebih mengetahul clengan pemerglan anakanda, semoga anakanda dl tempatkan orang-orang yang soIeh. lldak lupa juga kepada semua keluarga sanak saudara yang memberi semangat dan sokongan kepada penulis. Akhir sekali, ucapan tertma kaslh kepada para sahabat penulls yang tldak jernu-jemu memberi semangat dan peransang kepada penulls, Pn Alnun JamU, Ramll Dollah, Nordin Sakke, Nordl Achie, Safie Abdul Rahim, Risalsah, Rlzal zamanJ, A1en dan rakanrakan lain yang tidak sempat penulis sebut nama mereka dl sinl, jasa balk kalian tidak mungkln penulis akan lupakan. Sekian, Telima Kasih. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

ABSTRAK Kajian inl cuba rnenjelaskan tentang sejarah suku Idahan dl lahad Datu dan tahun 1896 sehingga 1940. Turnpuan kajian lebih berkisar kepada peranan, perubahan dan perkernbangan yang beriaku terhadap suku Idahan dan aspek pentadblran, ekonoml dan sosiobudaya serna sa era pernerintahan Syarikat Berplagam Borneo Utara. Dart segl pentadbiran, kajlan Inl rnelihat peranan para pemirnpin sebelum dan selepas kedatangan Syarikat Berpiagam Borneo Utara. Sebelum Syarikat Berpiagam Borneo Utara rnengambil alih pemerintahan di lahad Datu, para pemirnpln berkuasa penuh di kampung atau daerah mereka. Selepas lahad Datu menjadl pusat pentadblran Syarikat Berplagam Borneo Utara pada tahun 1896, pihak syarikat berpiagam telah memperbaikllagi sistem pentadbiran, dengan membert pengiktirafan dan kepercayaan kepada para pemimpln dengan rnelibatkan mereka dalam pentadbiran bukan sahaja dl peringkat kampung dan daerah malah dalam pentadblran Syarikat Berplagam Borneo Utara. Dalam aspek ekonoml, suku Idahan sudah menerima hakikat perubahan yang beriaku dengan melibatkan diri mereka sebagal pekerja dan untuk menjalankan aktivttl yang semakin moden lagi. Keadaan Ini beriaku disebabkan beberapa dasar dan peraturan baru yang dlperkenalkan oleh Syarikat Berpiagam Borneo Utara. Begitu juga dalam aspek soslal suku Idahan sudah mengalaml perubahan ekoran datangnya orang luar dart kawasan Teluk Darvel. Selain ltu, mereka mendapat kebaikan dengan penyedlaan kemudahan asas seperti sistem perhubungan dan hospital yang dlbina oleh plhak syarikat berplagam. Walaupun begltu, suku Inl masih lagl mengekalkan sosiobudaya merel<a yang telah diamalkan sejak dari zaman nenek moyang mereka. Kesimpulan daripada kajian Inl membuktikan bahawa suku Idahan Inl memang memalnkan peranan dan membantu pentadblran Syarikat Berplagam Borneo Utara di lahad Datu. Penglibatan suku Inl dalam pentadbiran di lahad Datu beriaku justeru kerana pihak syarikat berpiagarn mernahaml bahawa dengan kerjasama suku inl, maka mereka dapat mencapal matlamat mereka laitu untuk mengekploitasl hasil bumi dl lahad Datu.. u s UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

ABSTRACT This study investigates the history of the Idahan in Lahad Datu from 1896 to 1940. This study focuses on the roles, changes and development of the Idahan In terms of administration, economy and sodo-culture during the occupation of the North Bomeo Chartered Company. In terms of administration, this study examines the roles of the Idahan leaders before and after the occupation of North Bomeo O1artered Company. Before the North Bomeo Chartered Company took charge of the administration of Lahad Datu, the Idahan leaders took full charge of their kampung and district. Under the administration of the North Borneo Chartered Company, changes and improvements had been made. Due to their recognition and trvst on the local leadership, the North Bomeo Chartered Company had entrvsted them not only the administration of the kampung and district but also the admInistration of North Borneo Chartered Company itself. From the economic aspect, this study looks at how the Idahans had accepted the fact that changes required them to be Involved in modem activities. This was a consequence of the new roles and regulations that were Introduced by the North Bomeo Chartered Company. Similarly, the Idahans accepted the social cultural changes brought about by outsiders or by people who had come to settle In the Darvel Bay. This study also highlights how the Idahans had benefited from the infrastructures provided In by the North Bomeo C11artered Company such as communication system, hospital and others, while retaining the sodal OJlture which has been passed onto them by their forefathers. In conclusion, this study shows that the ldahans had played an Important role In the administration of the North Borneo Chartered Company. Their Involvement made It more eaiser for the North Borneo Chartered Company to carry on exploitation of natural sources in Lahad Datu.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

ISIKANDUNGAN MUKASURAT TAlUK. i. PENGAKUAN. ii. PENGHARGAAN. iii. ABSTRAK. iv. ABSTRAK. v. ISIKANDUNGAN. vi. SINGKATAN. ix. SENARAI RAJAH. x. SENARAllADUAL. xi. a..:. BAB I PENDAHULUAN. ~. 1.1. Pengenalan. 1. 1.2. Objektif kajian. 7. 1.3. Skop dan batasan kajian. 8. r.:...::. ;~'3 ~,. ~~~. 1.4. Permasalahan kajian. 8. 1.5. Ulasan kajian lepas. 9. 1.6. Kaedah kajian. 16. 1.7. Pembahagian bab kajian. 17. "~ .-: ~. '! ,J. ~. tr. -c:.. u.:;:.. BAB II DAERAH LAHAD DATU 2.1. Pengenalan. 24. 2.2. Latar belakang daerah Lahad Datu. 25. 2.3. Asal usul dan pembukaan Lahad Datu. 29. 2.4. Pembukaan Lahad Datu dan pembangunan infrastruktur. 33. 2.5. Pola penduduk Lahad Datu. 56. 2.6. Rumusan. 59. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH. ~.

BAB IU SUKU IDAHAN 3.1. latarbelakang suku Idahan. 63. 3.2. Istilah Idahan. 74. 3.3. Asalusuldanlagendaldahan. 78. 3.4. Penempatan dan taburan penduduk suku Idahan. 86. 3.5. Penduduk. 90. 3.6. Rumusan. 93. BAB IV SYARIKAT BERPIAGAM BORNEO DENGAN KEPIMPINAN SUKU IDAHAN DI LAHAD DATU 4.1. Pengenalan. 96. 4.2. Pentadbiran tradisional suku Idahan di lahad Datu sebelum Kedatangan Syarikat Berpiagam (SBBU). 97. 4.3. Syarikat Berpiagam Borneo Utara dengan Kepimpinan suku Idahan peribumi. 110. 4.4. Penyusunan pentadbiran di peringkat kampung. 114. 4.5. Pemimpin suku ldahan dengan Syarikat Berpiagam lahad Datu. 119. Rumusan. 127. 4.6. BAB V KEGlATAN EKONOMI SUKU 10AHAN 01 LAHAO DATU 5.1. Pengenalan. 130. 5.2. Kedudukan ekonomi suku Idahan sebelum Syarikat Berpiagam. 130. 5.3. Perkembangan ekonomi lahad Datu semasa pemerintahan Syarikat Berpiagam Borneo Utara. 139. 5.4. Ekonomi suku Idahan. 142. 5.5. Pengutipan sarang burung. 151. 5.6. Rumusan. 161. u s UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

BAB VI SOSIOBUDAYA SUKU IDAHAN. 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8. Pengenalan. 163. Corak sosiobudaya suku Idahan. 163 172 176 191 197 199 201. Peranan bomoh dan dukun Kepercayaan, pantang larang dan adat Perkahwinan suku Idahan Tarian dan muzik Kehadiran orang luar Rumusan. BAB VII KESIMPULAN. 203. BIBUOGRAFI. 206. LAMPIRAN. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

SINGKATAN A.D.O. - Assistant District Officer. D.A.D.O. - District Assistant District Officer. 0.0. - District Officer. KAN. - Ketua Anak Negeri. MPKAN. - Majlls Penasihat Ketua Anak Negeri. N.C. - Native Chief. N.D.B.T. - New Darvel Bay Tobacco. O.T. - Orang Tua. SBSU. - Syarikat Berpiagam Borneo Utara. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

