FONOLOGI
FAVORITA KURWIDARIA,S.S,M.Hum
FONOLOGI:
Fon : bunyi yang dihasilkan oleh alat ucap manusia
Fona : bunyi bahasa menurut realisasinya untuk berbahasa
Fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya untuk membedakan makna
(swara-swara kang bisa bedakake
wujud lan teges)
2 cabang studi fonologi
FONETIK
FONEMIK
Cabang studi fonologi ingkang nyinaoni bab swara tanpa
nggatekake swara mau nduweni fungsi kanggo bedakake teges
Cabang studi fonologi ingkang nyinaoni bab swara kang
nduweni fungsi kanggo bedakake teges
Nyinaoni bab fona
Nyinaoni bab fonem
FONETIK
3 PENDEKATAN/CABANG FONETIK (MEMPELAJARI FONA)
1. Fonetik artikulatoris
: mempelajari bunyi bahasa berdasarkan alat ucap yang
menghasilkan
2. Fonetik akustis :
mempelajari bunyi
bahasa sebagai gejala fisika (getaran udara)
3. Fonetik auditoris :
mempelajari bunyi
bahasa berdasarkan kesan pendengarnya
 Swanten basa kaperang dados 2:
1.
Swara vokal
swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang kawedhar jroning tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi 2. Swara konsonan
Swara kang tanpa uni, jalaran angin kang metu saka paru-paru kang
kawedhar saka jroning tutuk kaalang-
alangi dening lambe, untu, ilat, cethak,
lan gorokan.
KLASIFIKASI KONSONAN DAN VOKAL
1. KLASIFIKASI KONSONAN, berdasarkan :
a. tempat artikulasi
b. cara artikulasi
c. kondisi /posisi pita suara
2. KLASIFIKASI VOKAL, berdasarkan
a. aktivitas bagian lidah
b. tinggi rendahnya posisi lidah
c. bentuk bibir
GAMBAR PIRANTI WICARA
Pambageaning Fonem Konsonan Adhedhasar
1. Tempat artikulasi/Papan pancadaning swara ana ing :
a. Lambe  swara lambe (konsonan bilabial) - Sebutna apa wae kang kalebu swara lambe?
- Gawea tuladha realisasine/distribusine swara lambe ana sajroning tembung b. Untu  swara untu (Konsonan dental) - apikodental  /d/ lan /t/
- apikoalveolar  /n/,/r/,/l/
- laminoalveolar  /s/
c. Swara Cethak (Palatal)
- apikopalatal (retrofleks)  /dh/, /th/
 Palatal  /c/, /j/, /ny/, /y/
d. Swara Gorokan (Konsonan Velar) - [g], [k], [ŋ/
e. Swara Laringal lan Glotal
Swara Laringal (hamzah)  [h]
Swara glotal ( ampang ing gorokan)  [?]
utawa /k/ ampang
2. Adhedhasar cara artikulasi (Gangguan/hambatan yang
dilakukan terhadap arus udara)
a. Swara nutup,
b. Swara ngeses (frikatif) c. Swara nasal/sengau
d. Geter (trill)
e. Manda-manda (semi vokal)
3. Adhedhasar Posisi Pita Suara
a. Bunyi bersuara
Terjadi bila pita suara terbuka sedikit, sehingga terjadilah getaran
/b/, /d/. /g/, /c/
b. Bunyi takbersuara
Terjadi bila pita suara terbuka agak lebar,
sehingga tidak ada getaran pada pita suara.
/s/,/k/./p/ dan /t/
BUNYI VOKAL BAHASA JAWA
 Vokal iku swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang kawedhar saka jroning tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi.
 Swara vokal iku swara kang duweni uni (bunyi bersuara) Swara vokal bisa kabedakake adhedhasar:
a. Kahanan ilat - Horisontal
1) vokal depan (ngarep) 2) vokal pusat (tengah) 3) vokal belakang (buri) - vertikal
1) vokal tinggi (dhuwur) 2) vokal tengah (madya) 3) vokal rendah (ngisor) b. bentuk lambe
- vokal bunder
- vokal ora bunder
 Saking gambar peta vokal Basa Jawi,
adhedhasar kawontenaning lidhah lan bentuk tutuk/lambe pramila saged dipunpendhet
dudutan (kesimpulan), jinising vokal basa Jawi, inggih menika:
(1) vokal ngarep dhuwur ora bunder (swara:
_____)
(2) vokal ngarep madya ora bunder (3) __________
(4) __________
Wonten pinten gunggunge?
