K O N S EP S IP O C DA LA M K ER AN G KA PEN I N GK AT AN P R OD UK T IV IT A S ME N YE LU RU H
Nurdi n B rasi t Abstract
In the current era of globalization is the level of competition faced by the business to be very tight and is frontal, and therefore need to think about efforts to consolidate andreform efforts in the firm. Consolidation is needed to better ensure that each componentinvolved in the entire chain of business activities are managed in a productive, thus increasing company productivity.
This paper attempts to describe efforts to increase overall productivity by analyzing thecomponents associated components such as human resources, material, money,machinery / equipment, environmental facilities, and working methods as well asanalyzing the chain of business activities including suppliers, inputs, process, output and customer (SIPOC).
Several opportunities increase overall productivity can be achieved through the concept SIPOC namely:
Increased Product Value services, Quality Improvement Quality Integrated Work Attitude Improvement, Quality Improvement Work, Improved Material Utilization, Increasing Utilization of Equipment, Quality Assurance andImprovement.
Keywords: productivity, consolidation, increasing overall productivity I . P EN DA H UL UA N
1 . 1 L a t ar B e l a ka ng
D a lam s i t u as i p er s a i n ga n s a at in i, pa r a p ela ku e k on o mi d it un tut u nt u k s el a lu b er u s ah a s ec a r a ma ksi -ma l a gar da p at h i du p da n b e rke m -ba n g se s ua i de n ga n a r us ke maj u a n da r i b e r ba ga i bi d a n g, kh us u sn ya da l a m b i da n g e ko no mi. H al i n i t id ak t er l e p as da r i ko n t e ks gl o b a l i s as i ya ng me l ih at du ni a s eb a ga i s ua t u r ua n g ya n g men ga c u ke p a d a kes e l u r uh an pr o se s , dima n a man u sia di bu mi in i di ke lo mp o k ka n k e da la m m a s ya r a ka t du ni a ya n g tu n g ga l.
Sa l a h s a tu la n gk ah n ya t a ke a r a h p e n g e- l omp o ka n t e r s eb u t a d al ah de n ga n t e r cip ta n ya kes e p a kat a n - ke s ep a ka t a n a nta r a b e be r a pa ne ga r a se p er t i WT O, A FT A, da n A PEC ya ng me mb u ka e r a pe r d aga n gan b e ba s (f r e e tr ad e) . D a lam pe r d aga n gan be ba s i ni, t a r i f, kuo ta , d a n s ega la pr o t e ks i ya n g ad a s ela ma ini ha r us di h ila ng kan . D e n gan d e mi kia n, pe r s a inga n gl o ba l m e r up a ka n s ua tu ha l ya n g tid a k t er e l a kka n ya n g ha r us di h a da p i ol e h pe r e ko no mia n s u a tu ne gar a . P as a r yan g e fi s i e n da n ko mpe t i tif a ka n be r l a ku , b ai k p a s ar d a l am ne ger i mau p un pa s a r lua r n ege r i.
H a l t e r s e bu t men un tu t pa r a pe la ku e ko n omi un tu k me mb ua t p e r en c an a an (p l an n i ng) da r i s e ga l a ti n gk ata n ke giat an s e ha r i-h ar i ji ka in gi n t e ta p s u r viv e da la m ko mp e tis i t er s e bu t. Da lam ko m pe t is i in i d i ta nd a i d e n ga n be r la ku n ya hu ku m a la m – s ia pa kua t d a n t an gg a p d ia la h ya n g a kan men a n g - se h in g ga k eu n g gula n d a r i b e r ba ga i bid an g me r u pa ka n ke ku ata n u t a ma u ntu k me me n a ng ka n pe r s ain gan gl o ba l te r s eb ut .
E r a glob a lis as i s eka r a n g in i ya n g d i ta nd a i d e nga n d er a s n ya a r u s i n for ma s i d a n du n i a ta n pa t ap a l b a t as b ai k be r u pa b a tas n e ga r a ( ko nd is i ge o gr a fi s ) , b en de r a n a si on al ma up u n h a mb a ta n -h a mb ata n l a i n n ya d i man a ti n g ka t pe r s ai n gan ya n g d i h ad a pi o le h d un i a us a ha me nja d i s a nga t ke ta t d an be r s ifa t fr on ta l ( O hma e , 1 99 1 : 1 83 -18 5) . D alam kon d isi s ep e r ti i t u, p e r us a ha a n d i tu nt u t b uka n s a ja me mi ki r ka n s t r a te gi ya n g be r h ub un g an d e n gan e ks ter n a l p er u s ah a an u n tu k me me n a n g ka n pe r s ai n ga n , t e tap i pe r lu me mi ki r ka n u pa ya -u p a ya ko ns o l ida s i d an p e mb e na h a n ke da l a m ( st ra te gi ke d a l am) . K o ns o lida s i te r s eb ut s a nga t d ip er l u ka n u nt u k le b ih mema s ti kan b a h wa se tia p ko mp o n en ya n g ter ka it d a l am s e lu r uh ma ta r a n tai ke giata n
bis n is d i kel o la s e ca r a p r od u kt i f, s eh in gg a d a pa t men in gkat ka n pr o du ktivit as p e r us a ha a n s ec a r a men yel u r uh .
K o mp o ne n - ko mp on e n ya n g te r ka i t te r se b ut mel ipu t i su mbe r da ya man us ia , mat er i a l, u an g, me s i n / pe r a lat an , fas il i t as li n gkun ga n , d an me t od e ke r j a . A d a pu n mat a r a nta i ke gi a ta n b is nis me nc a ku p s up pli er, i np ut, p ro c es s, ou t pu t d a n c us to m er a t a u da pa t d i s in gkat men j a di SI P OC. D e n ga n me l a ku k a n pe mb en ah a n ke da la m t e r s eb u t , b e r ba ga i mac a m/be n tu k ke b or o sa n at au i ne fis ie ns i ya n g mer u p a k an “p e n ya ki t kan ke r ” b a gi pe r u sa h aa n da p at s ege r a d i h ap us k a n, s eh in gg a me mu n gki n ka n p e r us a ha a n s i a p men gha da p i p er s a i n ga n da l a m b en t u k a pa pu n. T a np a up aya s e ma c am it u, s t r at egi jitu ap a pu n ya ng di t er a p ka n o le h pe r u sa h aa n da l a m pe r s ai n gan n ya , a ka n s el a lu d ir on gro n g da r i d al am, s eh ing g a a kh i r n ya su li t u n t u k m en a n g ka r e na te t a p be r a da d ala m kon d i si lema h .
1 . 2 P e r ma s al a ha n
Pe r ta n ya a n ya n g mu nc u l ad a la h u pa ya a pa ya n g di l a ku ka n da la m ker a n g ka pe n i n g ka ta n p r o du kti vit a s s ec a r a men yelu r uh ?