SENARAI RAJAH Halaman 2.1: Kawasan daerah Lahad Datu dl Sabah. 23. 2.2: Kawasan daerah Lahad Datu. 26. 2.3: Pembahaglan Provlns\ Semasa Era Syarikat Berpiagam Borneo Utara. 36. 3.1: Kawasan Suku ldahan dl Sabah. 62. 3.2: Kawasan Penempatan Suku Idahan dl Lahad Datu. 88. 4.1: Pembahaglan Jajahan Pentadbiran di Sabah. 98. u. 5. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

SENARAllADUAL. Halaman 2.1: Pendapatan dl Lahad Datu dart Tahun 1924-1928. 46. 2.2: Perbelanjaan dl Lahad Datu dart Tahun 1924-1928. 47. 2.3: Populasi Penduduk Daerah Lahad Datu. 58. 3.1: Penduduk Suku ldahan dl Lahad Datu. 52. 5.1: Penggiliran senarai waris sarang burung di Lubang batu Lagapong Gayo menglkut tahun dan jural. 157. 5.2: Penggiliran senarai waris sarang burung dl Lubang batu Agapong Gayo mengikut tahun dan jural 5.3: Pengeluaran Hasil sarang Burung di Lahad Datu. 158 159. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

BABI PENDAHULUAN 1.1. Pengenalan. Sabah merupakan sebuah negeri yang kedua terbesar di Malaysia dan terletak di utara Kepulauan Borneo dan mempunyai keluasan sekitar 73,620 km persegi. Negeri ini di bahagikan kepada 5 residensi dan setiap residensi mempunyai satu pusat pentadbiran. Dalam residensi mempunyai beberapa buah daerah penuh dan kedl, terdapat 26 buah daerah di negeri Sabahl. Selain itu, negeri Sabah merupakan sebuah negeri yang mempunyai keunikan tersendiri. Keunikan yang dimaksudkan iaitu penduduknya yang terdiri daripada pelbagai suku. Suku yang terdapat di negeri Sabah lebih kurang 41 kumpulan suku yang menggunakan lebih kurang 50 bahasa.. Bukan sahaja itu malahan penduduk yang tinggal negeri ini mempunyai kebudayaan, adat resam, amalan kepercayaan, sistem politik dan petempatan, warisan seni serta bahasa yang berbeza-beza2 • Suku yang tinggal di Sabah antaranya terdiri dari Dusun, Murut, Bajau, Brunei, Bisaya, Sungai, Idahan, Iranun dan lain-lain lagi. D.S Ranjit Singh, The Making of Sabah 1865-1941: The Dynamics of Indegeneous Society, Kuala Lumpur: University of Malaya Press, 2001, him. 1. Residensi yang terdapat di Sabah iaitu Residensi Tawau, Residensi Sandakan, Residensi Pantai Barat, Residensi Pedalaman dan Kudat. Manakala daerah yang terdapat di Sabah ialah Tawau, Lahad Datu, Tungku, Semporna, Kunak, Kota Kinabatangan, Sandakan, Beluran, Telupid, Togod, Ranau, Pitas, Kota Marudu, Kudat, Kota Belud, Tuaran, Kota Kinabalu, Penampang, Papar, Beaufort, Kuala Penyu, Sipitang, Tenom, Nabawan, Keningau dan Tambunan.. I. 2. Mat Zin Mat Kib, Kumpulan etnik di Sabah: Sejarah dan perkembangan, dim. Warisan seni etnik Sabah. Pusat Penataran I1mu dan Bahasa: Universiti Malaysia Saba 201m 1-2. s. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Kepelbagaian budaya dan bahasa yang terdapat dl negert Sabah tldak menghalang penduduk peribuml untuk bertnteraksl dl antara satu dengan lain kerana mereka menggunakan Bahasa Melayu baku sebagal alat untuk berkomunikasl. Keunlkan yang terdapat di negeri Sabah telah menyebabkan ramal pengkaji tempatan dan luar negert bermlnat untuk membuat kajian tentang suku kaum yang terdapat dl negen lni. Walau pun begitu, kebanyakan kajian yang telah dibuat hanya tertumpu kepada suku majoriti berbandlng. dengan. suku. minoritl.. Oleh. itu,. untuk. memper1uaskan. dan. memperbanyakkan kajian berkaitan suku kaum dl Sabah, satu kajian berkaitan suku Idahan dl daerah Lahad Datu akan dlbincangkan dalam tesls Inl.. Kajian berkaitan suku Idahan sudah ada dilakukan tetapl kebanyakan dibuat oleh pengkaji-pengkajl dan barat dan tldak dilakukan secara khusus kepada suku Inl. Kebanyakkan kajian yang dihasllkan oleh pengkajl-pengkajl dan barat hanya menjurus kepada bldang-bldang sepertl lingulsti~, sejarah asal usuJ4, antropolgl, kebudayaan dan kegiatan suku ldahans• Dalam kajian yang dlhasilkan itu wujud juga beberapa kontradlksl berkemungkinan akibat penafslran yang kurang tepat Situasi Inl bertaku kerana pengkajl-pengkajl tldak memahaml terteblh dahulu tentang latar belakang suku kaum Idahan dengan lebih dalam. Misalnya, dalam artlkel The Idahan Story yang ditulis oIeh Tom Harrison, beliau menjelaskan bahawa legenda mengenal karakter J. 4. Moody, DavId C. Ida'an phonemics, dim. Sabah Museum Honograf, volume 4, Kota Kinabalu: Muzlum Negert Sabah 1993, him. 131-146. Holly S, The origins of the Ida'an people, dim. The Sarawak Museum Jouma~ volume VI, Sarawak: Muzlum Negeri Sarawak, 1955, him. 257-262.. 'Madeleine Piper', 1988. The ldahan, Sabah Museum Monograph, jilid 2, Kota Kinabalu: Muzium Negeri Sabah, him. 259-2n. David &. Marsha Moody, 1990. The Ida'an, Sodal Organization of Sabah SocIeties. Kota Kinabalu: Sabah Museum and State Archives Department. Mohd Yusoff Ismail, 1997. Masyarakat Minoriti Idahan dan EkoIogl Sarang Burung: Pengaruh Sistem Kekerabatan dalam Pengurusan A1am Sekitar, AkiKJemika 51 (Ju/ai), Bangl: Unlversiti Kebangsaan Malaysia, him. 3-21.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

Apoi, rusa em as dan anjing (Siud Rapod) adalah adik-beradik. Walhal, pada hakikatnya menglkut pemahaman suku ldahan mereka bukanlah adlk-beradik seballknya mereka hanyalah mengaku bersaudara apabila ber1aku satu pertstiwa kejar mengejar sehlnggalah mereka menjumpai semua gua batu kapur di kawasan Teluk Darvel. Penjelasan tentang peristiwa ini akan diterangkan dalam Bab nl berkaltan asal. usut. dan lagenda suku Idahan.. Dalam cerna Inl, Apoi tidak jadl membunuh rusa emas ltu kerana la meminta belas kasihan agar dllepaskan dan memberitahu bahawa semua kawasan gua batu yang dlsinggahl ltu mempunyal harta yang bemllal, laltu sarang burung dan kesemuanya adalah milik Apoi dan keturunannya sahaja. Manakala, dalam artikel yang bertajuk The Origins of The Jdahan People watak yang dlpaparkan tidak sama dengan cerita asal usul suku ldahan seperti yang terdapat dalam artikel The Jdahan Story. Watak yang dlpaparkan oleh Hollys. 5, dalam bukunya bermaksud hubungan mereka adalah antara amak pumak dan Inak pumak, manakala dalam artikel Tom Harrison pula bellau mempaparkan peranan ltu dlmalnkan oleh watak 8esiJ1 dan Mnor, Semurong Tegur Kun dan Isterinya. Perbezaan watak Inl wujud kerana responden yang. ditemu bual adalah berbeza, seballknya menurut kepercayaan certta bagl suku Idahan, mereka sebenamya berasal dartpada keturunan Besal seperti yang dicerttakan oIeh Tom Harrison.. Dalam artikel yang berjudul Jdahan oIeh Mustafa Omar pula dijelaskan bahawa suku ldahan mengamalkan satu amalan berbentuk pemujaan, laitu mengorbankan seseorang untuk dibert kepada makhluk halus agar tidak ada kejahatan yang menlmpa. Amalan inl dlsebut sUfmunggup, sedangkan SUfmunggup dalam Istllah Idahan lalah. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