Bahasa kaperang dados kalih unsur
 Makna
 Bentuk
1. Unsur segmental
2. Unsur suprasegmental Unsur Suprasegmental
Diftong/Konsonan Rangkep
Diftong: vokal ingkang cacahipun kalih kang beda wujude lan dumunung wonten ing
sawijining wanda tembung
Silabel (Suku kata)
 Satuan ritmis terkecil dalam suatu arus ujaran
 Biasanya memiliki puncak kenyaringan (sonoritas), yang biasanya jatuh pada sebuah vokal,
tld: /lan/ sonoritasipun wonten uni menapa?
Onset: bunyi pertama pada suatu silabel/suku kata Cth: bantal  ban – tal , onset: swara /b/ lan /t/
Koda: bunyi terakhir pada suatu silabel/suku kata Cth: gampil  gam – pil, koda: swara /m/ lan /l/
Ultima: suku kata pertama dari belakang Gampil  gam – pil, /pil/
STRUKTUR SUKU KATA
1. KOMPONEN SUKU KATA :
a. Puncak/sonoritas : inti suku (berupa vokal)
b. Tumpu/onset : konsonan yang mendahului puncak (bunyi pertama pada suatu suku kata)
c. koda : konsonan yang mengikuti puncak
(bunyi terakhir pada suatu suku kata)
POSISI KOMPONEN SUKU KATA
tulisan : tu – li – san (penyukuan sacara fonologis) /s/ minangka bunyi tumpu
tu – lis – an (penyukuan sacara morfologis)
/s/ sebagai bunyi koda
FONEMIK
Favorita Kurwidaria, M.Hum
FONETIK vs FONEMIK
FONETIK
 Ilmu yang mempelajari/mengkaji fona (bunyi) Tuladha: swara [i] ing tembung: inten lan angin
/i/ ing tembung inten --- posisi ilat , bentuk lambe ora bunder
/i/ ing tembung angin ---- posisi ilat. Bentuk lambe FONEMIK
 Ilmu yang mempelajari/mengkaji fonem dengan
memperhatikan fungsinya sebagai pembeda makna, contoh: kata jamu dan damu. Berbedanya bunyi [j]
dan [d] menyebabkan berbedanya makna kata.
FONEMIK
 Cabang fonologi ingkang nyinau bab fonem
fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya
untuk membedakan makna (swara-swara
kang bisa bedakake wujud lan teges)
TRANSKRIPSI FONETIK
Transkripsi fonetik adalah:
penulisan bunyi-bunyi bahasa secara akurat atau secara tepat dengan menggunakan huruf atau tulisan fonetik.
TUJUAN :
teks tertulis dapat direalisasikan
secara lisan sebagaimana penutur
aslinya
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL JEDA:
# = jeda antarkalimat
// = jeda antarfrasa (kelompok kata) / = jeda antarkata
+ = jeda antarsuku kata CONTOH:
Kenya iku nonton ledhek kethek.
[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?#]
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL NADA:
= nada datar
= nada meninggi = nada merendah
CONTOH:
Kenya iku, nonton ledhek kethek.
[#kə+ny
ɔ
/i+ku//nɔn
+tɔn
/lε +Dε?/kəTε?
