v
Setelah membaca naskah buk akademisi Universitas Hindu lndc pribadi langsung memberikan dul atas tulisan ini. Buku dengan juc Pudarnya ldentitas Bali Aga ini la\
para akademisi, peneliti. ke Bali umum.
Buku ini menceriterakan seca dan berwawasan luas bagi yang ir peoples are the Balinese particulc yang ingin mengetahui mengapa berkeinginan kuat mempertahank mereka yang bisa dirunut sejak ril
Paling tidak pernyataan rnenga]
pergolakan besar di dalamnya
sep
Tokawa dan Makambika bisa c uraian penulis ini. Walaupun pem hanva dalam kasus Cempaga saja.
Di situ penulis dengan cukup p untuk menata kembali benang kus orang Bali Aga dengan orang Bali Karena pada keduanya walaupun
· identitas Wong Bali atau orang Be:
bagaimana dinamika kesejarah prasejarah, zaman Bali Hindu (ab, (11 - 14), zaman Bali Tengahan (,
KATA PEN<
.. ··· ..• -· .. _., .. ·-··---·
--
. .,-···-· . ...:· '-···-·•- r •• -: ••
~-·"-' -·~~·---···
'.c~takan I : Desember 2015 Cetakan II : Agustus 2016 Bekerjasama dengan:
Program Pasca Sarjana Universitas Hindu Indonesia Denpasar
Penerbit
PUSTAKA EKSPRESi JI. Diwang Dangin No. 54
Br. Lodalang, Desa Kukuh, Kee. Marga, Tabanan, Bali HP/WA:081338722483
Email: [email protected] Foto Cover: 18. Purnawan
Tata Letak: I Komang Sudiana ISBN: 978-602-7610-58-3 xvi+ 272 halaman; 14 x 21 cm
. i
Wajah Bali Tanpa Kasta: Pudarnya ldentitas Bali Aga Oleh: I Wayan.Budi utarna
Pengantar: Soegianto Sastrodiwiryo Editor: A. Paramita
,---· -
.--- ·-- ···----- ·---
1 . .
I
l
: !
L - .. --- --
v
Setelah membaca naskah buku karya I Wayan Budi Utama, akademisi Universitas Hindu Indonesia Denpasar, saya secara pribadi larigsung memberikan dukungan dan komitmen penuh atas tulisan ini. Buku dengan judul Wajah
Bali
Tanpa Kasta:Pudarnya ldentitas
Bali Aga ini layak dibaca banyak orang, baikpara akademisi, peneliti ke Bali Aga-an maupun masyarakat umum.
Buku ini mencenterakan secara sistematik, komprehensif, dan berwawasan luas bagi yang ingin mengetahui what kind of peoples are the Balinese particularly the Bali Aga. Bahkan bagi
.yang ingin mengetahui mengapa orang-orang Bali Aga tetap
berkeinginan kuat mempertahankan way of life atau cara hidup mereka yang bisa dirunut sejak ribuan tahun lalu.
Paling tidak pernyataan mengapa pernah terjadi pergolakan- pergolakan besar di dalamnya seperti misalnya pemberontakan Tokawa dan Makambika bisa dipahami ·dengan membaca uraian penulis ini. Walaupun penulis membatasi penelitiannya hanya dalam kasus Cempaga saja.
Di situ penulis dengan cukup piawai memberanikan dirinya untuk menata kembali benang kusut tentang pengertian'orang- orang Bali Aga dengan orang Bali Nagari atau Bali Dataran ini, Karena pada keduanva walaupun telah disatukan dalam satu .
· identitas Wong Bali atau orang Bali, namun tak bisa diabaikan bagaimana dinamika kesejarahan mereka sejak zaman prasejarah, zaman Bali Hindu (abad 9 - 10), zaman Bali Kuno (11 - 14), zaman Bali Tengahan (abad 15 - 19) hingga zaman
KATA PENGANTAR
..
