• Tidak ada hasil yang ditemukan

Slide 1 - Spada UNS

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Membagikan "Slide 1 - Spada UNS"

Copied!
77
0
0

Teks penuh

(1)

FONOLOGI

FAVORITA KURWIDARIA,S.S,M.Hum

(2)

FONOLOGI:

Fon : bunyi yang dihasilkan oleh alat ucap manusia

Fona : bunyi bahasa menurut realisasinya untuk berbahasa

Fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya untuk membedakan makna

(swara-swara kang bisa bedakake

wujud lan teges)

(3)

2 cabang studi fonologi

FONETIK

FONEMIK

Cabang studi fonologi ingkang nyinaoni bab swara tanpa

nggatekake swara mau nduweni fungsi kanggo bedakake teges

Cabang studi fonologi ingkang nyinaoni bab swara kang

nduweni fungsi kanggo bedakake teges

Nyinaoni bab fona

Nyinaoni bab fonem

(4)

FONETIK

(5)

3 PENDEKATAN/CABANG FONETIK (MEMPELAJARI FONA)

1. Fonetik artikulatoris

: mempelajari bunyi bahasa berdasarkan alat ucap yang

menghasilkan

2. Fonetik akustis :

mempelajari bunyi

bahasa sebagai gejala fisika (getaran udara)

3. Fonetik auditoris :

mempelajari bunyi

bahasa berdasarkan kesan pendengarnya

(6)

 Swanten basa kaperang dados 2:

1.

Swara vokal

swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang kawedhar jroning tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi 2. Swara konsonan

Swara kang tanpa uni, jalaran angin kang metu saka paru-paru kang

kawedhar saka jroning tutuk kaalang-

alangi dening lambe, untu, ilat, cethak,

lan gorokan.

(7)

KLASIFIKASI KONSONAN DAN VOKAL

1. KLASIFIKASI KONSONAN, berdasarkan :

a. tempat artikulasi

b. cara artikulasi

c. kondisi /posisi pita suara

2. KLASIFIKASI VOKAL, berdasarkan

a. aktivitas bagian lidah

b. tinggi rendahnya posisi lidah

c. bentuk bibir

(8)

GAMBAR PIRANTI WICARA

(9)

Pambageaning Fonem Konsonan Adhedhasar

1. Tempat artikulasi/Papan pancadaning swara ana ing :

a. Lambe  swara lambe (konsonan bilabial) - Sebutna apa wae kang kalebu swara lambe?

- Gawea tuladha realisasine/distribusine swara lambe ana sajroning tembung b. Untu  swara untu (Konsonan dental) - apikodental  /d/ lan /t/

- apikoalveolar  /n/,/r/,/l/

- laminoalveolar  /s/

(10)

c. Swara Cethak (Palatal)

- apikopalatal (retrofleks)  /dh/, /th/

Palatal  /c/, /j/, /ny/, /y/

d. Swara Gorokan (Konsonan Velar) - [g], [k], [ŋ/

e. Swara Laringal lan Glotal

Swara Laringal (hamzah)  [h]

Swara glotal ( ampang ing gorokan)  [?]

utawa /k/ ampang

(11)

2. Adhedhasar cara artikulasi (Gangguan/hambatan yang

dilakukan terhadap arus udara)

a. Swara nutup,

b. Swara ngeses (frikatif) c. Swara nasal/sengau

d. Geter (trill)

e. Manda-manda (semi vokal)

(12)

3. Adhedhasar Posisi Pita Suara

a. Bunyi bersuara

Terjadi bila pita suara terbuka sedikit, sehingga terjadilah getaran

/b/, /d/. /g/, /c/

b. Bunyi takbersuara

Terjadi bila pita suara terbuka agak lebar,

sehingga tidak ada getaran pada pita suara.

/s/,/k/./p/ dan /t/

(13)

BUNYI VOKAL BAHASA JAWA

Vokal iku swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang kawedhar saka jroning tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi.