1 . 3 T u ju an P e nu li s an
T u li s a n i n i he nd a k m e r e- fle ksi ka n be r b aga i h al ya n g b e r ka i ta n de n ga n pe r lu n ya ko ns o l i d as i p e r us a ha a n d a n up a ya p en i n gka t an p r od u kti vi ta s s ec a r a men yelu r uh .
I I . L A ND A SA N TE OR I 2 . 1 K on s ep P r od u kt ivit a s
K o n se p p ro d u kt ivit as da pa t di p a ha mi da r i be b er a p a p an da n ga n ya it u pa n da n ga n i l mu ma n aj e me n ya n g men gata kan b a h wa p r od u kti vi ta s a da l a h
"R at io p e r ba nd i n ga n an ta r a ke lua r a n (ou tp ut) d e n ga n ma s u ka n (i np ut) ".
Se me nta r a s ec a r a fil os o fi p r od u kti vi tas difo kus k an p a da n i l a i tamb a h (va l u e ad d ed) d a ri s e t i a p ak t ivita s "ca r a ker j a
h a r i ini l e b ih b ai k d ar i ke ma r in da n h a r i e s ok h ar u s le bih b aik d ar i ha r i in i. "
Se la nju t n ya , pr o du kti vit as ju ga d a pa t d i a r tika n s e b a gai pe r ba n din ga n a n t ar a to t a li ta s ha s il ke lua r a n (o ut pu t) p a da wa kt u t er t e n tu di b a gi tota lita s ma s u ka n ( i n pu t ) se la ma p e r i od e t e r s e bu t ( C h a s e, 2 00 4 : 39 ) . Pe ngu ku r an p r od u ktivita s me r up aka n s ua t u a la t ma na je me n yan g pe n t i ng b a gi p er u s a h a an u nt uk me n in g ka t kan ke s a da r a n kar ya wan d a lam me n d o -r o n g e fe s i e ns i pr o d u ks i.
P r od u kti vi ta s d ap a t d i kata kan se b a ga i u ku r a n e fis i e ns i p r o d u kti f. S el a in itu , p r od u ktivita s j u ga d ia r ti ka n se b a g a i t i ng ka ta n e fis ie ns i d a la m memp r o d u ks i p r od u k ata u me n gh as i lka n ja sa . A da p un me nu r u t G r e e nb e r g d ala m Sin un gan ( 2 00 3 : 1 2 ) pr o du ktivit as a d ala h p e r ba nd in ga n an ta r a to ta lita s ou tp ut ya n g d ih as ilka n d en g an t ot al i n p ut ya n g d igun a ka n d ala m me n gh a s ilka n o ut pu t p a da p er io de te r te nt u . D a r i p e nger tia n i n i da p at d it e r je ma h ka n b a h wa p r od u ktivit a s ad al a h pe r ba n din gan u ku r a n h ar ga b a gi i n pu t da n o ut p u t; p e r be da a n a nta r a tota l ou tp ut d en ga n to t a l in pu t.
D a r i be r ba gai d e fini s i te r s e bu t d a pa t d i pa ha mi k on s ep d an a r ti p r od u kt ivita s ya i tu ; P e r tama , kon s e p ya n g b e r ka i ta n de n ga n hu b un ga n a nta r a o ut pu t d an i np ut. K e du a, kon se p p r od u kti vi ta s s e b a gai r a ti o pe r ba n din gan a n t ar a ke lu ar a n d a n mas u ka n d i ma n a s a s ar a n ya n g dii n gin k an da pa t te r c ap ai . K e tiga , ko ns e p p r o d u ktivit a s a d ala h ke ma m p ua n s is te m u n tu k tet ap b e r l an gs u n g, be r a da p tas i da n b e r ke mba n g ta np a me mp e r du li ka n tu j u an -t u jua n khu s us ya n g a ka n d ic ap ai . K e e mpa t , Pe n gu ku r an pr o du kti vita s me r up a ka n ca r a te r b a ik da l a m men ila i ke ma m p ua n pe r u s a h aa n da la m me mpe r b ai ki s ta nd a r ke h idu p a n a n gg ota n ya . K eli ma , d ar i kon s ep p r od u ktivit a s te rs e b ut , d a pa t d i ka ta ka n u ku r a n p r o du kti vita s mer u p a kan K e y P er fo r m an ce I n di c a tor s ( K P I) .
D ua met o de Pe n gu ku r an p r od u ktivita s ya n g b ia s a d i gu na ka n
pe r u sa h aa n ( C h as e , 2 00 4, 39 - 40 ) ya i tu pe n gu ku r a n Pr o du kt i vi t a s T o t al d a n pe n gu ku r a n Pr o du kti vita s P ar s ia l . Pe n gu ku r an pr o d u k t ivit as tot al mer u p a kan p er b an d in gan a nt a r a tot a l ke l u ar a n (O ut p ut s T ot a l) da n tota l mas u ka n (I n pu ts To ta l) . A d a pu n P r od u ktiv ita s P a rs i a l me r up a ka n pe r b an di n gan an t a r a ou tp ut de n ga n s a tu j e ni s in pu t sa j a , mis al n ya : p r o d u kt i vit as t e na ga ke r ja, pr o du kt i vi t a s mo da l, d a n l a in-la i n .
B er d as a r kan kon s ep d a n pe n gu ku r a n p r od ukti vi tas , b a i k pe n gu ku r a n p r od u kt i v it a s t ot a l ma u pu n pe n gu ku r a n p ro d u kt i vi t as p ar s i a l ya n g t e l ah d i ke mu ka ka n di a ta s t e r da pa t a su ms i - a s u ms i ya n g d igu na kan s e pe r ti s up pli er ( p ema s o k ba h an ba ku, ko n su l ta n) , p r oc e s s d a n c us t o m er ( pe l a ng ga n ) d i a n g ga p g iv en ( t e r te nt u) , pa d ah a l r e a l i t a s n ya ti d a k d e mi ki a n.
Se p er ti h aln ya ba ha n ba ku p e r l u di ke lol a d e n gan b aik d ar i ma n a s umb er n ya , si st e m a p a ya n g d i gu n a ka n da la m pe n ga da a nn ya , b e r ap a ba n ya k pe r s e dia a n pe nga ma n , b er a p a ba n ya k ku a ntita s n ya s e ti a p ka li me l a k u ka n pe s a na n d an s eb a ga i n ya . J u g a d al am ha l pr o se s tid ak bi s a di a b ai ka n d a lam pe n gu ku r a n p r od u kti v it a s. O l eh kar e n a i t u , ma n aje me n s a n g at b e r pe r an a ktif da la m tra n sfo r m at i on pr oc e s s d a ri in p ut men ja di ou tp u t. D e mikian p ula h aln ya c us to m er ya n g mer u p a kan sa s a r an a k hi r da r i p e n gel ola a n s u at u b is nis p e r lu di p a ha mi ap a d a n b a gai ma n a c a r a meme n uh i keb utu h an d an kei n gina n n ya a ga r da p at ter c i p ta ke p ua s an b agin ya .