. ~I
!p
·-
> t::: 0 0 1::11 bO c: ~..
c:
"' "'
>-"'
. ~ QJ a. QJ ~(,/') -I
::::, z w a.. a::: s z
<(o z w
Q..... ... ·;;:
~·-
:.:. >< -~
...
-~ ·- ·- .><
. U) IJ"I" 0 U) ,.... 00
...
m=
mc
.!? :i c GI CL...
m....
cmi
c:.
0e :~
"'Ce ...
Ill ltl V) 0... 1= .:!
ltlIi
"Qi) tlO cu C O IP V> CL •i
V) 0::: ~ u, <( 0 Ill !ti s: ~ ltl E RI:t
t.- >J:
~ Ill ::, a....
m1i
Q ..c; , "f . i!
tlO c ltS > "' co 00 00 .-I .-I mm 00 00 .-I ....-
.c ~ ::J ·- 1o-.=
ca E W) a, ~ E c..0 1- ui
~
l- o o,
....<( <( 00 <( <( a... <( ~ ca w u
.. ...
.s:"' ..
~..
> E..
...,,
::, a....
-:;;.. ""' .. ...
c {!...
m.. ..
~ c... ..,, .. ...
<( -~·· , ...- e -
0 e, c n:, Ill.a
::l· c.. (I) .:::.,::..
"' ,._ 0E
0z = .. ... ..
a. E..
u :;;.. ..
<··- . --- = ~ - == · ~
. -.-
_.... .. .
,· . ..-- - - ·-
. ~- ... - .. · .. - . ··'······.-
... -,.~-~-~···. ··-.-~ - ~ ~ - ~ -
.... :...·...__ .. _ -·----·· ..:, ,_:_..,.~ .. · ~ · .. ,• ...
z:;•
iii" 3 • > E• ....
::,... •
:;• "" •
Q. ,::: {!.•
ID..
!! ;:; c• ...
:- ..-
s: c: "' ru >~=o
"iv "'O Cl'l ru GJ E di s: .!!! ~ -0 <(.. ..
c"'
Cl'l QJ -.C..
co"'=
QO· n, n, ee a. -~ ~ u E n, ~ n,E .. ... .. ...
E..
u :.;.. ...
-e• ID
.. : ..
c..
~..
[.. .,,
::,....
=.. ""
,c ... _.,_ . c"'
+,J 3' ::J ..0...
Q) a. Ill VI QJ 0 .; c: ~~ ·;:: ~ cu - ..c5::
"iii ~ bO- IU CU .!l ..c QJ QJ VI VI-
~-
0 e, "'"' = .. .. ..
c.. E..
u ;; "'..
-c.·~:..----·.--, -·--···· .• _. • -: .. : ."=~-~-
...
a, .C' • iii 3:: -;;; ID..
!! ;; c:• .,,
l! c: ...-: - ·
::, a.• = = •
a.. c: ~: ~
"O c: O c: ~ ra ~ c: ':,:::; c: ra c: :::, .s: QJ E ·.::: E .s: n,C.:,~z E
c:E
QJ. 0E E .a .. "' .. -;
0 c.... ...
~00
.. ... ..
Q. E..
u0
:-·-·-·~.-~., ..:."'.' iii m .c .!!!, ~ !!
.. ..
,.:...
0. c ~ ;. ......
c nl
...
~ .s:::. ~ 0 c.. <O a,., ...
<O...
E.,
u ;;.. ..
<(·- ~ N
-
= • ... .•
a. c {! iii m.. =
;:; c.. .... f? ~< - ' ,
'~·
• -
-e·~
0E
cu:.?
E ns ii 'U ns QII ns Q. E ~ ffl ~., ... =
.,..
"' a. E..
u ~.. ...
-..:··;,.... .--------~.~---- --- -- --- ~
.. ...
.cI ..
!l ~ ,e:..
:!:!...
> c... ..
'U ~... !! .. ... "" •
Q. I: {!!.. ... ::.
-e -:-A·';, ',,:•_' • ••.-.·-"',;:.'~••,•• •'.. ...