satu perjanjian ataupun sumpahan yang tidak boleh dlpertikaikan dan dlmungkiri. Upacara Inl bukanlah amalan pengorbanan sepertJ yang dijelaskan dalam artikel Ini. Walaupun wujud beberapa kontradiksl seperti yang dijelaskan, hal Inl tidak menjejaskan asal usul dan amalan budaya suku Idahan secara keseluruhan kerana dapatan kajian yang diperolehl oteh seseorang pengkajl adalah berdasar1c.an interpretasinya berdasarkan bidang yang digunakan.. Kajian berkaltan sosiobudaya, pentadbiran dan ekonoml suku Idahan dari sudut peranan, sumbangan dan perubahan yang benaku terhadap suku Inl masih belum disentuh. Walhal, suku Idahan memainkan peranan penting dan tidak kettnggalan dalam arus pembangunan dl daerah Lahad Datu terutama dalam urusan pentadbiran dan ekonoml dan era pemerintahan Syarikat Berplagam Borneo Utara sehlngga sefepas kemerdekaan. Misalnya, dalam bidang pentadbiran para pemlmpin suku Idahan tidak diketeplkan oIeh pihak Syarikat Berplagam Borneo Utara. Malahan, terdapat dikalangan para pemimpin mereka telah dilantik untuk memegang jawatan sebagal Native Chief (Ketua Anak Negeri) dalam pentadbiran Syankat Berplagam Borneo Utara dl Lahad Datu. Manakala Orang Tua-orang Tua (O.T) dalam kalangan suku ldahan diiktiraf oIeh pihak syarikat berplagam. Peranan suku Inl berterusan sehlngga han int dalam soal pentadblran6•. 6. Pemlmpln yang pemah dilantik semasa zaman SB8U ialah Datu AgasI dan Pangllma Kiang. Pemlmpin suku Idahan memegang jawatan Inl berterusan sehlngga selepas merdeka pada tahun 1963. Antara pemimpin lain yang pemah memegang jawatan penting dl daerah Lahad Datu lalah Hajl Datu Sibi (NatIve Ollef), Datu linuraln (Native Olief dan pemah memegang jawatan sebagal pemangku 1Y1), Hajl Mangku Ator Mangku Yong (Ketua Anak NegerI dan Orang Tua atau ketua kampung), Hajl Onga Lagadal (Ketua Daerah dan pemah menyandang jawatan sebagal Ketua Anak Negeri), En. NasIr Hajl Manaf (Ketua Daerah), En. Kesuart Arif (Ketua Daerah), En. Abidin Tukang (Ketua Daerah sekarang). Dalam soal poIitik juga suku Idahan memainkan peranan, mlsalnya terdapat beberapa pemimpin yang pemah menjadl wakll rakyat dl kawasan Lahad Datu sepert:t Y.S En. JoIlari Arif (Era USNO), Y.S En. Mohammadin Ketapi (Era. u s UNIVEASITI MALAYSIA SA BAH.

Dalam aspek ekonoml, keglatan yang dilakukan aeh suku ldahan telah menyumbang kepada pertambahan pendapatan pihak Syarikat Berplagam Borneo Utara pada pertngkat awat1. Keglatan ekonorni yang dimaksudkan termasuklah pengumpulan hasil hutan sepertl kapur barus, getah perea, damar, rotan, tanduk badak dan sarang burung. Antara keglatan pengumpulan hasil hutan yang banyak menguntungkan pihak syarikat berpiagam lalah pengutipan sarang burung. Aktiviti inl sebenamya sudah lama dllakukan laitu semenjak zaman pemertntahan Sultan Sulu. Pada masa zaman pemerintahan Sultan Sulu, suku Idahan merupakan pembekal utama bahan-bahan hasil hutan dl Teluk Darvel. Peranan mereka berterusan sehingga Syarikat Berpiagam Borneo Utara mentadbir Lahad Datu. Walaupun begitu, lamakelamaan. peranan. mereka. mulal. hUang. apabUa. p1hak syarikat berpiagam. memperkenalkan beberapa ordlnan untuk kepentingan syarikat Inl.. Walaupun tampuk pemerintahan di kawasan Teluk Darvel pemah dikuasal oIeh Kesultanan Brunei dan kemudiannya Kesultanan Sulu, hal Inl tidak mengubah keglatan amalan kehldupan harian penduduk setempat. Bagaimanapun, apabila pihak Syarikat Berplagam Borneo Utara menguasal Sabah, beberapa perubahan telah beriaku dalam soal pentadbiran dan ekonoml. Pihak syarikat berpiagam bukan hanya mentadblr dan mengaut ekonoml dl Sabah tetapl telah mengubah keadaan sosial masyarakat dl situ.. PBS), v.s Datu Nasrun Haji Datu Mansur ( pada masa sekarang dl lahad Datu) dan V.S SUhalll Said (pada masa sekarang dl Tungku). 7. Kegiatan ekonoml suku Idahan melibatkan pengumpulan hasli hutan sepertt mengutip sarang burung, mengumpul damar, rotan, tanduk. badak, gading gajah. DI samping Itu, mereka turut menjalankan kegiatan pertanian. Sebahagian dart kegiatan ekonoml mereka ada yang sudah tidak dilakukan lagi ketika Ini kerana keadaan yang tidak sesual seperti mengllTlpul damar, rotan tanduk badak dan gadlng gajah. Namun, kegiatan mengutip sarang burung dan pertanlan masih lagl berterusan sehingga ke hart Inl.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

Perubahan Inl dapat dilihat melalul kemudahan-kemudahan yang disedlakan dan pengenalan pelbagal peraturan baru. Penghidupan penduduk per1buml Sabah berkaitan pentadblran, ekonoml dan sosial mempunyal hubungan yang tldak boleh dlpisahkan. Misalnya, suku ldahan yang tinggal dl kawasan Teluk Darvel, apablla pihak Syarikat 8erpiagam Borneo Utara memperkenalkan Ordlnan Tanah. Maka, sekaligus peraturan Ini telah mengubah corak pertanian dan sosiobudaya mereka. Hal Inl, kerana suku Idahan mengamalkan pertanlan dan petempatan pindah randah.. Selain ltu, suku Idahan pada masa ltu terpaksa membayar cukai-cukai yang diperkenalkan oIeh pihak SSSU dan per1u mendapatkan lesen ketika mencart hasil hutan. Situasi Inl telah menyulitkan mereka untuk mencart rezeki. 8egltu juga dart segi soslal, banyak perubahan yang bertaku kerana kemasukan tenaga buruh luar Inl telah mengubah populasi penduduk dan unsur-unsur budaya luar mula masuk ke Lahad Datu. Justeru, perubahan sosial yang ber1aku di Lahad Datu bukan hanya dlsebabkan oleh pembangunan. Sebaliknya, kemasukan penduduk luar dart Sabah turut mempengaruhl kedudukkan sosial dl kawasan lnl. Sebenamya pengaruh dart luar sudah lama wujud terutama kedatangan Islam dl Lahad Datu tetapi tidak memberi banyak perubahan kepada soslobudaya peribuml terutama suku Idahan. Keadaan Inl berterusan sehingga pemer1ntahan Syarikat Berpiagam Borneo Utara <it lahad Datu tidak bertaku perubahan sosiobudaya mereka yang begitu ketara sekall. Cuma yang dapat dllihat hanyalah kuasa para pemlmpin tempatan tidak lagl berada dl kedudukkan yang tinggl dalam struktur hierarkl sosial mereka. 01 samping ltu, budaya suku ldahan yang agak tertutup sebelum Inl terutama hubungan dengan orang luar telah mengalaml perubahan apabila mereka terpaksa menerima kehadlran orang luar sebagal pemerintah dan yang menguasal ekonoml suku Int..