2 . 2 P r od u kt i vi ta s Se c ar a Me n ye l ur uh
K o n se p p r od u kti vi ta s d a lam ke r a n g ka pe n i n g ka t a n p r od u kt i vit as men yelu r uh me l i ha t kete r kai ta n se c a r a ko mpr e h en s i f a nt ar a ko mp on e n- ko mpo n en ya n g t e r ka i t d ala m s e l ur u h mat a r a nt a i k e gia t a n b is nis d an mat a r an ta i ke gia t a n bis n i s itu s en d i r i. Bi l a ki ta kaji le b i h s a ks a m a d ar i s e tia p mat a r an ta i ke gia ta n b is n i s, maka t e r un gk a p
b a n ya k p elu a n g un tu k me ni n g ka t ka n p r od u kti vi ta s ya n g b e r s ifa t me n ye l u ru h . D a la m ka i ta n it u , s a ya me n g gu na kan ko n s e p “SI P O C” s e ba gai u p a ya u n tu k p e ni n gka tan pr o du kt i vit a s me n ye lu ru h . D a la m ko ns e p ini, aka n kita liha t s e ca r a ko mp r e he ns i f d i na mi k a d a n t a ta na n ma ta r a n t ai b is ni s d a lam a kti vi ta s pe r u sa h aa n , ya i t u:
1. cu s tom e r-- - - Sa s ar a n a kh ir da r i s ua tu pe n ge l ol a a n bis n is a d a l a h men c ap a i ke p u a sa n pe la n g ga n d e nga n c a r a me - me n uh i ke bu tu ha n d an t un t uta n ke i n gin a n n ya . T un -tu t an ke in gina n co s t ume r di b a gi d al a m 5 a s pe k ya n g bia s a d is i ng ka t de n ga n “Q C SD M ” ( PPM , 1 99 5: 4 ) . K e l ima a s pe k t er s e bu t aka n d iur a ika n pe n ge r t ia nn ya s ec a r a s i n gka t se b a g a i be r i ku t:
a) Q ( Q ua li ty ) a d ala h mu tu d ar i p ro d u k da n a tau ja s a yan g pe r lu me nd ap a t pe r ha t ia n ba gi p r od us e n da la m me me n u hi tun tu tan ke in gin a n ko ns u me n . K e s ad a r an a ka n m utu me n in g kat d r a ma t is s e lama d e kad e ter a khir i ni d e n ga n b a n ya kn ya pe r us a ha a n yan g mul a i men ye r ta ka n mu tu s e ba ga i s a la h sa t u kon se p ma n aj eme n. M utu se ma ki n s e r in g di p a nd an g s eb a ga i s ua t u p en e ntu ke p u a sa n p e lan g ga n. J i ka di pa nd a n g da r i pe r s pe ktif ini , mu tu tela h me n ja di s eb ua h s tr a t e gi bi sn i s ya n g me n da s a r da l a m pa s a r glo ba l ya n g se ma kin k o mp e ti ti f (K o t le r 1 9 97 : 65 ) . B e r ge r a k d a r i de fi n is i ini, be be r a pa pr in s i p se p er ti b er fo ku s pa da p ela n gg a n d a n ke te r l ib ata n se mu a le ve l ma n aje r i a l s e r ta be r wa was a n li n gk u n ga n men ja di is u - is u da n s u ple me n ya n g p en tin g ba gi ko ns e p t r a d isi on al t e n tan g p e r ba i ka n pr o s es yan g d ila ku k an s ela ma ini . Pe r s ai n ga n p ad a tin gka t h a r ga ya n g r en da h , mut u ti n ggi, d an wa kt u kir im (de liv er y tim e) ya n g t ep a t , s ela lu me ma c u p iha k pe r u s a ha a n u n tu k be ke r ja s ec a r a ef e kt if, e fis ien da n
in ova ti f a gar t i d a k te ng ge l a m d a l a m kan c a h p er s a i n ga n. S e r i ng ka li u pa ya - u pa ya ini a ka n me ni n g ka t ka n b i a ya , b ai k b ia ya pr o d u ksi mau pu n bia ya n on pr o du ksi . N a mun , di la in s i s i p er b a ika n mu t u da pa t me n ghi lan gka n ker ja u l an g (re w o r k) d a n me n gur a n gi ju mlah ke g a ga l a n. C r os b y d a l am A lfi a n to ( 2 00 0: 5 0) l e b ih j a uh me n gat a ka n ba h wa p r od u k ya n g
be r mutu , di s a tu s is i d ap at me n in g kat ka n pe nju a l a n da n pa n gs a pa s ar d an d i s isi la in me ni n g ka t ka n pr o du kti vita s s er ta p en g he mata n bi a ya ya n g p a d a a kh i r n ya me n i n g kat ka n l ab a pe r u sa h aa n . B er iku t da pa t di l iha t ko n tr ibu s i pe ni n g ka ta n mu t u t e r ha d ap lab a da la m ga mba r b er iku t:
b ) C ( C o s t) b er a r t i ku a li ta s da r i b ia ya , mis a ln ya j i ka b ia ya pr o du ks i r e nd a h, ma ka h a r ga d ap a t di teka n.