"'.. ..
·c. E.,
u :.;.. ..
. <.- ~- ..:.. ..
..
m JC.. •
~..
:!..
c..
~..
>= :.
'V...
~·..
~... ..
•..
•...
= ~..
m •...
cc·- e ...
c 0....
..,..
"".. ...
E..
u :;:; "'..,
<(00 .!: "C
....
::J ..c QJ .!!!··--~-~.~-~.~·~.-~~----0h_._ ---~- .. ~ ' tio c: . ::::, "C bO ::::,· <C ~ <U IO ;: E vi
=s
(U "C (U a. (U c. (U u c: QJ E- .,
~-
0...
"' a, -.::, "'""
-c.. ..
"' c. E..
u..
m ..i:• -: =
!l.. • "" .. ...
c... ... ..
> E..
"Cl :2... •
m.. :
.: c..
"Cl:.-:··~ ~:- _:_··-·.-·~ 0 N
• CD ..r:
.. J
~..
•... •
CL"'
{!. ..., ::J ca ca c....,e-
I'll QJ..., ..
CD.. •
.!::::..
c II :!:!•
> ~..
"'O ::, ...... ..
< -:-:..·- .•."' e
~..e
~ ~ D . Ctl .... ~-
N i:::r, i:: 1:1 :::, a:"'
""1...
·o .Q E Q (..!).. .. ..
a. E...
u :;::;.. ...
< .;"'
me
~ Q a:
0 ~ .... ~ "§ E ::s a:
j ...
:ii i:::r, I:: :ii Ctl '1:1' ,..j...
D .Q!
....
~ ro.,,
ii=...
QI a:,"'
0. c: ~ro tti ~ 0U CV ·.::: E
.... .,,
(U c: Q. ro' ,=
a, •• c .. a,-e
=, ..c <( \D 0 0 N-:.. -.
•
> c ~• ...
'2 .... •• ..
; c•
~ ii ID:.
<C.... .
ro ..c ro.. ....
~ <( ~.5
V) ::)a. a::
~u..
<( 0-- -- :r 3 T smr man ·= > ...
~ Cl.Igg
<( (U :i:. V) ro bO <( ro~ c ro-e
<( I : ' • I· I I I,..:- :l 0 ..c IV cc rv > i5
-e'
n, c: .... QI cc._ rv cc a; .s::. ... '+-- 0 Ill (IJ
....
ii: QI ...::i= ~ ...
..-1 <IJg~
N ~~ L.. rv rv .:,e. :::c rv... E
c~ rv rv :5:0 ~ u 0 u 0 cc ...,,.,,
cu cc c:.g
( ' ' ' : I I I ...:: nJ 'ri, <ii a. ~ t'II s: 'iii cc ::::,..
.... ·~
m cu O'I .2: O'I c: rl :::)g,
IV uz
u c: 0 'tJ c.9
QI s:....
g_
~ . .,f- ::, O CQ.o .· .:
NO ~ :i;"' c
ci.e
Q.00 -e-: N ni CD ~ bl) .C
z e g,_ !:?.
.E rii .QE
~cu
VI IV :, ~ c ro "O ci Ira
c:: 111 CD o:i 0 0 ~ I I I ' I.
I I •»
u ~- ~ -~
c: :::,...
ru c • VI IU en [,:,8
c "' N QJ "' cf Q.~ Q. ru u -~
....
. :I alg:J
0 N ._ Lo: 0 QJ .0 ... 0 (II. 0.. ci c·; > tl =a .
:, ti; ~ ru ..cE
a,·.·._,
c ru. "O"'
:, "iii·c
~ :l' IV CU'...
::,8 c
o· '"5 ·o u ~ ru· -~ ru ...0 ll"I N
' ii .!!! n:, u...
c
QJ II) ,:,e. ·.: U.J...
n:,.