# ]Fonem ≠ Huruf (Grafem)
Fonem tidak selalu sama dengan huruf/grafem Huruf : simbol bahasa tertulis
Contoh:
Huruf Swara Fonem a /a/ ing tembung aku
/ ɔ/ ing tembung ana
b /b/ ing tembung bapak c /c/ ing tembung caping d /d/ ing tembung pada
dh /D/ ing tembung “dhadha”
e /e/ ing tembung enak /Ə/ ing tembung jenang /ε/ ing tembung ledhek
g /k/ ing tembung bledheg /blƏDεk/
ng / / ing tembung kendhang
Huruf Simbol Fonem
i /i/ (kenceng) ana ing wanda /pi/ saka tembung pitik
/I/ (kendho) ana ing wanda /tI?/ saka tembung pitik
k /?/ ing wanda /ti?/ saka tembung pitik o /o/ ing tembung dolan
t /t/ ing tembung tales th /T/ ing tembung thuthuk
u /u/ ana ing wanda /sun/ saka tembung sunduk
/U/ ana ing wanda /du?/ saka tembung
sunduk
Transkripsi Fonetik untuk Fonem Vokal
1. [a] -- /a/  anak /ana?/
[ɔ]  kuna /kunɔ/
tuwa /tuwɔ/
[i]  cilik /cilI?/
[I]
[u]  balung [U]
[e]
[Ə]
[ε]
Gladhen
(1) Goleka tembung utawa istilah basa Jawa kang kalebu tembung camboran, kang nuduhake araning panganan banjur tulisen nganggo transkripsi fonetis!
(2) Goleka tembung istilah basa Jawa kang kalebu tembung saroja, kang nduwe teges mbangetake banjur tulisen
nganggo transkripsi fonetis!
(3) Goleka tembung panyandra saka peranganing awak, lan tulisen nganggo transkripsi fonetis!
Tulisan ukara iki nganggo tulisan fonetis/transkripsi fonetis (4) Kanca-kancane kancaku
(5) Ndhodhog karo ndhodhok
(6) Ana kenya nrenyuhake ati, ing paben geger wengi kuwi
Diskusi
 Apa fungsi tulisan fonetis tersebut di dalam disiplin ilmu linguistik lain?
Keterlibatan Kajian Fonologi dalam Disiplin Ilmu linguistik Lain
1. Studi Fonologi dalam Morfologi
Kaitannya dengan gejala morfofonemik: adanya perubahan bunyi karena perubahan, penambahan, pergeseran sebagai akibat dari proses pertemuan morfem dengan morfem.
2. Studi Fonologi dalam Sintaksis
Mligine kang ana gegayutane kalihan unsur suprasegmental
3. Studi Fonologi dalam Leksikografi
Kaitannya dengan penulisan kata dengan
memanfaatkan tulisan fonetik. Khususnya untuk bahasa yang sistem ejaannya tidak konsisten, spt dalam bahasa Inggris.
Tld: /u/ -- put /u/ --- hurt /u/-- but /u/ --- cut
4. Studi Fonologi dalam Sosiolinguistik
Dalam hal variasi-variasi bunyi dapat menunjukkan status atau sekelompok orang di dalam masyarakat tertentu.
Misalnya: inferensi, variasi pada komunitas masyarakat tertentu
5. Studi Fonologi dalam Psikolinguistik
Sewaktu membicakan tentang pemerolehan bahasa pada anak-anak, akan memerlukan bantuan fonologi. Misalnya:
Bunyi yang sering diucapkan pertama kali oleh bayi adalah bunyi-bunyi bilabilal, sedangkan bunyi lateral sering
dipertukarkan/terbolak-balik.
6. Studi Fonologi dalam Dialektologi
Dalam memetakan dialek-dialek dari suatu bahasa, didasarkan pada perbedaan bunyi dari bentuk-bentuk kata yang sama
atau hampir sama. Misalnya: kata sega, Bahasa Jawa dialek Solo –Yogya, mengucapkan dengan [sƏgɔ], sedangkan bahasa Jawa dialek Banyumasan, mengucapkan dengan [sƏga],
FONEMIK
FONEMIK
 Fonemik yaiku cabang studi fonologi kang nyinau bab fonem, fonem yaiku swara-swara kang bisa bedakake wujud lan teges utawa swara kang nduwe fungsi kanggo bedakake teges.
 Fonem: Satuan terkecil bunyi bahasa yang bersifat membedakan arti kata (distingtif) dalam sebuah
bahasa (Hyman dalam Subroto, 1991:11). Fonem itu sendiri tidak mempunyai arti, tetapi berfungsi sebagai pembeda arti.