A r u s gl ob a li s as i t e la h me ma ks a s e t iap pe r us a -ha a n u ntu k
me ni n gka t ka n ke ma mp ua n
ko mp eti si n ya. E r a b a r u i ni t e l a h me lah i r k an s t an d ar ko mp et isi ba r u p ula . S ua t u pe r u sa h aa n ya n g i n gi n s ur v iv e d a n g ro w th ha r us me la ku ka n e va l u as i t e rh a da p c ar a / me t od e yan g s e lama i n i d i gu n aka n d a lam me nj a la n ka n pe r us a h a a n, te r mas u k c ar a -c ar a yan g s e lama in i d igun a ka n d ala m us a h a me r ed u ks i bia ya p r od u ks i. H a r ga pr o d u k s er i n g ka l i d ija dikan b a gi a n d ar i s t r a te gi b er s a ing pe r us a h a a n u nt u k me men an g ka n pe r s a i n gan b i s ni s ,
se h ing ga s e lur u h a kti - vi tas ya n g be r ka it a n la n gs u n g de n ga n ke bi ja kan pe ne ta pa n ha r ga p r o du k s e pe r ti u s a ha me r e du ks i bia ya p r o d u ks i me n -ja d i pe nt i ng. U s a ha p en in gkat an pr o du ktivita s d a n e fi si e n s i p r os e s pr o du ks i a da la h c ar a ya n g s e r in g di gun a ka n d a lam m e n eka n b ia ya pr o du ks i p er u n i t pr o du k ya n g di h as ilka n. M ema ng r ea lita s me n un ju k k an ba h wa u s a ha mer e d u ks i bi a ya pr o d u ksi u m umn ya ha n ya ma mp u me n ga ta si ge j a la ( s y m pto m) da r i timb ul n ya bia ya, t a pi tida k da pa t me n gi d e ntifi k a si pe n ye b ab ti mbu ln ya bia ya te r s e b u t ( B r i mso n , J. , da la m Lia n t o, B ., 2 00 0:7 1 -72 ) . Se ba ga i c on to h ma na je me n me mu tus k an un tu k me ng ur a n gi b ia ya
Kepuasan Konsumen Meningkat
● Berkompetisi dengan nilai
● Harga relatif lebih tinggi
Mutu Meningkat
● Produk lebih baik
● Proses perbaikan
Produktivitas Meningkat
Pangsa Pasar Meningkat
Biaya Turun
Laba Meningkat Ket. : A = Dampak Eksternal B = Dampak Internal
Harga Turun
● Kompetisi dengan harga A
B
Gambar 1 : Kontribusi peningkatan mutu terhadap laba
ya n g b er h u -b u n ga n de n ga n pr o s es p er gu d a n gan , ma k a ma n aj e me n c en d er u n g me n gur a n gi j u mlah t e na ga ker ja p er g ud a n ga n. S es u n g gu hn ya keb ija ka n i ni t id a k a ka n me n gur a n gi b ia ya ka r e na pe ke r j a ya n g te r s i s a te r la mpa u b an ya k pe k er ja a nn ya . J i ka ma na je me n me n ya d ar i b a h wa ya n g me nimb ul ka n b i a ya a d ala h a kt ivi tas , ma ka s e ba i kn ya d ii ku ti de n ga n p en gu r a n gan j u ml ah akti vit a s a gar h as il n ya t e t a p op t ima l (A ct i vit y B a s ed M an a ge m e nt ).
c ) S (S a fet y) a da l a h kua l it a s d ar i kea ma na n p e n g gu n a a n p r od u k.
K e ama n an pe n gg un a a n pr o du k d a n kar a kter is t i k mu t u s e h a r us n ya , ka ta T a guc hi ( T a guc hi d a n C l a us in g d al a m F e r r ya nt o , 20 0 0 : 1 2) , d iu kur le wa t ke r u gia n yan g di ta n g gun g ma s ya r a ka t ( b u ka n h an ya p el a n gg a n) s e la ma p e ng gu na a n p r od u k s eb a ga i a ki b at p e n yimpa n ga n kine r j a p ro d u k da r i n i l a i t a r ge t d ala m p e r an c an ga n ( va r ias i fu n gs io n al ) , da n a ki ba t s amp in ga n ya n g ti mb u l s e l a m a p e n g gu na a n p r od u k. Se ma ki n kec i l ker u gi an ya n g d it a ng gu n g ma s ya r a ka t , s e ma ki n tin ggi mut u s u at u pr o du k. K e r ugia n te r s eb ut p a li ng s e di ki t me mp u n yai d ua k omp on e n, ya i t u p r od us e n me nd er i ta ker u gi an bil a pe r b ai k a n a ta u pe n gua t a n da r i ki n er j a pr o du k ya n g d i to l a k at a u d i ke m b ali ka n kar e n a me n yi mpa n g d a ri kin e rj a ta r ge t n ya , da n p e ma kai me n d er it a
ker u gi an da l a m b e n-tu k
keti da kn ya ma na n , ke r u gia n keu a n gan , a t au ko n se kue ns i me r us a k d ar i p en g gu na n p r od u k. O l e h kar e n a i tu , s al ah s atu tu ntu ta n kon s u me n ya n g pe r l u d ip er h a t i ka n a da l a h ma s ala h a ma n (s afe t y) d a l am p en ggu na a n p r od u k.
d ) D (D el iv er y Ti m e) ya it u wa ktu p en ye r a ha n p r o d u k /pe n ya m pa ia n p r od u k yan g t e pa t wa kt u se s u ai d en ga n h a r ap a n k on su me n.
K o ns u me n ya n g me r a s a wa kt u t un gg u ( le a d ti m e) t er la l u la ma t en tun ya
me mp un ya i ke s an ya n g ku ra n g ba i k se h ing ga da p at b e r pe ng -a r uh ter h a da p ko n tinu it a s p em b el i an n ya da n ke mun gk in an b er p e n gar u h ju ga ter h a da p p ela n gga n la in b i la me n da - pa tka n i n fo r mas i. D i sa mp i n g itu , pe la ya na n ya n g pr ima jug a me r u pa ka n ha r a pa n pe la n g ga n . D emikia n ya n g dij ela s ka n ol e h C h as e (2 0 04 : 10 ) ba h wa d a r i emp a t s tr ate gi uta ma (P u r e S tr ate g y) ma na je men op er a s ion a l ya itu : Q u a lity, F le xib i lity , S pe e d time a nd pr ic e ( o r co s t o f pr o du c tion) , ma ka ya n g me n jad i f o ku s u ta ma a ta u p ar a di gma ba r u d ala m s tr at e g i o p er a s ion a l ad al ah pe la ya n an ya n g p ri ma kep a da pe la ng ga n .
e) M (M or al) yai tu s ua t u s i kap men ta l ya n g h ar u s dimil i ki o le h p r o du s en da la m me n a wa r ka n pr o du kn ya s e su a i t ing ka t k ua lit a s yan g d imili ki p r od u k t er s e bu t, kes e s ua ia n ha r ga d e n ga n ku al i tas , d a n me n yat aka n s e su a i ke a da a n yan g s eb e na r n ya ba i k me n ge na i je n i s ma up u n ku a l ita s d a r i se s ua tu pr o d uk.
2. O utp ut-- - - U n tu k da pa t me me n uh i tun tuta n c us to me r ya n g di tua n g - kan me la l u i pi kir a n a t a u p er a -s a an n ya , ma ka s e ba gai p r od u se n ha r us ma mpu me n er je ma h k an ke i ngi n a n ya n g ma s ih a b s tr a k ke da la m be ntu k ya n g leb ih kon kr e t be r up a d es a in p r od u k ata u p a ke t- pa ke t jas a ya n g a ka n di h as ilka nn ya . K o ns e p in i bi as a di s e bu t s eb a ga i ko n s e p M a r ke t - I n.