Kajian Inl akan menjelaskan dan menghuraikan kegiatan suku Idahan sebelum kedatangan Syarikat Berplagam Borneo utara, seterusnya melihat penglibatan dan perubahan yang bertaku semasa pemerintahan syarikat berplagam dl Lahad Datu khususnya dalam aspek pentadbiran, ekonomi dan soslobudaya dari tahun 1896 sehlngga 1940.. 1.2. Objektif kajian. Kajlan Inl akan menerangkan sejarah perkembangan suku Idahan sepanjang pentadblran Syarikat Berplagam Borneo Utara di Lahad Datu dari tahun 1896 sehlngga 1940. Objektif kajlan dalam tesis Inl lalah:. a. Melihat peranan dan perubahan masyarakat suku Idahan semasa berada dl bawah pemerintahan Syarikat Berpiagam Borneo utara British di Lahad Datu dari aspek pentadblran, ekonoml dan sosiobudaya mereka. b. Meneliti peranan mereka dalam ekonoml sebagal pengumpul hasil hutan dan pengutip sarang burung telah menyebabkan para pemlmpln mereka dillbatkan dalam pentadblran dl peringkat kampung dan sekallgus dl peringkat daerah dl Lahad Datu. c. Melihat sejarah asal usul masyarakat suku Idahan.. 1.3. Skop dan batasan kajian. Skop kajian hanya tertumpu kepada masyarakat suku ldahan dan daerah Lahad Datu. Manakala batasan kajian hanya tertumpu dari tahun 1896 sehlngga 1940. Tempoh Inl. UMS. UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

dl pilih kerana kawasan daerah Lahad Datu telah menjadl salah satu kawasan pusat pentadblran Syartkat Berplagm Borneo Utara dl kawasan pantal timur Sabah. Semasa berada dl bawah pemerintahan Syartkat Berplagam Borneo Utara banyak perubahan dan pembangunan yang dibuat di kawasan Lahad Datu. Justeru, segala perubahan dan perkembangan yang bertaku dl daerah Inl membert Impak kepada masyarakat suku Idahan dart aspek pentadbiran dan sosioekonoml. 01 samping ltu, sebab pemlllhan dalam tempoh Inl kerana dalam jangka masa tempoh Inilah suku ldahan mula menampak perubahan dart segl pentadbiran dan ekonoml.. 1.4. Permasalahan Kajian. Suku Idahan merupakan kaum mlnoriti dl Sabah pada masa Inl, tetapl mempunyal peranan yang penting terutama dalam aspek ekonoml sejak zaman Kesultanan Sulu. Semasa era pemertntahan Syartkat Berpiagam Borneo Utara British dl Lahad Datu suku Idahan bukan sahaja memainkan peranan dalam aspek ekonoml tetapf juga mereka memalnkan peranan dalam soal pentadbiran. Walaupun peranan mereka mulal berkurangan semasa pemertntahan Syarikat Berpiagam Borneo Utara, namun pihak syartkat berpiagam maslh lagl member1 perhatian kepada suku Idahan dan In! boIeh dillhat menerusl penglibatan suku tersebut dalam bidang pentadblran dl peringkat daerah dan dalam aktiviti sosioekonoml Lahad Datu. Walaupun bertaku perubahan dart segi pentadbiran dan ekonoml namun mereka dapat mengekal dan mempertahankan soslobudaya yang telah dlamalkan dalam kehldupan mereka sejak dart nenek moyang mereka.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

1.5. Ulasan kajian lepas. Penyelidlkan atau penulisan berkaltan sumbangan dan perubahan yang berlaku temadap suku Idahan darl sudut pentadbiran, ekonoml dan sosiobudaya setakat Inl masih belum banyak dihasl\kan. Kebanyakan penullsan hanya menyentuh tentang asal usul suku Idahan, bahasa dan budaya serta aktiviti mereka. 01 samping itu, ramal pengkajl yang menyelldik dan menulis tentang suku Idahan dl Lahad Datu dldomlnasikan oIeh para sarjana Barat. ladl, tidak mustahil jlka wujud rnasalah dan kontroversi dalam kajian mereka. Walaupun begitu, sumbangan sarjana Barat telah memperi<ayakan lagl ruang Iingkup kajian berkaitan suku Idahan.. Dalam kajian David dan Marsha Moody, berjudul "The Idaan" dalam Social. organization of Sabah societies terbitan bersama Muzium Negerl dan Ar1<ib Negerl Sabah pada tahun 1990 merupakan kajlan antropologl yang tertumpu dl Kampung Sapagaya Lahad Datu. Kajian Ini memberl tumpuan kepada permasalahan sosIai seperti struktur kekeluargaan dan ekonoml kegiatan mengutip sarang burung dan bemlaga secara kedl-kedlan. OIeh itu, kajian yang dilakukan Inl adalah agak terhad. Inl kerana dalam kajlan mereka hanya meUhat kepada suku Idahan yang tinggal dl kampung berkenaan sedangkan suku Idahan bukan hanya tinggal dl Kampung Sapagaya sahaja tetapl mereka juga tinggal di kawasan lain seperti dl Kampung Tabanak, Kampung Segangan, Kampung Segama, Kampung Blnuang, Kampung Bikang dan Kampung Terusan.. Manakala artikel HoIly.5, yang bertajuk "The origins of the Idahan people" dalam jumal The Sarawak Museum Joumal volume VI terbitan Muzlum Sarawak pada. u s UNIVEASITI MALAYSIA SABAH.

tahun 1955 pula melihat tentang asal usul suku Idahan dan proses Islamlsasi mereka. Kajian Inl ada menyentuh sediklt sebanyak mengenal jural keturunan suku Inl. Selaln. Itu, kajian yang dilakukan oleh Tom Hamson yang bertajuk "The Idahan story" dalam Sabah society Joumal volume VI terbitan Muzium negeri Sabah pada tahun 1970. mempunyal persamaan dengan kajlannya Holly S. tetapl Tom Harrison tetah menyentuh. lebih mendalam tentang. sejarah asal. usul. suku ldahan. dan. memblnc:angkan mengenal jural keturunan mereka berdasarkan geneologl ldahan. Beliau juga turut menyentuh hubungan suku ldahan dengan Datu dan Sulu melalul perkahwlnan campur. Didapatl kajlan Tom Harrison mengenal jural keturunan suku Ini jauh leblh mendalam lagl berbanding dengan kajlan yang dlbuat oIeh HoIly.S yang menjurus kepada satu jural keturunan sahaja. Seorang sarjana barat, laitu Madeleine Piper dalam kajlannya yang berjudul, -The ldahan" dalam Sabah Museum Monograph, jlJld 2 terbltan Muzium negeri Sabah pada tahun 1988 turut memblncangkan tentang asal usul suku Idahan serta aktivltl pengutlpan sarang burung oIeh suku Inl dl Gua Madal, Gua Barurong dan Gua Segarong. Selain lru, bellau juga ada menjelaskan tentang hubungan suku Idahan dengan Datu dan Sulu terutama sekali dalam bidang perdagangan laitu perdagangan sarang burung.. Dapat dlsimpulkan bahawa kebanyakan kajlan yang dlbuat oIeh pengkaji Barat lebih tertlJmpu kepada soal jural keturunan dan soal keglatan sarang burung. Walhal suku Inl sebenamya mempunyal peranan dan sumbangan dl lahad Datu semasa SBBU memertntah kawasan Inl sehingga menjelang Sabah mencapal kemerdekaan dalam Malaysia.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SA BAH.

