KA JIA N TIPO LO G I DA LA M PEMBENTUKA N KA RA KTER VISUA L DA N STRUKTUR KA WA SA N
(Stud i ka sus: Ka wa sa n Ije n, Ma la ng )
Asyra Ra ma da nta *
Abstrac t
The a im o f this a rtic le is to ide ntify c ha ra c te ristic o f a rc hite c tura l p e rio d b a se d o n p hysic a l fo rm a nd visua l a p p e a ra nc e in me zzo sc a le (urb a n sp a c e ) o n Ije n Bo ule va rd. The study a re a re p re se nt a p a rt o f Ma la ng C ity whic h hig hly re la te d to Ka rste ns a s a n a rc hite c t a nd urb a n p la nne r who de ve lo p s the c o nc e p t o f “ Pla nne d De ve lo p me nt C ity” a t ma ny Indo ne sia n c itie s, tha t ha ve ro le a nd func tio n in g o ve rna nc e struc ture o f Dutc h C o lo nia l. The Me tho ds whic h use d in this study a re de sc rip tive a nd q ua lita tive with c o mp o ne nt o f visua l a p p e a ra nc e a s a na lysis unit.
Visua l a p p e a ra nc e o n this study a re a a na lyze d o n re g io na l sc a le (urb a n sp a c e ) using Ka rste ns’ s typ o lo g y a p p ro a c h to the b uilding s a nd urb a n sp a c e a t “ Ka wa sa n Ije n” . Building fa c a de a s o ne c o mp o ne nt o n visua l p e rfo rma nc e , disc usse d a s o ne unit ma ss, a nd b uilding fo rm a nd ma ssing p e rfo rme d urb a n c o rrido r wa ll o n “ Ka wa sa n Ije n” .
Ke y words : typ o lo g ic , visua l a p p e a ra nc e , urb a n sp a c e
A b stra k
Tulisa n ini b e rtujua n untuk m e ng id e ntifika s ka ra kte ristik d a ri p e rio d isa si a rsite ktur b e rd a sa rka n
wujud fisik d a n ta m p ila n visua l d a la m ska la me zo (rua ng ko ta ) d i Ka wa sa n Ije n. Ka wa sa n ini
m e rup a ka n b a g ia n d a ri Ko ta Ma la ng ya ng tid a k te rle p a s d a ri so so k Ka rste ns se b a g a i se o ra ng
a rsite k d a n p e re nc a na ko ta ya ng m e ng e m b a ng ka n ko nse p Pla nne d De ve lo p me nt C ity p a d a
b e b e ra p a ko ta d i Ind o ne sia ya ng m e m iliki fung si d a n p e ra na n d a la m struktur p e m e rinta ha n Ko lo nia l Be la nd a . Me to d e ya ng d ig una ka n d a la m ka jia n ini a d a la h d e skrip tif-kua lita tif, d e ng a n ko m p o ne n p e m b e ntuk ta m p ila n visua l ka wa sa n se b a g a i unit a na lisis. Ta m p ila n visua l ka wa sa n
d ia na lisis d a la m ling kup ka wa sa n (urb a n sp a c e) d e ng a n p e nd e ka ta n tip o lo g i te rha d a p
b a ng una n d a n rua ng ko ta ya ng d ira nc a ng o le h Ka rste ns p a d a Ka wa sa n Ije n. Fa sa d b a ng una n se b a g a i sa la h sa tu ko m p o ne n p e m b e ntuk ta m p ila n visua l d ib a ha s se b a g a i sua tu ke sa tua n
m a ssa d a n b e ntuk b a ng una n ya ng m e m b e ntuk urb a n c o rrido r wa ll p a d a ka wa sa n ije n.