 Sawijining swara bisa kasebut fonem, menawa swara iku bisa bedakake teges.
 Tuladha:
gilo [gilo] >< gila [gilↄ]
saba [sↄbↄ] >< sapa [sↄpↄ]
wedi [wƏdi] >< wedhi [wƏDi]
kudhung [kuDU] >< kurung [kurU] cilik /cilI?/ >< cilik/cili?/
Adhedhasar tuladha iku bisa dikandhakake menawa swara [o] dan [
ɔ],
minangka fonem kang beda, amarga bisa bedakake teges.MENENTUKAN APAKAH FONEM ATAU BUKAN FONEM
 Kangge nemtokaken sawijining swara kalebu fonem utawa namung anggota sawijining
fonem, saged dipunbuktekaken kanthi cara utawa metode: OPOSISI PASANGAN
MINIMAL
Metode oposisi pasangan minimal saged dipunlampahaken kanthi cara madosi pasangan tembung/bentuk-bentuk tembung kang beda sakswara. Tuladha: [ramba?] lan [jamba?]. Beda sakswara yaiku swara [r] lan [j].
Tuladha:
1) Swara /i/ lan /I/  [piti?] lan [pitI?]  ora bedakake teges  [I]
anggota fonem [i]
2) Swara /Ə/ lan /e/  [kƏrɔ] lan [kerɔ]  ora bedakake teges  /Ə/ lan /e/ fonem kang beda
Swara kang bisa njalari sawijining
tembung dadi beda wujud lan tegese
FONE M
Lira-liruning swara kang ora nganti njalari surasaning
tembung dadi geseh
ALOFO
N
MENTUKAN FONEM KONSONAN MELALUI PASANGAN MINIMAL
/b/ kalebu fonem punapa boten, cobi kita test kanthi madosi pasangan minimalipun
/b/  bala >< pala
bala tegese kanca, pala tegese sawijining bumbon
Berarti saged kabukti menawa swara /b/ punika sawijining fonem, amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken teges.
Semanten ugi /p/
/bh/  punika kalebet fonem menapa boten, cobi dipunpasangaken kalihan fonem /b/
[bhala] >< [bala] boten bedaake teges. Satemah bisa dikandhakake yen /bh/ iku dudu fonem kang beda, ananging anggota saking
fonem /b/ utawa bisa uga kasebut alofon fonem /b/.
Tuladha Pasangan Minimal Sanesipun
wedi >< wedhi
[wƏdi] >< [wƏDi]
Berarti saged kabukti menawa swara /dh/ iku sawijining
fonem, amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken wujud lan teges.
gilo >< gila
Swara /o/ lan /ɔ/ iku fonem kang beda, amargi salah satunggale nggadhahi fungsi saged bedakake teges
Tuladha 2:
[titi?] – [titI?]
Swara /i/ lan /I/ sanes fonem kang beda, amargi boten kabukti saged bedakaken wujud lan teges, saengga dipunsebut
alofon
DISKUSI
Fonem vokal lan konsonan menawa kabandingake ing basa Jawa lan basa
Indonesia, iku beda. Kira-kira fonem apa kang beda?