K on se p ini me na n am kan po la be r pikir d an b er tin d a k b er d as a r ka n ke b u tu ha n at au kep e ntin ga n ko ns u me n ya n g me n g gu na kan p r od u k kita d en ga n tu j ua n u n tuk me mb er i ka n ke pu a sa n yan g op tima l ke pa d a ko ns u men m e la l ui p r od uk ya n g d iha s i l kan .
3. P r oc e ss-- - - mer u p a kan p r os e s tr an for ma s i d ar i in pu t me nja d i ou t pu t . D ala m pr o s es tr an s for ma s i ter s e bu t me n gh a si l ka n ke lu a ra n se s ua i de s ai n pr o du k ata u pa ke t -p a ke t j a s a ya n g d ibu tuh ka n
d an dii n gi n kan ko ns u men . O le h kar e n a it u, dip e r l u ka n p e r an a n da n ta ng g un g ja wa b ma n aje me n ( keb ij a ka n mu t u , or gan is a si da n t in ja ua n ma na j e men ) , id en t i fikas i d an ma mp u tel u s ur p r od u k, p en ge n da l i a n p r os e s , ins p eks i da n p en ge te s an , s tat us i ns p eks i d a n p en gu jia n.
4 . I n pu t- me r u p a ka n k o r ba na n ya n g d igu n a kan u nt u k me n gh as il ka n o utp ut . A d a b eb e ra p a va r i a be l pa d a i n pu t ya n g pe r l u di kel ola de n g a n b aik yai t u ; m a n, m a t e r i al , m on ey, m a ch in e d a n E nv i r ou nm e n t ( 4 M + 1 E ). K e e mp at va r iab e l te r se b ut s a lin g
be r s ine r gi s a t u d en ga n ya n g l ain n ya se h i ng ga dip e r l u ka n t a ng gu n g ja wa b ma n aj e me n d a lam pe nge l ol a a nn ya . 5. Su pp li e r - - - -- me r up aka n p e ma s o k
ba i k b er u p a p ema s o k ba ha n b a ku ma u pu n pe ma so k te n a ga ah li ata u ko ns u l tan . M en ur u t Pe t e r , R ob ert, R ola n d ( 20 00 : 1 7 9) su p pl ie r a d ala h or a ng ata u ke l omp o k ya n g me mb er i ka n i n for ma si kun c i, ba h an - ba ha n , at a u su mbe r da ya la in n ya , ke pa d a p r o se s .
K ete r kaita n an t a r a ko n s e p S I P O C de n ga n p en in g kata n pr o du kti vita s da pa t d i lih at pa da ga mb a r be r ikut :
T O TA L P RO DU CT IV I T Y I MP RO VE M EN T
Gambar 2 : Keterkaitan Konsep SIPOC dengan Peningkatan Produktivitas
S el anjut n ya dapat dil ihat d al am mat a rant ai ke giatan bi snis p ada gamb ar b eri kut:
BUTIR- B UTI R IS O 900 1, 900 2, 900 3 DAL AM MAT A RANTAI KE GI ATAN BISNI S
Gambar 3 : Keterkaitan Komponen Mata Ranti Kegiatan Bisnis
I I I . K on s ep S I P O C d al am Ke r an g ka P r od u kt ivi t a s Se c ar a Me ny e l ur uh
D a lam ra n gka pe n i n g ka t a n pr o du kt ivi t as pe r us a ha a n s ec a r a men yelu r uh da l a m ka i t a n d en ga n ko ns e p S IP O C yan g t el a h di ke mu ka ka n s eb e l umn ya , ma ka t e r da p at pe l ua n g- pe l u an g p en in gk at a n p r od u ktivit a s yan g da p at d il a ku kan . K on s e p- ko n s ep t e r se b ut mel ipu ti:
3. 1 P e ni n g kat a n N il ai P rod u k/ Ja s a Pr o du kt i vi t as p er u s ah a an da p at dit ing ka t kan pe n i n g ka t a n nil ai pr o du k/j as a ka r en a fun gsi pr o du kn ya t e tap , n a mu n bia ya p r o se s a t a u b a ha n ba k un ya diu p a ya ka n d en ga n a lt e r na t i f ya n g le bih mu r ah . Pe nin g ka t a n ni l ai pr o du k/j as a da p at d i l a ku ka n de n ga n mema n faa t ka n kon s e p V al ue A na ly si s V a l ue E n gi n e er in g ( V A VE ) yan g pr i n s ipn ya me n e k a n ka n p ad a :
- P en in g kat a n d es a in p r o du k yan g b er tu ju an aga r pr o se s n ya da p at d ila ku ka n l e bih c ep a t d an l e b i h
mu d ah s eh in gg a bia ya n ya me nja d i leb ih r e nd ah ta n pa h ar u s me n gu r an gi f un gs i pr o du k/j as a itu s e n dir i.
- Pe nc a r ian a l te r na tif b ah a n b a ku su bs ti t us i s eh i n gg a d ap a t me n gh as il ka n p r od u k d en gan fun gs i ya n g s a ma ta p i b ia ya n ya leb i h mur a h.
S a lah s a tu fa k t or ya n g me n ye ba b k a n pe mb el i ma u me mb a ya r p r od u k A l e b ih ma h a l d a r i pr o du k B a n t ar a la in kar e na p ro d u k A m e mp u n ya i n ila i leb ih ting gi d a r ipa da p r od uk B me nu r u t p a n da n ga n p emb eli te r s eb ut . O l e h ka r en a itu , p e mah a man t en ta n g ko n s ep ni la i da r i su a t u pr o du k me nja d i s a nga t p en tin g di s amp in g u n tu k me nd a pa t kan ni lai t amb ah l e bih b es a r ju ga da p at me nin g ka tka n ke pe r c a ya an p e l an gg a n d a n p a da a kh ir n ya me ni n g ka t kan d a ya sa in g pe r us a ha a n.
3 . 2 P en ing ka t a n M ut u / K u alit a s T er pa du
K o ns e p in i p e ne ka n an n ya le b ih pa d a u pa ya p e me ca h an mas a la h yan g be r s i fa t me n yel ur u h, s eh i ng g a a khi r n ya men ju r us p a da u pa ya pe n ye mpu r na a n s t an d ar ha s i l ke gi at a n ya n g te r u s men e r us (c on t i n uo u s o m pr ov e m e nt) . Pe n i n g ka t a n mut u t e r pa d u ini da pa t di l aku ka n de n ga n me ma n faa t kan ko ns e p To tal Q u al i ty C o nt ro l ( TQ C ) a t au To tal Q ua l ity M a na ge m e nt ( TQ M ). A pa bil a ko n se p ter s e bu t b et u l-be t u l di ter a p ka n j e las a kan me m b er i ka n d a mp a k pr o du kt ivi t as ya n g be s ar b a gi pe r us a ha a n ka r e na s e tiap o ra n g a kan be r u sa h a meme c a h ka n mas a l a h n ya s e n di r i d a n mel a ku ka n pe n ye mpu r na a n yan g te r us men e r us .