Ka ta Kunc i : tip o lo g i, ta m p ila n visua l, rua ng ko ta
1. Pe nd a hulua n
Pe m b a ha sa n te nta ng Ko ta Ma la ng , tid a k te rle p a s d a ri so so k Ka rste ns se b a g a i se o ra ng a rsite k se ka lig us p e re nc a na ko ta . Me la lui ko nse p b e rp ikir ya ng d id a sa ri p rinsip -p rinsi-p d a ri und a ng -und a ng p e re nc a na a n ko ta p a d a m a sa ko lo nia l, Ka rste ns m e re nc a na ka n Ko ta Ma la ng
Ba ta via d a ri se g i “ p e rg e ra ka n urb a n” d a p a t d ia m a ti b a hw a p e rg e ra ka n te rse b ut m e nuju ke a ra h Buite nzo o rg d a n Ba nd ung d e ng a n p e rtim b a ng a n iklim d a n p a no ra m a a la m nya , se m e nta ra untuk Ja wa Tim ur ha l te rse b ut d a p a t d ia m a ti p a d a “ p e rg e ra ka n urb a n” d a ri Sura b a ya ke Pa surua n ke m ud ia n ke Ma la ng d e ng a n m e liha t fa kto r iklim d a n p a no ra m a a la m nya . Se m e nta ra itu p e rke m b a ng a n ko ta Se m a ra ng c e nd e rung sta g na n ka re na d i se kita rnya tid a k te rd a p a t ka wa sa n ya ng d ia ng g a p se sua i untuk d ija d ika n se b a g a i ko ta p e ristira ha ta n, m isa lnya d a e ra h p e rb ukita n d e ng a n sua sa na iklim ya ng se juk.
Ka re na p e ng e m b a ng a n ko ta Ma la ng itu se nd iri b e rla ng sung se te la h Sura b a ya , m a ka te rd a p a t p e rb e d a a n tip o lo g i a rsite ktur, d im a na p a d a wa ktu ya ng b e rsa m a a n (a khir ta hun 1870a n - a wa l 1900a n) b a nya k a rsite k m ud a d a ri Be la nd a d e ng a n p e m a ha m a n d a n ko nse p a rsite ktur ya ng b e rb e d a d e ng a n p e nd a hulunya . Se b a g a im a na kita ke ta hui p a d a wa ktu ya ng b e rsa m a a n b e rke m b a ng d ua ke lo m p o k b e sa r fa ha m a rsite ktur d i Be la nd a ya itu Amste rda m Sc ho o l ya ng m e na m p ilka n
wujud ya ng e ksp re sio nis, ke m ud ia n de
Stijl ya ng d ip e ng a ruhi la ng g a m se ni d e ko ra tif Fra nk Llo yd Wrig ht d e ng a n c iri kha s p e ng o la ha n b id a ng -b id a ng g e o m e tris, se m e nta ra itu se c a ra um um d i Ero p a jug a b e rke m b a ng te o ri la innya m isa lnya Le C o rb usie r d a n Wa lte r
G ro p hius d e ng a n Ba uha us nya ,
ke m ud ia n d i Be lg ia m unc ul Art
No uve a u. Ke lo m p o k a rsite k m ud a d a ri Be la nd a ya ng d id a sa ri o le h ke d ua fa ha m ini m e ng kritik g a ya b a ng una n Emp ire Style ( ya ng d ia d o p si d a ri b e ntuk a rsite ktur ya ng b e rke m b a ng d i Pe ra nc is ) tid a k m e nc e rm inka n ko nd isi se te m p a t d a n b e rke sa n se b a g a i a rsite ktur d e ng a n g a ya e kle tik ya ng b e rke sa n te m p e la n.
Pe rlu d ike ta hui b a hwa p a d a
m ula nya a rsite ktur Emp ire Style m a suk ke
Ind o ne sia se b a g a i wujud untuk m e na m p ilka n he g e m o ny p e ng ua sa te rha d a p d a e ra h ko lo ninya , d a n sa la h sa tu to ko h ya ng b e rp e ng a ruh p a d a sa a t itu a d a la h d a ri ka la ng a n m ilite r ya itu Da e nd e ls ya ng p e rna h b e rd ina s d i ke te nta ra a n Pe ra nc is, ya ng m a na p a d a p e rio d e ya ng le b ih a wa l d i Pe ra nc is se nd iri Na p o le o n Bo na p a rte se d a ng m e ng e m b a ng ka n ke kua sa a nnya d e ng a n p o litik e ksp a nsinya .