...., n:, LLE'~
-~ c - !ti o- c: tlO O c:e
U.J 0 'c:::
E n:, "'tl ..c: c: c O Cl> Q.c·e-
·- ..c: -~ u c: ~ ' QJ CD cii ~OJ "C n:,
U.J ..._, !ti J:J E !ti ~
x
0 LL"C c ~ U.J c: 0
§
t:n§
.;Q E&'.
"C c ~ w ... .g (II
"5 ...
·,p II) .!: "C c !ti ..c: u...
!ti QJ II) ~"' E
.!!? 0 c 0 - u.~
~"'
LL·.!f
. (ij', :I: CJ\s; .~
.-i ::, ~ c: QI)2
c:"'
::, :I: c: 0::, c: o 0 .--,:~
"O n,- :c I I ·~. I I. :·.;: I . I I • : I I ' t, .. I I •- .
' I • I, I I I' I· k>, ,
.. : I·. ....:- QJ c:'t
:I:••••~·--·•··--·~- ----·-"-n'-- ·---~--- ... ...:.= ' (IJ ..c E ::2 . ~ ...:,,:: -0 0 c: 0 t: CIJ ro t: Vl CIJ '~ o ro
... -.. -e
IU c (IJ u CIJ ~.~
.... ..a.3
' ·;: Q).~
::; .._, Q) c L...s
N C O CIJ 0...:,,:: N .._ CIJ • "'C :J c: >·- <t ~ c: ·.p' Q) CIJ ~ ~ CIJ E :::, VJ :J ~ ::,.§ -
I ::,! :c; .
Cb CIJ Cl. "'C O CIJ ~ ~ :-:::: QI VI C.. ~ 0 "'C cii§
O CIJ O L.. N l9.,_;:;_, ..., ... ----- '"illliii' ioimM ...
iilliiilllllliii ... _ E ...
... C."'
- ~: .. ... .c.,, "' z
~ E
. ~ ·-
a, Q c ..."'
::,· -
~ 0::, ... .b=
V) a, c o·"8 "'
~ IQ... ... m~
0 "' 0 --, ·r-1 &nca
0 0 NE
....,, "'
Vl IQ -0"'
.o, :::::,c "' .,,
IQ .Q. c QJ 0.,; 0 c :::, ~
a ·:r
rm· ri ni'.,, "'
'P 0z
· -
... a, 0z
:':: .... "'O c <II Q."'
"'O E QJ Q.. L&. ·.p' VI ~ E ,_ IV.s
"iij:s
"O w... 0
= ~
Q. i!. ti ::::- ~ Q.8
ui ca O t; 0 ·- N "' • Q.J:5. a: ·=
0 N N 0 Q.- .... B =o
cu :i- ...
c [!!.-g ~ .. ....
Iii' cu c "iii CE: m8
N~ E 0 0 Q.. ~: N ...: N: •.. ~ n, . . > cii .· ~ Q. ~ ti)· .: cu~ -, ftl 2t;
:s s ,
. :,.. .
. a::•. ti) c t:'. ~.:
(!) n, . c6o
n, ~ cu . C·ti
'3...
Q. ~c: . C) ~.e · - s e ~ §
111 C: Ill VI ::, ::, .ru IJ.. <: 'i:' ~ ...: ro <II n, a. c Q) 0 c ~ c Cl.I "'Om
c: al.g
' ~ Cl.I n, .s: 0 a::
- . ~
~ n, "'O n,"' ...
Cl.I a.. n, 'iii Cl.I c c Of?
"'OJ: E
n, VI ... n, m~ ~~"'
~E · -
a.i c ~ ::>.: :::J Cl.I 0 .·· u
· · ~
!'G '"C n, :::, V>
c "' .,,
fO 0.. c: QJ 0 (Ug
0 N .c ~"' ...
0=o ... "'
E :::, V)¢ VI a ~ ·~· Q
·-~
C I .c ·- 0 :::,.... !i
..JJ,t.' 0
e .... .a
v,"
0 0 N c: n, ;:: (0 N .9-s
V') a::: o'<
c 0 t'. (U .c :::s V'):> (I)
...