TUGAS
 Golekana pira gunggunge fonem konsonan basa Jawa, sarta tulisna apa wae kang kalebu fonem konsonan basa Jawa. Anggone nggoleki bisa nganggo metode pasangan minimal (nggoleki pasangan tembung kang beda sakswara)
FONEM KONSONAN BAHASA JAWA
No Jenis Swara adhedasar artikulator
Swara Pasanga
n minimal
Katerangan
1 Swara Lambe /p/, /m/, /b/, /w/ /p/, /m/, /b/, /w/
minangka fonem kang beda
2 Swara Untu
lan cethak /d/, /t/, /dh/, /th/
3 Swara untu
liyane /n/,/l/, /r/, /s/, /r/
4 Cethak /dh/, /th/, /j/, /c/, /z/, /y/ , /ny/
5 Gorokan /g/, /k/, /ng/,
6 Glotal /?/, /h/, /k/
FONEM:
Tuladha:
/b/ X /p/ pada kata /baku/ X /paku/ /kabur/ X /kapur/
/d/ X /t/ pada kata /dawa/ X /tawa/
/g/ X /k/ pada kata /gula/ X /kula/
/c/ X /s/ pada kata /canten/ X /santen/
Bentuk-bentuk tersebut jelas berbeda sebagai kata, sehingga /b/ & /p/, /d/ & /t/, /g/ & /k/, dan /c/ & /j/ berbeda secara
fungsional
FONEM KONSONAN BAHASA JAWA
 Pada umumnya para peneliti bahasa Jawa berpendapat bahwa bahasa itu mempunyai 21 konsonan (Uhlenbeck;
Suharno, 1982: 6, dalam Edi Subroto, 1991: 17)
 Dari oposisi pasangan minimal yang ditemukan oleh Edi Subroto (1991:19), menunjukkan bahwa BJ mempunyai konsonan /b,c,d,D,g,h,j,k,l,m,n,,ñ,p,r,s,t,T,w,y,?/
 Sama halnya dengan Bhs Indonesia, bahasa Jawa tidak memiliki fonem suprasegmental.
DISTRIBUSI FONEM KONSONAN
 Fonem konsonan kang ana ing basa Jawa, ora kabeh bisa manggon ana ing purwa, madya, utawa wasananing tembung.
 Murih luwih jelas, coba gawea distribusi fonem konsonan basa Jawa, kanthi digawe tabel
Kanthi metode games coba golekana oposisi pasangan minimal saka salah sawijining fonem
konsonan kang ana ing tembung ngisor iki
1. /japa/ ‘doa’
2. /tuhu/ ‘nyata, temen, setya’
3. /polah/‘gerak’
4. /semah/ ‘suami/istri’
5. /bena/ ‘banjir’
6. /waspa/ ‘air mata’
7. /asta/ ‘tangan’
8. /suru/ ‘sedok dari daun’
9. /langking/ ‘hitam’
10. /cemeng/ ‘hitam’
DISTRIBUSI FONEM KONSONAN BASA JAWA
NO FONEM GRAF
EM PURWA
(AWAL) MADYA
(TENGAH) WASANA (AKHIR)
1 /b/ b bala ‘kanca’ tiba ‘jatuh’ ANTEB/ANTEP
2 /c/ c Cakra KACA -
/d/ d DARA ADAT SAGED
/g/ GENDHIS RAGIL REMBUG
/h/ HANGESTI RAHAYU WEGAH
/?/ BAKDA BAPAK
/j/ JANUR BANJUR -
/k/ kalih rikma tungkak
/l/ lading lila angsal
/m/ manuk semut salem
/n/ nangka nanas rambutan
dst.
DUDUTAN
 /T,D,c,j,w,y/ namung bisa manggon ana ing awal lan tengah tembung
 Ana ing basa Jawa konsonan /b,d,g/ kang manggon ana ing posisi akhir bisa katulis /p,t,k/
FONEM VOKAL BAHASA JAWA
 Uhlenbeck (1949), yang didukung oleh Ras dan Edi Subroto (1985), menyatakan bahwa bahasa Jawa memiliki 6 fonem vokal, yaitu: /a, i, u, e, o, ә/.
 Penentuannya didasarkan pada pertimbangan gejala sistematis yang terdapat pada
pembentukan kata. Misalnya: /l
ɔrɔ/jika ditambahkan akhiran –e akan menjadi /larane/.
Sehingga /ɔ/ adalah anggota darifonem /a/, bukan merupakan fonem tersendiri.
Demikian juga dengan /u/ dan /U/, /i/ dan /I/
 Wondene Prof. Dr. Sumarlam, M.S, kang uga disengkuyung dening Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka, ngandharake menawa fonem vokal basa Jawa iku ana 7, yaiku /a, ɔ, o, i, u, e, ә/.
 Penentuannya didasarkan pada gejala fonologis yaitu melalui pasangan minimal. Karena pada kenyataannya terdapat/ditemukan oposisi pasangan minimal yang membuktikan teori tersebut.