Ta b e l 1. Pe rb a nd ing a n Lua sa n La ha n d a n Ba ng una n Pa d a Ja la n Ije n Ma la ng
*) tid a k te rm a suk lua sa n la nta i 2
G a m b a r 1. Pe ta Pe m b a g ia n Pe rsil d a n Lua sa n Ba ng una n p a d a Ja la n Ije n
G a m b a r 3. Hunia n typ e se d a ng , a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is na m p a k p a d a lub a ng -lub a ng ve ntila si d a n a d a nya le ve l ho riso nta l m e m p e rte g a s sim b o lisa si ke p a la p a d a b a ng una n
G a m b a r 4. Hunia n Typ e Villa / Be sa r p a d a b a g ia n Se la ta n Ije n Bo ule va rd , b e ntuk a ta p nya m e rup a ka n p e nye ra p a n d a ri b e ntuk ya ng a d a p a d a a ta p b a ng una n tra d isio na l
Tip o lo g i b a ng una n hunia n p a d a ka wa sa n ije n m e nunjukka n sim b o lisa si unsur ke p a la (a ta p ), b a d a n (d ind ing ) d a n ka ki (p lint/ b a se ) ya ng jug a te rd a p a t p a d a tip o lo g i a rsite ktur
nusa nta ra , wa la up un d id a sa ri o le h filo so fi ya ng b e rb e d a . Pa d a a ta p te ra s te rliha t a d a nya p e ng a ruh b e ntuk a rsite ktur lo ka l, d im a na tid a k la g i te rliha t
c a no p y e ntra nc e se p e rti p a d a b a ng una n-b a ng una n ko lo nia l d i Sura b a ya te ta p i m e ng g una ka n b ila h p a p a n se b a g a i p e nutup d a n te rd a p a t
b id a ng ya ng m e ne rus ( o ve r ste k ).
Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s
ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a d a la m ra ng ka ke se ha ta nnya . Da ri sinila h to ng g a k kip ra h He rm a n Tho m a s Ka rste n d im ula i. Se b e lum nya Ma c La ine Po nt b a nya k m e ng g a li b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur lo ka l tid a k ha nya ya ng d i Ja wa se p e rti Jo g lo te ta p i jug a ke b e ntuk-b e ntuk a rsite ktur nusa nta ra la innya se p e rti rum a h G a d a ng d i Mina ng ka b a u d a n b a ng una n rum a h a ta u lum b ung d a ri suku Ba ta k Ma nd a iling .
G a m b a r 5. Hunia n ya ng te la h m e ng a la m i a lih fung si te ta p i m a sih m e m p e rta ha nka n b e ntuk a slinya , na m p a k d o rm e r p a d a b a ng una n a ta p se b a g a i sa la h sa tu c iri b a ng una n ko lo nia l
Ka rya Ka rste n b a nya k m e nd a p a t p e ng a ruh d a ri re ka nnya Ma c La ine Po nt d a la m m e nc a ri tip o lo g i a rsite ktur Ind isc he , d im a na Ka rste n d a ta ng ke Ind o ne sia p a d a ta hun 1914 a ta s und a ng a n re ka nnya He nri Ma c la ine Po nt, p e m ilik se b ua h b iro . Se ta hun ke m ud ia n, He rm a n Tho m a s ka rste n m e m b e li b iro te rse b ut, ka re na p e m iliknya ha rus ke m b a li ke Be la nd a
G a m b a r 6. Hunia n p a d a p e rsil ya ng te rle ta k d i sud ut ja la n d e ng a n p e rp a d ua n a ta p p e risa i d a n p e la na d e ng a n o ve r ste k m e rup a ka n sa la h sa tu up a ya a d a p ta si te rha d a p iklim tro p is
Ke la njuta n Pe rke m b a ng a n ya ng m e nunjukka n p e rub a ha n d a n a sim ila si b e ntuk d a ri tip o lo g i b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n na m p a k p a d a d ua kutub nya p a d a b a g ia n Uta ra d a n Se la ta n ya ng d ip e ng a ruhi p e rke m b a ng a n a ktifita s d a n p e rtum b uha n Ko ta Ma la ng se c a ra ke se luruha n. Wa la up un te rd a p a t b e b e ra p a unit b a ng una n d e ng a n tip o lo g i d a n fung si ya ng b a ru te ta p i se c a ra sig nifika n tid a k m e rub a h tip o lo g i ka wa sa n ije n se c a ra d o m ina n. Fung si d o m ina n p a d a ka wa sa n ini te ta p se b a g a i ka wa sa n hunia n, a d a p un p e rub a ha n ya ng b a nya k te rja d i a d a la h p a d a b e b e ra p a unsur d a n m a te ria l b a ng una n ya ng sifa tnya se b a g a i up a ya p e m e liha ra a n b a g ia n ya ng rusa k. Pe rub a ha n ya ng d ila kuka n d a p a t d iliha t m isa lnya p a d a p e ng g a ntia n m a te ria l a ta p d a n b e b e ra p a b a g ia n kuse n d a n
p intu ta np a m e rub a h sha p e d a n fo rm
a ta u silue t b a ng una n se c a ra ke se luruha n se hing g a se c a ra visua l b e ntuk d a n tip o lo g i b a ng una n p a d a
ka wa sa n Ije n ini d a p a t d ip e rta ha nka n, b a ik unit p e r unit m a up un d a la m ta ta na n se b ua h ka wa sa n.