3. 3 P e ni n g kat a n Si ka p Ke r j a.
Sika p ke r j a d al a m b e nt u k ke b i as a a n me n ata l in gku n gan a t a u te mp at ke r j a n ya s e c ar a ce r ma t me l a l u i ke gia ta n 5P E ( pe mi la ha n , pe na ta a n, p emb er s i h a n, pe ma nta p an , d an pe m b i as a a n) me r up a ka n ke b utu ha n d as a r ya ng me m un gki n ka n s et i ap kar ya w an d a p at men in gkat ka n ha s il ker ja n ya ( B uf fa , 1 99 7 : 1 2 7) . U nt u k men in g kat ka n p r od u kt ivi t a s, si ka p ke r j a p er lu di ar a h ka n p a da kr e a t i vi tas ka r ya wa n da n me n j au h ka n a t a u men ghi n da r ka n kar ya wan d ar i pe r a sa a n t a ku t. Pe r as a a n t a ku t a ka n me n gha mb at pr o s es aktu al i s is a s i d i r i p a da s e ti a p i nd ividu . K e s a l ah a n da la m b eke r ja bi a s a n ya s uli t di un gka p kan . H a l i ni di s e b ab ka n ka r en a a da n ya r a s a ta kut a pa bil a ke s a l ah a n d i un gka p a ka n di ma r a hi a ta u d i c emo oh ole h t ema n a ta u a tas a nn ya.
H a l la in yan g pe r l u d i ke mb an g ka n te r ka it de n ga n s i ka p ker ja ad a lah si ka p di s i p lin d al a m me laku ka n pe ke r ja a n.
D i s i pl in da pa t men do r on g p r od u kt i vitas a tau d i s i pl i n mer u pa k an s a r an a p en ti n g un t u k me n ca p ai p r od ukti vi t as . T u ntu t a n un t u k me nin g ka t ka n s i ka p d is ip l in d a la m be ker j a mema n g c u ku p be r al as a n kar e n a di s i p lin a ka n me mb e r i ka n pe lua n g d a n kr e a ti vi tas d al a m pe n ge mba n ga n ke ma m pu an p r i ba di s es e or a n g.
P e ra n an kep e mi mp in an juga b e rp e n ga r uh d ala m m e nin g ka t ka n s ika p ke r ja ka r ya wa n . S eo r a ng p impi n a n at au ma na j e r h ar u s be r tin da k se p er ti co ac h ( p en d amp in g) . Me r e ka men d or o n g b a wah a n un tu k b e r an i b e r tan ggu n g ja wa b, bu ka n h an ya me la ks a na k an p e ke r j a an me la in ka n ju ga me mi kir kan t u gas -tu ga s op er a s io n a l mer e ka s e ca r a s p es i fi k.
3 . 4 P en ing ka t a n K ua lit a s Ke r j a U s a ha un tuk m e nin g ka t kan kua l ita s ker j a pa da d a sa r n ya me n ga r ah p a da p en in g kata n p r o d u kt ivi tas ya n g b u ka n s a j a p r o d u kti vitas ind i vid u , me la in ka n ju ga p r od u kti vita s tota l s e ca r a ke se l u r uh a n . U nt u k it u , da pa t dite mp uh b e rb a ga i l a n gkah s e pe r t i b er iku t :
a . P en i n gkat an pr o du kt i vita s mela lu i p e nin gka tan kua l ita s ker ja d a p a t d ila ku ka n mela l u i pe n di d ikan ya n g te r a r ah . Pe nd i d ika n h ar u s me n ga r ah ke p ad a p e mbe ntu ka n s ikap ker j a ya n g be r c ir ikan i n is ia tif, kr e ati f, b er a n i me n ga mbil r i s iko, s is tema tis , d an s kep t is .
b . M e nu mbu h k an mot i va s i ke r ja d a r i s u du t pa n da n g p e k er j a. K e r ja b e ra r ti p en gor b a n a n, b ai k itu p e n gor b an a n wa ktu lu a n g ma up un ke ni k mata n hid u p l a in n ya , s e men ta r a itu up a h a ta u ga ji me r up a ka n ga nti r u gi d a ri s e lu r uh p e n gor b an a n ya n g di laku k a n.
S e se o r an g d i ka t a ka n me mpu n ya i kua li t a s ke r ja yan g b a gus a p ab ila ya n g b e rs a n gk uta n da la m s a tu an wa ktu t e r te ntu d ap a t men ye l e s ai ka n s e j u ml ah h a sil ter te n tu. D en ga n de mi ki an , me nja d i fa kt or pe ne n tu ke be r h as ila n d an p r od u ktivita s ka r e na d ar i wa ktu i tul ah d a pa t di mu n cu l ka n ke c ep a tan d an p e rc e pa ta n ya n g a ka n me m pe n ga r uh i ke be r ha s i la n p e r us a ha a n.
O le h n ya itu , p er u s ah a an h ar u s me mbe r i ka n jami n a n pe mb er ia n im b al an ya n g la ya k s e c ar a k ema n us i a an s e su a i s u mba n ga n ja s a yan g d i h as il kan ol eh
ka r ya wa n , s es u ai ke mau an d an t uj ua n ya n g d ica p ai o l e h p e ru s a ha an . K a r ya wa n ha r u s memil i ki ke s a d ar a n da n t u r ut be r t a ng g un g j a wa b a tas kela n ca r a n, ke ma j ua n da n ke la ngs un gan h i du p pe r u sa h aa n .
H a l t e r s eb u t d ike n al de n ga n t r id ar ma , ya i tu se t i a p o r a ng me r a s a i kut memi l i ki (s e ns e o f b elo ng in g) , me r a s a i kut be r ta n g gu n g j a wab (s e ns e of r es p on s ibil ity) , d an ma wa s dir i d emi ke ma jua n p e r us a ha a n. A p ab i la ke t iga n ya ini d ap a t d i te r a p kan de n ga n ba i k, ma ka s tab ili ta s pe r u sa h aa n da pa t t e r ke n da l i , man ta p da n d i n ami s , s eh i ng ga pe r tu mbu ha n o r ga n is a s i a ka n me n in g ka t . J ad i, d ap a t d ikat a kan ba h wa pr o du ktivit as p er u s ah a an da p at men in gkat kala u ku a lit a s ke r j a ya n g be r a s al da r i ma nu s i a d a n s i s te mn ya da p at dit ing ka t kan . H al t e r se b ut da p at di l aku ka n ( C h as e , 200 0: 1 00 ) de n ga n mema n faa t ka n ko ns e p In d u str i al E n gi n e er in g ( IE ) yan g i nti n ya d a pa t :
- men in gkat ka n wa k t u ke r j a pr o du kt if ka r ya wa n me la lui a na lis i s op e r as i ;
- men in gkat ka n t em p o ke r ja ka r ya wa n ; da n
- men in gkat ka n p r od u kti vi tas s is tem me la lui a n al i sis ke s e i mba n ga n l ini da n an a lis a pr o s es .