 /gәDaŋ/ >< /gәDɔŋ/  /a/ >< /ɔ/
/gilɔ/ >< /gilo/
/isɔ/ >< /iso/
PERBEDAAN PEMBAGIAN FONEM VOKAL
MENURUT UHLENBECK DAN SUMARLAM
NEMTOKAKE FONEM VOKAL KANTHI TEKNIK PASANGAN MINIMAL
Fonem vokal basa Jawa menika wonten ingkang mbagi dados 6 lan wonten ugi ingkang mbagi dados 7. Kangge mbuktekaken pundi ingkang leres, pramila kita saged ngginakaken metode pasangan minimal.
Inggih menika kita madosi oposisi pasangan minimal, saking swanten basa kang kita cubriyani (curigai) minangka fonem.
Golekana oposisi pasangan minimal, kang bisa mbuktekake anane fonem vokal basa Jawa
FONEM VOKAL BAHASA JAWA
1. /a/ Lumrah sinebut a swara miring.
2. /i/kabedakake dadi loro
/i/ lumrah sinebut i swara jejeg /kenceng /I/ sinebut i swara miring /kendho
3. /u/, kabedakake dadi loro
/u/ sinebut u swara jejeg (kenceng) /U/ sinebut u swara miring (kendho) 4. /e/ swara jejeg (kenceng)
/ε/ swara miring (kendho) 5. /o/
6. /ә/ lumrah ingaran e pepet
7. /ɔ/ sinebut a swara jejeg
Golekana oposisi pasangan minimal kang bisa
mbuktekake sawijining swara kalebu fonem apa alofon
1. /a/ >< /
ɔ/
2.
/a/ >< /o/
3.
/ɔ/ >< /o/
4.
/i/ >< /I/
5.
/u/ >< /U/
6.
/e/ >< /ә/
7.
/ε/ >< /ә/
 Miturut Sry Satria swara /ɔ/ iku bisa mbedakake wujud lan surasa, mula swara iku kalebu fonem
kang mandhireng pribadhi
 Basa Jawa ing tlatah Kulon yaiku ing tlatah Tegal, Brebes, Wonosobo, Banjarnegara, Kebumen, Banyumas, lan Cilacap, malah uga ing tlatah Cirebon, Indramayu, swara [ɔ] iku kalebu alofon [a], sebab swara kasebut ing wewengkon iku ora mbedakake surasaning tembung, nanging mung wujud lira-liruning swara (variasi bunyi)
 Dene ing wewengkon Surakarta, Yogyakarta, Jawa Timur, swara [ɔ] lan [a] kalebu fonem kang beda, amarga swara-swara iku bisa mbedakake teges.
Tuladhane kaya kang wis karembag iki mau.
Realisasi Fonem Vokal Basa Jawa
 Mangga dipunwaos buku “Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa” Kaca 21 – 24
wanda akhir
/a/ /A/ /i/ /I/ /u/ /U/ /o/
a abang aba
awon aji
adhi alis arit akik
alu awu ambu
alus abuh
b Balan
g
Bapak
Bathok Babon Buka
Bathi
Bayi bathI k
Becik
Buku Babu Bumb u
Balung Bumbun g
belo bodho
e Edan
Enak
Emoh Enthong Endhog Ewa
Eka Empon
edi Esti
Eling Enjin g
Elu Ewu Estu
Esuk Embuh Etung Enthung
Elo
S Sanak
Salak
Sela Sora
Senthong sempron g
Sapi Sawi Siti Siwi Siji
Sulin g
Supit Salin
Saru susu
Susuh Susur Sumuk
Soto
DISTRIBUSI LAN PANULISAN FONEM VOKAL BASA JAWA
NO FONEM GRAF
EM PURWA
(AWAL) MADYA
(TENGAH) WASANA (AKHIR)
1 /a/ a amrih imbang
2 /ɔ/ [ɔbɔŋ] [kelɔŋ]
3 /o/ O
4 /i/ lan /I/
5 /u/
lan /U/
6 /e/ lan
/ε/
7 /ә/
PANULISAN KONSONAN
1. Panulisane Aspirat
2. Panulisane Prenasalisasi
3 . Panulisane Gugus Konsonan (Klaster)
4. Panulisane Mandaswara
1. Aspirat
Basa Jawa duwe konsonan khas kang sinebut aspirat. Konsonan aspirat yaiku swara [h] kang tumempel ing swara anteb [b], [d], [D], [j], lan [g]. Kaucapake: [bh ], [dh ], [Dh ], [jh ], [gh ]
Ana ing basa Jawa swara iku ora kalebu fonem, ananging amung alofon. Ananging menawa ana ing basa Jawa Kuna, swara iku