G a m b a r 7. G e re ja St. The re sia ya ng m e rup a ka n sa la h sa tu b a ng una n kunc i p a d a Ja la n Ije n d e ng a n la ng g a m a rsite ktur Ne o G o tik ya ng na m p a k
p a d a o kulus, d e re ta n rc h
d i a ta s e ntra nc e d a n
o rna m e n b e rup a mo lding
ya ng tid a k te rla lu ra m a i
G a m b a r 8. Sa la h sa tu b a g una n p a d a b a g ia n Uta ra ya ng m e ng a la m i te ka na n p e rub a ha n te ta p i b e rusa ha
untuk te ta p m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya m e la lui b e ntuk d a n
ke se d e rha na a n c a no p y
G a m b a r 9. Sa la h sa tu b a g una n typ e villa (b e rla nta i 2) d e ng a n p e ng o la ha n b a g ia n ya ng te rle ta k p a d a sud ut ja la n,
m e ng hind a ri ke sa n m o no to n d a ri b e ntuk ya ng
m e m a nja ng
G a m b a r 10. Hunia n ya ng te la h
m e ng a la m i p e rub a ha n ,wa la up un b e ntuk a ta p d iup a ya ka n m e nya tu d e ng a n ling kung a nnya te ta p i lisp la nk b e to n b e rd im e nsi b e sa r m e m b ua t b a ng una n ini
te rliha t ko ntra s d e ng a n b e ntu b a ng una n p a d a ka wa sa n Ije n
4. Ke sim p ula n
Tip o lo g i b a ng una n p a d a
ka wa sa n ije n ya ng b a nya k d id o m ina si ka rya Ir He rm a n Tho m a s Ka rste n m e m p e rliha tka n a d a nya p e nc a ria n wujud a rsite ktur lo ka l b a ik d a ri se g i b e ntuk m a up un m a te ria l, ya ng le b ih se sua i untuk b a ng una n d i d a e ra h tro p is d a n se c a ra d im e nsio na l m a m p u m e wa d a hi fung si d a n a ktifita s p e ng huninya ya ng te ntu sa ja b e rb e d a d a ri fung si a sli d a ri a rsite ktur lo ka l itu se nd iri. Pa d a tip o lo g i b a ng una n rum a h ting g a l ya ng d o m ina n p a d a ka wa sa n ije n te rliha t m ula i m e ning g a lka n c iri Emp ire Style .