3. 5 P e ni n g kat a n P e nd ay ag u n aa n Ma t e ri a l
Pe n da ya gun a a n ma t er i al ha r us dip e r ha ti kan be t u l j an gan sa mp ai men imb ul kan b i a ya ya n g si a -s ia m ul ai da r i ta h ap pe n ga d a a n, pe n yim p an a n, s amp a i de n ga n p ema k aia n n ya. D ala m h al i ni d a pa t d igu na kan ko ns e p J u st i n Ti m e (JI T) .
Pe r b an di n gan h a s il p e r j a m ke r j a man u sia me lal u i wa kt u di p e ngar u hi o l e h vo l u me, va r ia s i , d an h a si l a kh i r d a la m s at u p er i o de t e r t e nt u . K u ali t as, p er a la t a n s er t a ti n g ka t kes e r a ga man s e r in g ka l i memp un yai pe n ga r uh ya n g s i gni fi ka n da la m men i n g kat ka n p r od u kt i vitas or ga nis a s i s ec a r a ke s e l u r uh an . B a n ya k
a h li pe r c a ya b a h wa pe n an ga n an d an p e nd a ya gu na a n mat er i a l ya n g ba i k a ka n me nu r u n ka n bia ya op e r as io na l at au e fis ie ns i b ia ya . Pe nu r un a n e fisi en s i b i a ya a ka n men in gka t ka n pr o du kti vita s p e ru s a ha a n.
U mu mn ya me to de ya n g di gu na ka n u nt u k me ni n g ka t kan efi s ie ns i b ia ya me la l ui p en da ya gu na a n mate r i a l ( C ha s e , 2 00 4 : 58 2) ad a l ah s e ba ga i b e r iku t :
1 . P e mi l iha n d a ya gu n a p e r al a ta n ya n g s e su a i
2 . P e nj a d wa la n
p e nd a ya gu na a n me s in
3 . P e n gatu r a n p ela ya n a n da n p e r a wa ta n me s i n
4 . M e lat i h kar ya wa n o p er a s ion a l
T uju a n uta ma d ar i p en in gkata n p e nd a ya gu na a n m a t e r ial a d ala h me l a ku ka n p e r an c an ga n ter h a da p me to de p r od u ks i ya n g d a p a t me n gha s il kan ju mla h p r od u ks i ya n g s a ma d en ga n p e n g gu na a n mat e r ia l ya n g le b i h e fi si en d a n b ia ya ya n g le b ih r en da h . M e ni n gka t ka n pr o du kti vit a s j u ga b e r ga ntu n g pa d a p e mi l ih a n ma ter i a l d an d a ya g un a s e c ar a o p ti mal. S etia p ma te r ial me mp u n yai ha r ga da n kua lita s t e r s e nd ir i ya n g p e mili ha n n ya h ar u s d i la ku ka n de n ga n tep a t da n a ku r at ka r e na a kan me mp e n g ar u h i pr o du ktivita s .
M a ter i al me r up aka n ko mpo n e n i n pu t ya n g d a mp a k n ya p al i n g b es a r t e r h ad a p b ia ya o p er a s i, kh u su s n ya u n tu k p e ru s a ha a n ma nu fa ktu r. O leh ka r e na itu , ke be r ad a a n n ya h ar u s d ipe r h ati ka n be tu l j a n ga n s a mp a i me n i m bu lka n b i a ya ya n g s i a -s ia ( mu sp r o ) m u l ai d ar i ta h ap p e n gad a an , pe n yi mp a n a n, s a mpa i d en ga n p e ma kaia n n ya . H al t er s e bu t d ap a t d il a ku ka n d en gan me ma n fa a t ka n kon s ep J u st I n Ti m e (JI T) ya n g p r in sip n ya me ne kan tin gka t pe r s e dia a n d e n gan s pi r it
“Ze r o I n v en tor y” m e l a lui p e mbe na h an s is te m s e pe r ti s et u p tim e , lot z is e d an l a y ou t.
3 . 6 P en ing ka t a n P en da ya gu na a n P er a lat a n
Pe n da ya gun a a n p er a l a t a n s ec a r a be n ar da p at me n gel i mina s i ke bo r os a n wa kt u , ke c e pa t a n, d a n c ac a t ya n g d ir in ci ke da la m e na m k e bo r os a n uta ma yai tu:
ke r u sa ka n , pe n ye t el an d a n p e n ye s ua i a n, ke k os o n gan da n ke ma c e ta n, p e ngur a n ga n ke c e pa t a n, c ac a t pa d a p r os e s , pe nu r un a n ha s i l. H al te rs e b ut d ap a t d ic a pa i de ng a n mema n faa t ka n k on s ep T ot a l P r o du c tiv e M ain t e na nc e ( TP M ).
H a si l ker j a me s in a t au p e ra l a ta n s eb e l umn ya yan g me n gh a si l ka n pr o du k ya n g tid a k o pt i m a l , bai k d ar i s e gi wa kt u mau p un d a ri s i s i ku al it as pr o d u k, ma ka pe r a la t an t er s e bu t ha r us di h e nt ika n pe n ggun a an n ya . H al i n i di l aku k a n u ntu k men ghin da r i ke r u gi a n ya n g l e bi h b e sa r . D e t eks i di ni s a n g a t pe n t i ng d il a ku ka n un t u k me n gur a n gi ca c a t p r o du k ya n g pa d a a kh ir n ya a k a n me ni mb ul ka n ke lu ha n pe la ng ga n .
3. 7 P e ni n g kat a n Ja min a n K ua li t a s
A khir n ya s emu a u pa ya
pe n in g ka ta n pr o d u kti vi t as ya n g b e r si f at men yelu r uh p a da s e ti a p ma t a r a nt ai bi s n is d a n ko m p o ne n - ko m po ne n n ya de n ga n men gg u na ka n ko n se p - ko ns e p ya n g s e s ua i p er l u di pe r t a ha nka n h as i l n ya s eh in gg a ke s a l ah a n ya n g s a ma t i da k bo l e h mu nc u l ke mba li . H a l in i da pa t di l aku ka n de n ga n me ma n faa t kan ko ns e p ISO 90 00 ya n g int in ya be r u sa h a memb ua t d o ku me n ta s i/ ma n ua l te nt an g s tan d ar d is as i j a mi na n ku ali t as yan g be r kait an d e n gan bi s n is d an ko mp o ne n - ko mpo n en n ya .