0 i/ic
'iii) QO c vi c QJ a. E vi tJ... .
~~ ~·- -. E
(U... "'
e,"' E
.,, l'tl W- ,.!. (U l'tJ '"C.,,
wc
0 E vi...
l'tl .5: V>32
... "'
al "iii c::·a.
0....
Q.. c::"'
~ '"C :::s .0 ~.,, "'
c: 0f
• I I I I I E II) ~ ::, V) .:» o' c: II). ·~ ··~ V)... "'
II) IV Q. c: a,c
o' c cu ~- V)
...
IV II) IV Q. c QI c c IV ao c ~ ao e ::s ~...
IV II) IV Q. C. cuc
tig, .
~1
. ..l,c!
.-i en CTI 1-4 ai . "CJ Cl1 I.:)~' ::J V)
' .+-'
~-~
IU C VI - I'll E ~ IV Q. ~ bD c n, co ci 3 t2
0 3 V) ~~ 0 (tJ N CC...
IO VI IO Q. c Cl) 0 I. (a...
c: ·;::: QJ E QJ 0.. IU ~J2
~ ~ ..c -2 ~ ts! c: ~bi
c: 0....
0g
0 NE
VI Cl> "'Ii £
0 c 0...
~ ( r I I I I,·
I I I I I I m 0 0 N d V) 0 V)~u
~~ cc2
C IVIO~ ~ CC 10 'i:" VI .C IO IO
2
V) '"OJ e11B
-. 0.. VI ~., I 1 : I • ' I ' tlD ~ c
·- "'
~....
::, c... ·-
"'1 ca c"'
L.. "' ro >"' "'
"' "'O o, :::, c .c (1' Q) Cl~ 0 r- N,·
I·:
I I I .:» .,;"'
:::,...
t:'..a
(1,1- .0 :::,ou
0::::"'
>-"' "'
\D "" ow 0 N i::: 0 ..s::: 0 E>
(IJ QI)- ·;::, 0 cu·-· t,;:: .2"' .
..; ~~- O c ·;;; 0 V) ..¥. 0 0.. (1' Cl ro ..¥.
"'
.iii 0 -,·;:: t "'
"'OV') -'
:::, z
w Q. -' LL0 a::
Q.JIHJrnJll!IIIIII !l l J~J! IIII 0
Di
situ penulis
me:mbera,1irt,,n dirir,yl!
untukrn~nata
kembali benang kusut tentangpengertian E>rang-orang
BaiJ Aga, dellganorang Ball
Nagariatau Ball Dataran. Karena pada keduanya walaupun telah disacukan dalam sacu
identitas Wo,ng
Bali
a tauorang 8ali, namun
t.al<bisa diabaikan
bagaima11,a dinamiKl\ ~es!!iarahan mereka seJak taman p~sejarah, zaman B~'li Hindu.zarnan Bafi K,uno,~aman BaJiTengahan. h111gga zapian negara bangsa.
Soeglan~o Sa~tN>Eliwlryo
Buku ,nt rnenceriterakan secara sisternatik. kompr ehensif dan
berwawasan IL1as b~gi yang lngil') mengetahui whor kind of peoples ore t/le B,alinesc;, ~arricularly me Ball· flga.
Bafikanb.agi·
yang ingin mengetahui mengapa erang.Ball
Aga tefaJ!l berkeingina,n ~1;1at mempertahankanway of
life
merel~yang bisa dtrunue sejak rlbuan
tahuplalu.
fating tldak pertanyaan mengap~ pernah terjadi pergolakan-pergolakan b'esar didalarnnya seperti' rnisatnya
pemberontakan Tokawa
dan Makambika bl~adipahaml
i:leA~ mcm~ac:a: uraian penulis ini.Wafaupur, penulis hanya mernbaeasi penelitiahnya hahya dalam kasus Cempaga saja.