Selain. itu,. seorang. pengkajl. tempatan. laltu. Mustafa. Omar. yang. menyumbangkan artikel dalam Ensiklopedia Sejarah dan Kebudayaan Melayu berjudul "Idahan" yang diterbitkan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1999 telah memberl penjelasan secara ringkas berkaitan suku Ini. Penjelasan bellau menyentuh tentang struktur organisasl suku Idahan berkaltan Tegajo. Istilah Tegajo digunakan untuk golongan yang lebih tua dan berpengaruh. Istilah Inl mempunyal dua maksud, laitu golongan lbu bapa yang di panggil juga tegajo manakala maksud yang kedua, iaitu pemimpin seperti Orang Tua, Ketua Kampung dan Imam. Kebiasaannya juga Isltilah Inl turut dlgunakan kepada Individu-indMdu yang berkedudukan kava dan berpengaruh walaupun mereka bukan gotongan pemimpln. Selaln penjelasan Istllah tegajo, Mustafa Omar turut menyentuh tentang asal usul, taburan penduduk, aktivitt sosIal, kebudayaan dan suku Idahan pada masa kinl.. Selain ltu, satu kajian lagi yang dilakukan oteh Mohamed Yusoff Ismail dalam artikelnya "Masyarakat minoriti Idahan dan ekologi sarang burung : Pengaruh sistem kekerabatan dalam pengurusan alam sekitar" dalam jurnal Akademlka terbitan Universitl Kebangsaan Malaysia, telah menyentuh tentang keglatan pengutlpan sarang burung dl Gua Madai. Artikel inl menjelaskan aktivitl suku Idahan semasa mengendalikan pengutlpan sarang burung dan awal sehlnggalah selesal. DI samplng ltu juga, penulis telah membincangkan berkaitan pantang larang semasa melakukan aktivitl pengutipan sarang burung dan cara pembahaglan berdasarkan nasab bapa dan lbu. Penulls juga turut membincangkan kegunaan dan khaslat sarang burung dalam perubatan ana. Walaupun dijelaskan kegiatan suku Ini dalam pengumpulan sarang burung secara tldak langsung penulis juga turut menyentuh mengenal keglatan. u s UNIVEASITI MALAYSIA SA BAH.

ekonoml suku Idahan terutamanya dengan perdagangan sarang burung dl peringkat antarabangsa.. Seorang sejarawan tempatan Cecilia Leong pula dalam Sabah The first 100 YeaIS' menjelaskan tentang pemenntahan Syarikat Berplagam Borneo Utara dl Sabah. dari awal sehlngga Sabah mencapal kemerdekaan. Dalam kajlan Inl bellau menyentuh mengenal latarbeiakang negerl Sabah sepertl penduduk, bentuk muka buml dan corak penghidupan masyarakat peribuml. Kajlan inl turut turut menjelaskan mengenal pertapakan Syarikat Berplagam Borneo Utara bertapak dl Sabah sehlngga akhlr pentadblran mereka. Walau bagaimanapun, perbincangan tentang suku Idahan tidak dlsentuh secara menyeluruh tetapl kajlan Inl telah dapat menjelaskan mengenal keglatan pentadbiran pihak Syarikat Berpiagam Borneo Utara dl Lahad Datu. Sepertl yang telah dlhuraikankan bahawa Lahad Datu merupakan kawasan penempatan bagl suku Idahan, secara tidak langsung maklumat berkattan pentadblran di Lahad Datu boleh dlperoiehl dan kajlan Int.. Kajian K.G. Tregonnlng dalam History of modern Sabah (North Borneo 18811963) terbitan Universitt Malaya turut menghuraikan tentang daerah Lahad Datu ialtu dan awal sehlngga Sabah mencapal kemerdekaan. Beliau telah rnenjelaskan bahawa pusat pentadbiran Syarikat Berplagam Borneo Utara dahulu terletak dl Silam. Dalam kajlan ltu, beliau telah menjelaskan tentang aktivtti pertanlan moden yang dljalankan dl Silam dan tempat tersebut dijadlkan sebagal kawasan perQJbaan untuk tanaman kopl, tembakau dan tebu pada tahun 1881. bagaimanapun usaha Inl tidak berjaya dan pusat pentadbiran Syarlkat Berplagam Borneo Utara telah diplndahkan ke Lahad Datu.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

BIBUOGRAFI Sumber Primer. Annual Report Annual Report State of North Borneo 1921 Annual Report Stilte of North Bomeo 1922 Annual Report East Coast Residency 1922 Annual Report State of North Borneo 1923 Annual Report State of North Borneo 1924 Annual Report State of North Borneo 1925 Annual Report East Coast Residency 1926 Annual Report State of North Borneo 1927 Annual Report State of North Borneo 1928 Annual Report State of North Bomeo 1929 Annual Report State of North Borneo 1948 Annual Report State of North Borneo 1950 Annual Report state ofNorth Borneo 1960. Suratkhabar. Anak Sabah, Desember 1956. 8rttJsh North Borneo Herald 1883 8rttJsh North Borneo Herald 1888 British North Borneo Herald 1890 Brltish North Bomeo Herald 1893 British North Borneo Herald 1895 British North Borneo Herald 1896. Brftish North Borneo Herald 1902 British North Borneo Herald 1906 8rttJsh North Borneo Herald 1908. British North Borneo Herald 1911 British North Borneo Herald 1912 British North Borneo Herald 1913. UNIVERSITI MALAYSIA SAIlA.

British North 8omeo Herald 1917 Brftish North Bomeo Herald 1922 British North Borneo Herald 1925 British North Bomeo Herald 1926 British NoIth 8omeo Herald 1933 Brftish North Bomeo Herald 1934 British North Bomeo Herald 1935 Borneo Post. 25 Julal1995 Dally Ekspress, 27 March 2000 Daily Ekspress, 11 March 2002. 711e Star, 19 June 2000 Utusan Borneo, 3-4 Mei 1995. Laporan. Ethnology Report: Mattal ca~ Darve! Bay, 22-30, April 1980 A.R Dunlop Diary from 1897-1901 OffIdal Gazette OfficIal Gazette 1892 Official Gazette 1893 Official Gazette 1902. OIfIcIai Gazette 1903 OffIdai Gazette 1905. OfficIal Gazette 1907. OIfIcIal Gazette 1908 OfficIal Gazette 1910 OffIdal Gazette 1912. OfficIal Gazette 1914 OfficIal Gazette 1915. OfficIal Gazette 1918. UM. UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Fail-fail Arkib Negeri Sabah North Borneo Central Archive. No. 023, Village Adminstration Ordinance 1913. North Borneo Central Archive. No. 023, Ladang Ordinance of 1913. North Borneo Central Archive. No. 023, Timber and Jungle Produce 1916. North Borneo Central Archive. No. 66, EdUCiltional policy of the State General. North Borneo Central Archive. No. 141, Chiefs Oassification Scheme 1916-. 1940. North Borneo Central Archive. No. 230, DispenSiJry and Hospital. North Borneo Central Archive. No. 281, Lahad Datu Cultuur Maatschappy. North Borneo Central Archive. No. 822, Townships. North Borneo Central Archive. No. 952, Tengah Nlpah Road. North Borneo Central Archive. No. 1050, Hospital Diets 1914-1918. North Borneo Central Archive. No. 12n, Road Rates, Segama Road. North Borneo Central Archive. No. 1423, Report on the agricultural prospects British North Bomeo. North Borneo Central Archive. No. 1428, Land Ordinance 1930. North Borneo Central Archive. No. 1441, Memo & Articles ofAssociation of The British Rubbers.. Birds' Nests Ordll1ilnce (Sabah Cap.15), State of Sabah. No. Fail 42, Profail Pembangunan daerah Lahad Datu. Pejabat Daerah Lahad Datu. Fail Tahukah Aneta; Lahad Datu, Arkib Neger1 Sabah Fall Lahad Datu, Perpustakaan Daerah Lahad Datu, Sabah.. qo No. Fail 648/15-17, Brftish North BomeoAdmlnistration Report&. Department Annual Report 1934-1935.. qo No. Fail 648/21, Annual Report on East Coast qo No. Fall 874/1037, Medical report on British North Bomeo 1912. 236, Out despatches to the Company's Govemor, 1882-1915. 767, Birds: Report on Birds Nest Caves 1882. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