Pe n ge nd a l i a n d il a ku ka n s ej a k a wal pr o s es , s ela ma p ro s e s be r la ngs un g hin g ga men j a di h as il a kh i r . A pa b i la a d a mas a l a h ya n g t im b ul aka n s e ge r a di ke ta hu i d an s e g e r a pu l a da p at di l aku ka n t i nd a ka n p e na n g gu l a n g a n.
K e n yata a n i n i me nu nju k ka n ba h wa mas a la h ya n g t i mbu l d i da la m pr o s es bu kan s ete l a h p r os e s be r a kh ir . D a l am mel a ku ka n ti nd a ka n pa d a t ah a p pr o s es , pe r l u dip iki r ka n d an dil aku ka n 2 ma c am t in da ka n , yait u :
a . T i nd aka n p e na n g gul a nga n ya n g d ima ks ud ka n u ntu k men gu r a n gi a kiba tn ya .
b . T ind aka n pe n ce ga h an ya n g d ima ks ud ka n u ntu k me n ce ga h te r u lan gn ya ma s a lah yan g sa ma .
I V . K E S I MPU LA N
1 . E r a gl ob ali sa s i s eka ra n g i n i ya n g d it a nd a i de n ga n de r a s n ya ar u s in for ma s i d an d un ia t a np a t ap a l b a tas d iman a tin gkat pe r s ain gan ya n g dih a da p i ole h du ni a u s a ha me nj ad i sa n ga t ke ta t d a n be r s ifa t fr o nt a l. D a la m ko nd is i s ep e r ti itu , p e ru s a ha a n ditu n t ut bu kan s a ja me mi ki r ka n s tr ate gi ya n g b e rh u bu n ga n de n ga n eks ter n a l p e ru s a ha a n un tu k m e me na n g ka n p e rs a in ga n , t e ta p i pe r lu me mi ki r ka n up a ya - up a ya ko n s oli da s i da n p em b e na ha n ke d a lam u ntu k me n ge l ola s etia p ko mp on e n ( s um b er d a ya ma nu s ia , ma te r ial, u an g, me s in/ pe r al ata n , fa s i lita s l ing ku n ga n d a n me to de ke r j a) yan g te r ka it da la m se lu r uh ma ta r an ta i ke gia ta n bis n is (s u pp lie r, i np u t, p ro c es s, o ut pu t d a n c us to m e= S I PO C ) s e ca r a p r od u ktif, s e hin gga d ap a t me ni n g ka t kan p r o du kt ivita s p e ru s a ha a n s e ca r a me nye lu r u h.
2 . D e n ga n me la ku kan p e mb en a ha n ke d a lam te r se b ut be r b aga i ma c am/b e n t u k ke bo r os a n at au in e fis ien s i ya n g me r u pa kan
“p en ya k it kan ke r ” ba gi p e ru s a ha a n da p at s e ge r a
d iha p us kan , s e hin g ga
me mu n gki n ka n pe r us a ha a n sia p me n gh ad a p i p e r sa in ga n da la m b e ntu k a p ap u n.
3 . B e b er a p a pe lu an g p en in gkat an p r od u ktivita s me n ye l ur u h da la m ka itan d e n gan a pli ka s i kon s ep S I P OC ya it u: P en in gkat an N ila i P r od u k/j a s a, P en i n gkat an M ut u/ K u al it as T er p ad u , P en i n gkat an S i ka p K e r ja ,
Pe n in g ka t a n K u a l ita s K er ja , Pe n in g ka t a n Pe nd a ya gu na a n Ma te r ia l, Pe n in g ka ta n Pe n da ya gun aa n Pe r a la tan , d a n Pe n in g ka ta n J a mi n an K u ali ta s.
K EP U ST A KAA N
A lfia nto , A n dr e a s. 2 00 0. Mo de l p e n gu kur a n d a n p e r hit u n ga n b ia ya mu t u . P en e r bit A nd i.
Y o g ya ka r ta .
B r i ms on , J. , 1 99 7 . A cti vit y A c co un tin g:
A cti vit y B a s e A p p ro a ch, C a na da, J o hn W i l e y & S on s . In c .
B u ffa, E lwo od S. 19 97 . M o de r n P ro d uc t i o n/ O p e ra ti o ns
M a na ge m e nt. Jo h n W il le y &
S on s . In c. N ew Y or k.
C h as e , J a co bs, A q u i lan o . 20 0 4.
O p e ra t io ns M an ag e m en t for C om p et i ti ve A dv an t a ge. T e n th E diti on . M c G r a w-H il l , U S.
C o sti n, H a r r y, 19 98 . R e a di n g i n S t r at e g y a n d S t r at e g ic P lan - nin g. G ar c o ut B ra c e C ol l ege Pu bl i s h e r . U SA Fe r r ya n to, S G . 19 9 7. R e k ay a sa un t u k
P er b aik a n K i ne r ja Ma nu fa c- tu r in g. LP PM - U nive r s i tas K r is te n Pe t r a , Su r a ba ya
K otl er, P hi l i p . 19 97 . M an aj e m e n P em a s ar a n.
A na l is i s, pe r e nc an a an ,
im p le m e nt a s i a n p en ge n da l ia n. E di s i ke t uj u h. LP -F E U ni ve r s it as In d o n es i a . J a ka r ta
Li a n to, B en n y. 2 0 00 . , P r od uc t io n C os t R ed uc ti o n ( P CR ) de n ga n A ct i vi t y- B as e d Man a ge m en t.
P e ne r bi t A nd i. Y o g ya ka r t a
O hma e , K e n i ch i., 19 91. Th e B o r de r l e ss Wo r ld. Fir s t E di ti on . M c K ins e y
& C omp an y. Inc .
Pe te r , R o be r t a nd R o lan d. , 20 00 . T he Si x S ig m a Way . H ow G E, M ot or ol a, a n d O t h e r T op C o mpa n i es a r e H o n i ng T he i r P er fo r m an ce. Mc.
G r a w H i l l C omp a ni e s , In c.
PP M, 1 99 5 . T ot al P r o du ct ivi t y I m p r ov e m en t. Le m ba ga
pe n did i k an da n Pe mbin a an Ma n aje me n. Ja kar t a .
S i nu n ga n, M uc h d a r s ya h. 2 00 3 . P r od u ktiv ita s . A pa d an B a ga im an a. J a ka r ta : B u mi A ks a r a .