kalebu fonem. Panulisan swara kasebut ora nganggo [h ]. Tuladha:
bapa, dawa, dhawah, jlagra, gangsa
2. Prenasalisasi/Nasal pelancar
Swara irung kang tansah dhisiki swara antep [b], [d], [D], [j], lan [g]
Bentuk: akeh-akehe tembung aran lan tembung lingga kang nuduhake papan
Delanggu – ndelanggu Jetis – njetis Boyolali – mBoyolali Grogol – nggrogol Desa – ndesa
Dalan – ndalan PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA
PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA
3 GUGUS KONSONAN (KLASTER)
 Gugus konsonan yaiku: Konsonan rangkep kang beda wujude kang dumunung ing antarane wanda, lan ora dumunung ing sawijining tembung.
 [pl] [pr] [cw]
 [tl] [tr] [kw]
 [cl] [Tr] [jw]
 [bl] [cr] [sw]
 [kl] [kr] [wr]
 [dl] [dr] [ky]
 [Jl] [jr] [by]
 [gl] [gr]
 [sl] [sr]
Swara /D/ lan /T/ ora bisa sumambung karo swara /l/ dadi Basa Jawa ora duweni swara /dhl/ lan /thl/
4. PANULISE MANDASWARA
Swara manda-manda kang dumunung ing antarane vokal loro (nanging dudu diftong) kang beda wujud lan unine. Sing kalebu mandaswara yaiku
[y] lan [w]
 Menawa ana ing basa Indonesia, mandaswara ora katulis
Conto: pria, kiai, gua,
 Menawa ana ing basa Jawa, mandaswara kudu katulis
Coba pilihen endi panulisan kang bener
lia – liya
radhiyo – radhio
reog – reyog
peang – peyang
reot – reyot
tua – tuwa
gua – guwa
Jer basuki mawa bea sing bener  Jer basuki mawa beya
bea – beya
Aku amung wong biasa sing bener  Aku amung wong biyasa
biasa – biyasa
kaliyan – kalian – kalihan
kalihan  kalih + -an = ‘lan’
kaliyan  ‘karo’
menika – punika (pun + ika) punapa – menapa
bae – wae
Kajaba panulisan tembung lingga kang oleh panambang (akhiran)
rene + -a =
(A) renea (B) reneya
bali + -a =
(A) baliya (B) balia
teka + -a =
(A) tekaa (B) tekaha
tuku + -a =
(A)tukuwa (B) tukua KESIMPULAN =
Panulisan hamzah /h/
 (A) Majapait --- (B) majapahit
 (A) pahit --- (B) pait
 (A) jait --- (B) jahit
 (A) lahir --- (B) lair
 (A) jae --- (B) jahe
 (A) sae --- (B) sahe
 puluh + -an  puluhan
 sereh + -e  serehe
 obah + -a  obaha
 kalih + -an  kalihan
KAIDAH FONOTAKTIK BAHASA JAWA
(URUTAN FONEM ING WANDA KAPISAN BASA JAWA)
Urutan fonem ing wanda (suku kata) kapisan, tembung lingga utawa kaidah fonotaktik basa Jawa ana 6, yaiku:
1. V  iki (i-ki), utang (u-tang)  (satu vokal pada suku kata awal)
2. VK  imbang (im-bang)  (Satu V dan satu K pada suku kata awal) 3. KV  kapang (ka-pang)  (Satu K dan satu V pada suku kata awal)
4. KVK  genter (gen-ter)  (Konsonan, Vokal dan Konsonan pada suku kata awal) 5. KKV  tlaten (tla-ten)  (Dua Konsonan dan satu Vokal pada suku kata awal) 6. KKVK  blimbing (blim-bing)  (Dua K, Satu V dan satu K pada suku kata awal)
Urutan fonem wanda kapisan tembung dlosor kang asring kaucapake dadi ndlo-sor, dlesep dadi ndle-sep, blora dadi mblo-ra, kudune KKKV, ananging swara irung [n] kang ndhisiki tembung kasebut ora kapetung, amarga kalebu prenasalisasi, satemah urutan wanda kapisan tetep KKV.