C.O No. Fall 974/25, I..i1buan, Kudat, Kota Kif1iJba/u, Ranau, Sand8kan Rural, Sanda/am Town, Lahad Datu, Sempoma, Tawau. C.O No. Fall 984/22, Badges for Native Chiefs.. Sumber sekunder. Buku Abdullah Siddlk, 1975. Pengantar undang-undang adat dl Malaysia. Kuala Lumpur: Universlti Malaya. Anwar Sullivan, Cecilia Leong, 1981. Commerat/ve history of Sabah 1881-1981. Kuala Lumpur: Sabah State Government. Asmah Hj. amar, 1983. The Malay people of Malaysia and their languages. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ar1db Negeri Sabah,1989. 25 Tahun Sabah Herdeka. Kota Kinabalu: Arkib Negeri Sabah. Amarjit Kaur, 1998. Economic OIange In East Malaysia: Sabah and Sarawak since. 1850. New Yori<: Sl Martin's Press.. Abdul Rahman Hj. Ismail, 2005. Sejarah Kenegaraan & Politik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Baker, M.H, 1965. North Borneo; The nrst Ten years as a colony 1946-1956. Singapore: University of Singapore, Malaysia Publishing House. Banker, John, and 8izabeth Banker,1982. The Ida'an language. Dalam Julie K. King dan John Wayne King (ed), Languages of Sabah: A survey report Canberra: The Australian National University.. Black, 1.0, 1983. A Gambling Styfe of Govemment: The establisment of The 07artered Company Rule In Sabah, 1878-1913. Kuala Lumpur: OXford University Press.. Bellwood, Peter, 1988. Archeological Research In South-Eastern Sabah. Dalam Sabah Museum Monograph volume 2, Kota Kinabalu: Muzlum Sabah. Betty K.W Kwan, 1994. The Effect of Planting Density on the first fifteen Years of. Growth and Yield of Oil Palm In Sabah. Kota Kinabalu: Department of Agriculture Sabah. Cesar Adib Majul, 1988. Islam di Rliplna,(terj) Shamsuddin Jaafar. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Cecilia Leong, 1982. Sabah: The Rrst 1{){} Ye.a~ Kuala Lumpur: Pencetakan Nan Yang Muda. Evan, lvor H.N, 1990. Among Primitive Peoples In Bomeo. London: Oxford University. Press. Ensildopedla sejarah dan kebud.aya.an He/.ayu, 1999. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Frands, Olaries M, 1986. The M.al7ilgement Of Edible Hird's Caves Sabah. Sandakan: Jabatan Hldupan Uar Sabah. Graham Irwin, 1986. Borneo Ab.ad ke Sembi/an Be/as, (terj) Mohd. Nor Ghani dan Noralnl Ismail. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Handbook rI British North Borneo Company; Report of the Governor and Officer of the Residential staff In Borneo London: William CoIowes & Sons Umlted 1890. Han1sson,Tom, and Barbara Harrissoo, 1971. The prehistory of Sabah. Dalam Sabah SocIety Joum.a14. Kota Kinabalu: Muzium Negeri Sabah Ismail Yusof, 1997. PoIitik dan Agama dl Sabah. Bangl: Universiti Kebangsaan. Malaysia. James Frances Warren, 1981. The Sulu Znne 1768-1898: The Dynamics of Extemal Trade, Slavery and Etimidty In The Transformation of a Southeast Asian Maritime State. Singapore: Singapore University Press. Johan M. Pandaslan, 1981. Sejarah Sabah Dafam Gambar (1881-1981). Kuala Lumpur: The Sabah Centenary Publications Committee. Jones, LW, 1951. A Report on The Census of Population Held on 4 June 1951. The Government of The Colony of North Borneo. Joseph S. Rouck dan Roland L Warren, 1986. SosIoIogl Satu pengen.alan, terj. Mohammad Hajl Yusuf. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Jacqueline Pugh-Kltingan, 2004. Selected paper on music In fSabah. Kota Kinabalu: Unlversltl Malaysia Sabah.. Ungenfelter, Sherwood G, 1991. SodalOrganization of Sabah SocIeties. Kota Kinabalu: Sabah Museum and State Archives Department Mohd. Ar1ff Dato' Hj. Othman, 1988. Tuntutan Rlipina terhadap Sabah: Imp/ikasi dar! seg/ seJarah, undang-undang dan poIitik. Kuala lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka dan Kementerlan Pendidikan Malaysia. Mokhtar Ramll, 1988. Sejarah Islam dan petjuangan ulama Sabah. Kota Kinabalu: Angkatan Belia Islam Malaysia.. u s UNIVERSITI MAlAYSIA SABAH.

Madeleine Piper, 1988. The ldahan. Dalam Sabah Museum Monograph jilld 2, Kota Klnabalu: MUllum Negeri Sabah. 259-272. Muhlddin Yassln,1990. Islam dI Sabah. Kuala lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Meechang Tule, 1995. Masyarakat Lun Bawang Sarawak: Suatu pengenalan. Dewan Kuala lumpur: Bahasa dan Pustaka. Mark Oeary, 1997. The regulation of land Inl North Borneo under the Chartered Company, Domeo Review, wlume VIII No.1. Kota Kinabalu: Institute for Development Studies (Sabah). Mat Zln Mat lOb, 2005. Kumpulan etnik dl Sabah; Sejarah dan perkembangan, dim. Warisan senl etnik Sabah, Pusat Penataran Ilmu dan Bahasa: Universiti Malaysia Sabah. Mohammad Raduan Mohad. Aliff, 2006. Perusahaan Perikanan dl Sabah. Kuala Lumpur: Universtti Malaya. Nik Anuar Nik Mahmud, 2001. Tuntutan Rlipina ke atas Borneo Utara. Selangor Darul Ehsan: Unlverslti Kebangsaan Malaysia. Nicholas Tarilng, 2003. Sabah, Brunei, Sarawak: An Imperial legacy. Dalam Proceeding of the 16th Conference of the Intemational Association of Historians of Asia. Pusat Penataran Ilmu dan Bahasa: Universiti Malaysia Sabah. Owen Rutter, 1929. The Pagans of Domeo. London: Oxford University Press.. Roth, H. Ung, 1968. Natives of Sarawak and British North Homeo, Volume I. Kuala Lumpur: Universiti Malaya. Ranjlt Singh, 0.5, 1980. Slstem poIitik pribuml Sabah. Dalam Malaysia dar! segl seJarah, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia. _ _ _ _--" 1982 Evolusl plmplnan Pribumi dl Sabah menjelang 1941. Da/am SeJarah dan Proses Pembangunan. Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia.. D.S, 2000. The Making of Sabah 1865-1941: The Dynamics of Indigenous Society. University of Malaya Press, Kuala Lumpur.. _ _ _ _ _....1,. Ramll Wan Muhammad dan Hanafi Salleh, 1999. Pantang Larang orang Me/ayu. Selangor Darul Ehsan: Utusan publication &. Disbibutors.. Smythles, Bertram E, 1981. The birds of Borneo, The Sabah Society. Kota Kinabalu: MUllum Neger1 Sabah.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Sabihah Osman, 1985. Pentadbiran prlbuml Sabah 1881-1941. Selangor Oarul Ehsan: Unlversiti Kebangsaan Malaysia-Yauasan Sabah. _ _ _ _---" 1991. Penyertaan Orang Islam Melayu dalam Pentadblran Sarawak dan Sabah pada Abaci ke-19. Dalam Masyarakat Me/ayu Abad k~19, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Stephen Holley, 2004. A white headhunter In Bomeo. Kota Kinabalu: Natural History Publications. Tregoning, K.G, 1965. A History of Modem Sabah: (North Borneo 1881-1963). Kuala lumpur: UnIVersity of Malaya. _ _ _ _---', Under Olarted Company rule, North Borneo 1881 to 1946. Whelan, F.G, 1970. History of Sabah. Slngapura: Maanlllan. Wong Tze-Ken, 2004. Community and society. Kota Klnabalu: Natural History Publications (Borneo). yusuf Amat a Sikab Uddal, 1981. Pesta Rakyat; Perayaan Sabah 1()() tahun, Daerah Lahad Datu. Petaling Jaya: Eagle Trading Company. Yahya Ismail, 1986. PoIitik Islam di Sabah. Kuala lumpur: Dinamika Kreatif Sdn. Bhd. Zulkifli Mustaha, 1986. StrukbJr Ekonoml Negeri Sabah: Perkembangan dan perubahan. Dalam Sabah: Perubahan dalam pembangunan. Bangl: Universiti Kebangsaan Malaysia.. lumal/Makalah/Majalah. Andrew Aeria, 1999. The ldahan origin myth: Notes towards a re-evalution, Sabah museum jouma/Vaume I. NO.4. Kota Kinabalu: Muzium Negeri Sabah. 1-8 Black, 1.0, 1971. The political situation In Sabah on the eve Olartered Company rule. Oillam Company Research Bulletin. Carolyn P. Miller, 1982. A brief look at language and dialects of Sabah. Dalam Sabah Society Joumal vol. VII 1981-1982. Kota Kinabalu: Sabah Museum Department. 53-63 Oive Marsh and Barnabas Gait, 1988. Effects of logging on rural communities: A comparative study of two villages In Ulu Klnabatangan. Dalam Sabah Society Journalvolume VIII, No.4. Kota Klnabalu: Muzium Sabah. 394-434 Olve W. Marsh, 1996. A brief history of the forests of the upper Segama region of eastern Sabah. Dalam Sabah Society Journal vol.13. Kota Kinabalu: Sabah Museum Department. 33-56. u' s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