Se b a g a im a na p e re nc a na a n
p a d a ka wa sa n p e m ukim a n la innya d i Ma la ng a ta u p a d a d a e ra h la innya se p e rti Se m a ra ng , Ka rste n m e ne ra p ka n p e m b a g ia n-p e m b a g ia n b e rd a sa rka n stra ta so sia l d a n ke la s e ko no m i, ya itu ting g i, m e ne ng a h d a n re nd a h, se la in itu Ka rste n jug a m e ne ra p ka n p rinsip p e re nc a na a n ko ta , p e nzo ning a n, ting ka ta n/ hira rki ja la n-ja la n se p e rti d i Ero p a . Se la in itu p e rtim b a ng a n b e rd a sa rka n to p o g ra fi jug a m e ne ntuka n p e m b a g ia n p e rsil. Pa d a ka wa sa n Ije n ha l te rse b ut d a p a t d iliha t p a d a p e rb e d a a n ukura n p e rsil, lua s b a ng una n d a n typ e d a ri rum a h a ta u villa ya ng p a d a m ula nya m e m a ng d ip e runtukka n se b a g a i d a e ra h p e ristira ha ta n b a g i p a ra p e ja b a t Hind ia Be la nd a .
Be rd a sa rka n p e ng a m a ta n
te rha d a p time se rie s, se q ue nc e visua l
ka wa sa n, da n p e ne lusura n urb a n
C ire b o n, Me e ste r C o rne lis (Ja tine g a ra ), Yo g ya , Sura ka rta , d a n Purwo ke rto .
Da sa r p e m ikira n Ka rste n d a la m p ro se s p e ra nc a ng a n rua ng ko ta jug a m e ng a c u p a d a p e re nc a na a n (p e m e rinta h ko ta ) se b e lum nya , m isa lnya te rha d a p p e ng a ruh d o m ina n
ko nse p "g a rde n c ity". Ha l ini te rliha t
d e ng a n a d a nya ta m a n um um d a n ha la m a n p a d a se tia p rum a h. Untuk p e rle ta ka n rum a h, ta m a n um um d a n rua ng te rb uka , Ka rste n se ja uh m ung kin m e ng ikuti ke a d a a n to p o g ra fi, ke m iring a ke m iring a n d a n b e lo ka n-b e lo ka n ya ng a d a . Pe m n-b a g ia n ta na h d a n a ra h ja la n ya ng ha nya te rd iri d a n d ua ka te g o ri (uta m a d a n se kund e r), se la in m e ng ikuti ke a d a a n ta na h jug a d ib ua t se d e m ikia n rup a se hing g a rum a h-rum a h d a n ta m a n-ta m a n um um d a p a t m e m iliki kua lita s visua l ya ng b a ik.
5. Da fta r Pusta ka
Ha nd ino to & So e ha rg o , P.H. (1996). Pe rke mb a ng a n Ko ta da n Arsite ktur Ko lo nia l Be la nda d i Ma la ng . Sura b a ya : Le m b a g a Pe ne litia n d a n Pe ng a b d ia n ke p a d a Ma sya ra ka t, Unive rsita s Kriste n PETRA.
Ka rizstia , A. D. (2008). Tip o lo g i Wa ja h
Ruma h Ting g a l Ko lo nia l Be la nda di Ka yu Ta ng a n, Ma la ng. Skrip si. Tid a k d ite rb itka n. Ma la ng : Jurusa n Arsite ktur Fa kulta s Te knik Unive rsita s Bra wija ya .
Krie r, R. (1988). Arc hite c tura l
C o mp o sitio n. Lo nd o n: Ac a d e m y Ed itio n
Lip p sm e ie r, G . (1980). Ba ng una n Tro p is
(Ed isi ke -2). Ja ka rta : Erla ng g a
Prijo to m o , J. (1987). Ko mp o sisi O la h
Ta mp a ng Arsite ktur Ka mp ung (Te la a h Ka sus Ka m p ung d i Sura b a ya ). Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n
Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.
Ra c hm a wa ti, M. (1990). Studi O la h
Ta mp a ng Ba ng una n Ko lo nia l
(Ruma h Ting g a l di Ma la ng ).
Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.
Sulistijo wa ti, M. (1991). Tip o lo g i Arsite ktur
Pa da Ruma h Ko lo nia l Sura b a ya (De ng a n Ka sus Pe ruma ha n Pla mp ita n da n Se kita rnya ). Tid a k d ip ub lika sika n. Sura b a ya : Pusa t Pe ne litia n Institut Te kno lo g i Se p uluh No ve m b e r.
Sum a lyo , Y. (1993). Arsite ktur Ko lo nia l