Adhedhasar panaliten kang anyar, kang nate ditindakake tahun 1998 urutan fonem tumrap tembung ing basa Jawa, akeh-akehe urutan foneme yaiku:
KV-KVK (tld: se-pur, pa-cul, ke-lir), KV-KV (tld: tu-ku, pa-la, se-ga), KVK-KVK (tld: tan-dur, bun-tel, sam-pir, sim-pen)
(Sry Satria, 2011: 18)
KETERLIBATAN KAJIAN FONOLOGI DALAM PEMBELAJARAN BAHASA JAWA
1. Pada kompetensi dasar menulis dan
membaca (nulis wacana non sastra, nulis wacana sastra, nulis lan maca aksara Jawa) 2. Pada kompetensi dasar menyimak dan
berbicara
OBAH OWAHE SWARA
1. Panambahing Swara
Epentesis (Wuwuh Madya) Tld: kambil - krambil,
sisot - singsot
Paragog
(Wuwuh Wasana) Nganti – ngantik, sudi –
sudik
Protesis
(Wuwuh Purwa) Tld: ananging,
ujare
P E
P
2. Panyudaning Swara
Aferesis (Sirna Purwa)
Tld:
kakang – kang
Uwong – wong
Sinkope (Sirna Madya)
Tld:
sethithik – sithik Temenan
– tenan
Apokope (Sirna Wasana)
Tld: kuluban – kulub
Mbakyu – mbak
A S
A
3. Gesehing Swara
Metatesis
Tld. Wira-wiri  riwa – riwi
Disimilasi
Tld: lara lara  lara lapa
4. VARIASI BEBASbulan – wulan bengi -- wengi bae – wae
/b/ - /w/
dakjupuk – takjupuk daksilih – taksilih
/d/ - /t/
kegedhen – gegedhen kelemon – *gelemon kejepit – gejepit
keblusuk – geblusuk /k/ -/g/
takon – takok /tak
ɔn/ - /tak
ɔ?//n/ - /?/
takok – tekok
lanang – lenang /…/ - /…./
wadon – wedok wonten pinten variasi bebas ing tembung iku?
5. ASIMILASI
 Owah-owahing swara karana jumbuhake karo swara liyane kang ana ing tembung iku
 Tuladha : upama – saka tembung umpama
jumlah – jumblah
 Saka pethikan crita cekak iku, tuduhna tembung- tembung kang ngalami obah-owahing swara lan apa jinise obah-owahe swara iku!
 Anak lanang kang jenenge Parna iku lunga nyang tegalan ro kancane sing jenenge Kang Parman.
Ana tengah dalan sandhale Parna jebad amarga kesandhung watu, nalika dheweke namatake cah wadon ayu sing lagi riwa-riwi njupuki kambil iku.
Kang Parman banjur takon, “Geneya Par, sandhalmu bisa bejad kaya ngono, apa ra namatake dalan nalika mlaku? Kowe mono senenge pijer singsot wae, ngantik nana watu ora weruh
REFERENSI
Abdul Chaer. 2009. Fonologi Bahasa Indonesia. Rineka Cipta: Jakarta
Edi Subroto.1991.Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa.
Jakarta : Depdikbud
Hyman,Larry.1975.Phonology:Theory and Analysis. New York:Holt Rene Hart dan Wiston.
Marsono.1989.Fonetik. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 2011. Ejaan Bahasa Jawa yang Disempurnakan. Jakarta:Depdikbud Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka. 2012. Paramasastra
Gagrag Anyar Basa Jawa, Yayasan Paramalingua; Jakarta