David W. John & James c. Jackson, 1973. The Tobacoo Industry of North Borneo: A Distinctive Form of Plantation Agriculture. Joumal of Southeast Asian Studies, V(j.IV, No.1, March 1973. 88-107 Ghazally Ismail, Ahmad Kamal Arifin et. ai, 1989. Medidnal plants of the ldahan community In Kampung Segama, Lahad Datu. Dalam Sabah Museum Monograph, wi. 3. Kota Klnabalu: Muzium Negeri Sabah. 64-72. Holly, S. 1955. The origins of the Idahan people. Dalam Sarawak Museum Joumal volume 6. Kuchlng: Muzlum Negeri Sarawak. 257-562.. Hamsson. Tom, 1973. The advent of Islam to west and North Borneo. Journal of the Malayan Branch Asiatic 5xfety45(1).10-20.. Huff, W.G, 1993. The Development of Rubber Market in Pre-Wortd War II Singapore. Journal of Southeast AsIan Studies, Vol. 24, BU.2, 1993. Singapore University press, Singapore. 285-306 Ho Hul Ung, 2003. Keadaan ekonoml dan sosial di Sarawak (1841-1941) dan Sabah (1881-1941). Malaysia dati segl Sejarah, BlI.31. Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia. Ibrahim Said, 1983. Adat dldpta untuk kehannonlan. Dalam Dewan Budaya, Jllid 5 bilangan 6. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. P. Leys, P, 1968. Observations on the Brunei political system 1883-1885. Dalam Journal of Malayan Branch Royal Asiatic SocIety (JMBRAS), Jilld 41, Bah. 2. 1968, him. 120-122. Lokman Abdul Samad, 2004. Mites dan Lagenda dalam mlnda Melayu. Dalam Wadah keluaran September 2004. Kota Kinabalu: Dewan Bahasa dan Pustaka. Moody, David. C, 1993. Ida'an phonemics. Dalam Sabah Museum Monograf volume 4. Kota K1nabalu: Muzium Negert Sabah. 131-146 Mohd yusoff Ismail, 1997. Masyarakat Minoritl Idahan dan Ek(jogl Sarang Burung: Pengaruh Sistem Kekerabatan dalam Pengurusan Alam Sekitar. Dalam Akademika 51 (Julal). Bangi: Unlversltl Kebangsaan Malaysia. 3-21.. Ongkili, lames P, 1973. Keiekaan ekonoml Kompenl Berplagam Sabah Kerajaan British Sabah 1881-1941. Dalam Jumal Sejarah volume 16, No.1. Kuala Lumpur: Unlversiti Malaya. Sabihah Osman, 1989. The role of Govemor OJ Jardine In Improving the welfare of the Indigenous people of Sabah 1934-1937. Journal of Southeast AsIan Studies (JSEAS) volume xx, No.2, September 1989. Singapore: Singapore University Press.. u' s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Shar1ja Ole Shaari dan Ida Shafinaz Mohd Kamll, 1999. Mahkamah Anak Negeri dl Sabah: Dulu, Idnl dan masa depan. MANU, Jurnal Pusat Penataran Ilmu dan Bahasa, Bil. 2. 1999. Kota Kinabalu: Unlversitl Malaysia Sabah. 39-58 Shim, P.S, 2000. Origin of Kadazandusuns, Paitanics and Idahans In Sabah. OiIlam Sabah Sodety Journa/Vd.. 17. Kota Klnabalu: Muzium Neger1 Sabah. 73-97 The Bird caves of Idahan. Dalam East Malaysia Annual 78. Kota Kinabalu: Sabah. Promotions. 105-106 Tabrett, K.P, 1988. Early constabulary expeditions In British North Borneo, 1883 to 1888. oalam Sabah Society Journal, vd.ume 15. Kota Klnabalu: Muzlum Neger1 Sabah. 41-58 Yunus bin Sauman @ Sabin, 2001. Tapak pengebumian purba dI Lembah Danum, Hulu Segama, Sabah: Satu tinjauan. Dalam Purba, Jumal Persatuan Muzlum Malaysia bil. 20. Kuala Lumpur: United Selangor Press Sdn. Bhd. 22-85.. TesIs/Latihan Ilmiah lusman bin Aman Setia, 2001. Aspek FonoIog/ Bahasa ldahan. Kertas Projek Jabatan Ungulstik Sarjana Muda dan labatan Ungulstik, Fakulti Sains Kemasyarakatan dan Kemanusiaan. Bangi: Unlversitl Kebangsaan Malaysia. NoIhln Garam @ Noralha Abdullah, 1990. Sejarah perkembangan pertanlan perladangan zaman Syarlkat 8etplagam Borneo Utara dl Sabah (1881-1941). Tests Sarjana Muda dan Jabatan Sejarah. Bangl: Unlversiti Kebangsaan Malaysia. Rafldah bt Marmln, 2003. Gua Madal: Warisan masyarakat kalm ldahan. Tests Sarjana Muda dart Sekolah Salns SosJal. Kota Klnabalu: Unlversitl Malaysia Sabah. Yusnldah bt Yusd, 2002/2003. Sejarah kaum Idahan dI Sabah: Pewajahannya dar! sumber warisan. Latihan Ilmiah bagl Program Sejarah dl Pusat pengajian Sejarah, PoIltik dan Strategl, Fakultl Sains Sosial dan Kemanusiaan. Universitl Kebangsaan Malaysia, Bangi.. Temubual dengan responden Imam Kam bin Imam Pailan, 2003. Penglibatan suku ldahan dalam keglatan ekonoml semasa SBBU dan pentadblran. Temubual pada 8 June dl Kampung Segama, Lahad Datu, Sabah. Imam Kampung Segama batu 8. Imam InJlr @ Ahmad bin Imam Panjang, 2003. Kehldupan suku Idahan pada zaman dahulu dart segl pegangan agama, pertanian dan sosIal mereka. Temubual pada 10 Dlsember dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Mantan Imam Kampung Sapagaya.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Hj. Manaf bin Usah, 2003. Amalan pengutipan sarang burung dl Gua Madal oIeh suku. Idahan. Temubual pada 15 Dlsember di Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Mantan Ketua Madal.. En. Nasir bin Hj. Manaf, 2003. Penglibatan suku ldahan dalam pentadblran dan zaman SB8U sehlngga menuju kemerdekaan. Temubual pada 15 Dlsember dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Mantan Ketua Daerah Lahad Datu era pemerintahan PBS.. En. Jupatl bin Gusmlt, 2003. Corak kehidupan suku Idahan dan kegiatan pengutipan sarang burung. Temubual pacta 19 Dlsember dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Mantan Mukim Zon Silam era pemertntahan PBS Ketua Daerah Lahad Datu sekarang. Hj. Suti bin Gahlb, 2003. Amalan dan keglatan pengutlpan sarang burung dl Gua Madal oIeh suku Idahan. Temubual pada 19 Disember dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. AJK Majlis Adat suku Idahan dan Mantan Ketua Madai 1999 sehlngga 2005. Hj. AtDr bin Semurung Awan, 2003. Pentadbiran suku ldahan pada zaman dahulu dan peranan dimalnkan oIeh para pemlmpln suku Inl dl Lahad Datu semasa Sabah hendak merdeka bersama dalam Malaysia. Temubual pada 22 Dlsember dl Taman Aman 1, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlls Adat suku ldahan dan Mantan Ketua Anak Negeri Lahad Datu semasa era pemerintahan USNO.. til. Datu Aslbi bin Datu Agasl, 2003. Pentadblran 5uku ldahan semasa SBSU dan peranan mereka dl lahad Datu semasa hendak meredeka bersama dalam Malaysia. Temubual pada 25 Dlsember dI Kampung Assam, Lahad Datu, Sabah. Pengerusl Majlis Adat suku ldahan dan Mantan Ketua Daerah semasa era pemertntahan USNO. Hj. Onga bin Lagadal, 2003. Pentadblran, sosial dan keglatan kehidupan awal suku Idahan dl kawasan Teluk Darvel. Temubual pacta 27 Dlsember dl Kampung Muhlbbah, Lahad Datu, Sabah. limbalan Pengerusl Majlls Mat suku ldahan, Mantan Ketua Daerah semasa era pemenntahan BERJAYA. Hj. Abdut Karim bin Gurau, 2004. Kehidupan awal suku Idahan dan keglatan pengutipan sarang burung di Gua Madal. Temubual pada 1 Januari di Kampung Muhibbah, Lahad Datu, Sabah. AJK Majlls Adat suku ldahan dan Mantan Ketua Madal 1996 sehingga 1998.. En. Mohd. Rais bin RajO Too Sidom, 2004. Pantang larang dalam keluar mencan rezeki dan pengutipan sarang burung. Temubual pada 5 Januari di Kampung Tabanak, Lahad Datu, Sabah.. Pn. Allmah bt Mohd Zln, 2004. Pantang farang dalam soaf kematlan, pergl mencari rezeld. Temubual pacta 5 Januari di Kampung Tabanak, lahad Datu, Sabah.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Hjh. Maimunah bt. Imam Pal, 2004. Pantang larang dan adat dalam wanlta mengandung dan keglatan berQJQJk tanam. Temubual pada 6 Januari di Kampung Tabanak, Lahad Datu, Sabah.. En. Abldln bin Tukang, 2004. Suku Idahan d1 Lahad Datu secara umum. Temubual pada 6 Januan di Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Adat suku ldahan dan Mantan Ketua Daerah Lahad Datu.. Arif, 2004. Pengllbatan dalam ekonoml semasa SSBU laitu penglibatan suku Idahan sebagal pekerja dl ladang tembakau Segama dan pentadbiran dl Lahad Datu. Temubuat pada 8 Januari dl pejabatnya kawasan Sedco, Lahad Datu, Sabah. Mantan Ketua Daerah Lahad Datu dan tahun 1994-1996.. Hj. Kesuan bin. Hj. Ugung bin Hj. Ber1nal, 2004. Penglibatan dalam suku Idahan sebagai pekerja dl ladang tembakau Segama dan pentadbiran. Temubual pada 8 Januan dl Kampung Segama, lahad Datu, Sabah. Ketua Kampung Segama batu 8.. Imam AS bin AIling, 2004. Amalan sosial suku Idahan tentang soal kematian dan pertanlan mereka. Temubual pada 8 Januan dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Salah seorang Imam Kampung Sapagaya. Hj. Tuaran bin Majid 2004. Kehldupan suku Idahan dl kawasan Teluk Darvel dahulu sebelum SBBU. Temubual pada 9 Januan dl Dewata, Lahad Datu, Sabah. Mantan Ketua Kampung Sapagaya era pemerintahan BERJAYA.. Hjh. KlIla bt. Panglran ltom, 2004. Amalan bercucuk tanam dan kebudayaan suku Idahan. Temubual pada 8 Januart dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Hjh. Intan Din bt. Pangllmo Rawan, 2004. Pantang larang bagl wanita mengandung sehlnggalah bersalin. Temubual pada 8 Januart dl Kampun Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Beliau merupakan seorang paldl dl kampung. Paldl bennaksud orang yang menyediakan makanan apabila hendak membuat bacaan doa kenduri arwah dalam tempoh selama 40 hart.. En. Ismail bin O.T Aror, 2004. Amalan kehldupan dan budaya suku Idahan dalam per1(ahwlnan dan pantang larang. Temubual pada 10 lanuart dl Kampung Sapagaya, lahad Datu, Sabah. SetJausaha Majlis Adat suku ldahan dan AlK Pertubuhan Kebajikan Idahan Pewarts Madal Lahad Datu (PEWARIS). Hj. Datu Ibrahim bin Datu Bangsawan, 2004. PengJibatan suku ldahan dalam pendidikan di lahad Datu pada peringkat awal. Temubual pada 15 Januart dl. Kampung Tabanak, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Adat suku Idahan Mantan Pegawal Pendidikan Lahad Datu.. dan. Hj. Mursid bin Mohd Rats, 2004. Keglatan pengutipan sarang burung dan pentadbiran suku ldahan dlLahad Datu. Temubual pada 15 Januart di Kampung Tabanak, Lahad Datu, Sabah. AlK lKKK Tabanak.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.