Swara vokal iku swara kang duweni uni (bunyi bersuara) Swara vokal bisa kabedakake adhedhasar:

a. Kahanan ilat - Horisontal

1) vokal depan (ngarep) 2) vokal pusat (tengah) 3) vokal belakang (buri) - vertikal

1) vokal tinggi (dhuwur) 2) vokal tengah (madya) 3) vokal rendah (ngisor) b. bentuk lambe

- vokal bunder

- vokal ora bunder

(14)

Saking gambar peta vokal Basa Jawi,

adhedhasar kawontenaning lidhah lan bentuk tutuk/lambe pramila saged dipunpendhet

dudutan (kesimpulan), jinising vokal basa Jawi, inggih menika:

(1) vokal ngarep dhuwur ora bunder (swara:

_____)

(2) vokal ngarep madya ora bunder (3) __________

(4) __________

Wonten pinten gunggunge?

(15)

Bahasa kaperang dados kalih unsur

Makna

Bentuk

1. Unsur segmental

2. Unsur suprasegmental Unsur Suprasegmental

Diftong/Konsonan Rangkep

Diftong: vokal ingkang cacahipun kalih kang beda wujude lan dumunung wonten ing

sawijining wanda tembung

(16)

Silabel (Suku kata)

Satuan ritmis terkecil dalam suatu arus ujaran

Biasanya memiliki puncak kenyaringan (sonoritas), yang biasanya jatuh pada sebuah vokal,

tld: /lan/ sonoritasipun wonten uni menapa?

Onset: bunyi pertama pada suatu silabel/suku kata Cth: bantal  ban – tal , onset: swara /b/ lan /t/

Koda: bunyi terakhir pada suatu silabel/suku kata Cth: gampil  gam – pil, koda: swara /m/ lan /l/

Ultima: suku kata pertama dari belakang Gampil  gam – pil, /pil/

(17)

STRUKTUR SUKU KATA

1. KOMPONEN SUKU KATA :

a. Puncak/sonoritas : inti suku (berupa vokal)

b. Tumpu/onset : konsonan yang mendahului puncak (bunyi pertama pada suatu suku kata)

c. koda : konsonan yang mengikuti puncak

(bunyi terakhir pada suatu suku kata)

(18)

POSISI KOMPONEN SUKU KATA

tulisan : tu – li – san (penyukuan sacara fonologis) /s/ minangka bunyi tumpu

tu – lis – an (penyukuan sacara morfologis)

/s/ sebagai bunyi koda

(19)

FONEMIK

Favorita Kurwidaria, M.Hum

(20)

FONETIK vs FONEMIK

FONETIK

Ilmu yang mempelajari/mengkaji fona (bunyi) Tuladha: swara [i] ing tembung: inten lan angin

/i/ ing tembung inten --- posisi ilat , bentuk lambe ora bunder

/i/ ing tembung angin ---- posisi ilat. Bentuk lambe FONEMIK

Ilmu yang mempelajari/mengkaji fonem dengan

memperhatikan fungsinya sebagai pembeda makna, contoh: kata jamu dan damu. Berbedanya bunyi [j]

dan [d] menyebabkan berbedanya makna kata.

(21)

FONEMIK

Cabang fonologi ingkang nyinau bab fonem

fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya

untuk membedakan makna (swara-swara

kang bisa bedakake wujud lan teges)

(22)

TRANSKRIPSI FONETIK

Transkripsi fonetik adalah:

penulisan bunyi-bunyi bahasa secara akurat atau secara tepat dengan menggunakan huruf atau tulisan fonetik.

TUJUAN :

teks tertulis dapat direalisasikan

secara lisan sebagaimana penutur

aslinya

(23)

SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM TRANSKRIPSI FONETIS

SIMBOL JEDA:

# = jeda antarkalimat

// = jeda antarfrasa (kelompok kata) / = jeda antarkata

+ = jeda antarsuku kata CONTOH:

Kenya iku nonton ledhek kethek.

[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?#]

(24)

SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM TRANSKRIPSI FONETIS

SIMBOL NADA:

= nada datar

= nada meninggi = nada merendah

CONTOH:

Kenya iku, nonton ledhek kethek.

[#kə+ny

ɔ

/i+ku//n

ɔn

+t

ɔn

/lε +Dε?/kəT

ε?