Datu Alam bin Datu Jlnuraln, 2004. Pentadblran suku Idahan pada masa SBSU sehlngga selepas perang Jepun. Temubual pada 16 Januart di Kampung Tabanak, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Adat suku Idahan dan Mantan Ketua Anak Negert Kunak era pemerintahan USNO dan BERJAYA.. En. Hajem bin Tabbok, 2004. Corak kehldupan suku Idahan sebelum SBBU. Temubual pada 16 JanuaM di Kampung Terusan, Lahad Datu, Sabah. En. Aman Setia bin Babul Bustan, 2004. Asal usul dan penglibatan suku ldahan di Kampung Sapagaya dalam pek.erjaan di ladang kelapa Tamol. Temubual pada 17 Januart d1 Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Adat 5uku Idahan. Hj. Andara bin Imam Uttu, 2004. Keplmpinan dan corak hidup suku Idahan sebelum. perang Jepun dl Lahad Datu. Temubual pada 4 Februari di Kampung Segangan, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Mat suku ldahan. Hj. Kaoh bin Ibrahim, 2004. Adat perkahwtnan dan kegiatan pengutlpan sarang burung suku Idahan di Gua Madal. Temubual pada 6 Februart di Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlls Mat suku Idahan. HJ. Salim bin Etong, 2004. Keglatan pengutipan sarang burung suku ldahan dl Gua Madal. Temubual pada 6 Februart di Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. AlK Majlis Adat suku Idahan.. En. RadIn bin Sahabuddln, 2004. Bert<altan pendidlkan awal di Lahad Datu dan kebudayaan suku ldahan. Temubual pada 10 Februart di Muhlbbah peringkat 1, Lahad Datu, Sabah. (Mantan Guru) En. Jlnggal bin , 2004. Berkaltan pendidikan awal dl Lahad Datu. Temubual pada 10 Februart ell Kampung Blnuang, Lahad Datu, Sabah. Beliau merupakan seorang mantan guru dan sekarang ber1<edmpung dalam poIitik dengan memegang jawatan sebagal Pemlmptn Kemajuan Rakya N. 49 ADUN Tungku.. Hjh. Soplah bl Hj. Abdul Rahman, 2004. Adat perkahwinan suku Idahan dan kehldupan mereka dahulu. Temubual pada 12 Mac dl Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Bellau merupakan seorang paldl dl kampung. Paldl bennaksud orang yang menyediakan makanan apabUa hendak membuat bacaan doa kendurt arwah dalam tempoh selama 40 hart. Hj. Datu Abdulapt bin Datu Mustapa, 2004. Berkaltan kehidupan sosial suku Idahan. tentang kematian dan perkahwtnan. Temubual pada di rumahnya Kampung Sapagaya, Lahad Datu, Sabah. Beliau merupakan Imam Kariah kampung Sapagaya.. u s UNIVERSITI MALAYSIA SABAH.