# ]

(25)

Fonem ≠ Huruf (Grafem)

Fonem tidak selalu sama dengan huruf/grafem Huruf : simbol bahasa tertulis

Contoh:

Huruf Swara Fonem a /a/ ing tembung aku

/ ɔ/ ing tembung ana

b /b/ ing tembung bapak c /c/ ing tembung caping d /d/ ing tembung pada

dh /D/ ing tembung “dhadha”

e /e/ ing tembung enak /Ə/ ing tembung jenang /ε/ ing tembung ledhek

g /k/ ing tembung bledheg /blƏDεk/

ng / / ing tembung kendhang

(26)

Huruf Simbol Fonem

i /i/ (kenceng) ana ing wanda /pi/ saka tembung pitik

/I/ (kendho) ana ing wanda /tI?/ saka tembung pitik

k /?/ ing wanda /ti?/ saka tembung pitik o /o/ ing tembung dolan

t /t/ ing tembung tales th /T/ ing tembung thuthuk

u /u/ ana ing wanda /sun/ saka tembung sunduk

/U/ ana ing wanda /du?/ saka tembung

sunduk

(27)

Transkripsi Fonetik untuk Fonem Vokal

1. [a] -- /a/  anak /ana?/

[ɔ]  kuna /kunɔ/

tuwa /tuwɔ/

[i]  cilik /cilI?/

[I]

[u]  balung [U]

[e]

[Ə]

[ε]

(28)

Gladhen

(1) Goleka tembung utawa istilah basa Jawa kang kalebu tembung camboran, kang nuduhake araning panganan banjur tulisen nganggo transkripsi fonetis!

(2) Goleka tembung istilah basa Jawa kang kalebu tembung saroja, kang nduwe teges mbangetake banjur tulisen

nganggo transkripsi fonetis!

(3) Goleka tembung panyandra saka peranganing awak, lan tulisen nganggo transkripsi fonetis!

Tulisan ukara iki nganggo tulisan fonetis/transkripsi fonetis (4) Kanca-kancane kancaku

(5) Ndhodhog karo ndhodhok

(6) Ana kenya nrenyuhake ati, ing paben geger wengi kuwi

(29)

Diskusi

Apa fungsi tulisan fonetis tersebut di dalam disiplin ilmu linguistik lain?

(30)

Keterlibatan Kajian Fonologi dalam Disiplin Ilmu linguistik Lain

1. Studi Fonologi dalam Morfologi

Kaitannya dengan gejala morfofonemik: adanya perubahan bunyi karena perubahan, penambahan, pergeseran sebagai akibat dari proses pertemuan morfem dengan morfem.

2. Studi Fonologi dalam Sintaksis

Mligine kang ana gegayutane kalihan unsur suprasegmental

3. Studi Fonologi dalam Leksikografi

Kaitannya dengan penulisan kata dengan

memanfaatkan tulisan fonetik. Khususnya untuk bahasa yang sistem ejaannya tidak konsisten, spt dalam bahasa Inggris.

Tld: /u/ -- put /u/ --- hurt /u/-- but /u/ --- cut

(31)

4. Studi Fonologi dalam Sosiolinguistik

Dalam hal variasi-variasi bunyi dapat menunjukkan status atau sekelompok orang di dalam masyarakat tertentu.

Misalnya: inferensi, variasi pada komunitas masyarakat tertentu

5. Studi Fonologi dalam Psikolinguistik

Sewaktu membicakan tentang pemerolehan bahasa pada anak-anak, akan memerlukan bantuan fonologi. Misalnya:

Bunyi yang sering diucapkan pertama kali oleh bayi adalah bunyi-bunyi bilabilal, sedangkan bunyi lateral sering

dipertukarkan/terbolak-balik.

6. Studi Fonologi dalam Dialektologi

Dalam memetakan dialek-dialek dari suatu bahasa, didasarkan pada perbedaan bunyi dari bentuk-bentuk kata yang sama

atau hampir sama. Misalnya: kata sega, Bahasa Jawa dialek Solo –Yogya, mengucapkan dengan [sƏgɔ], sedangkan bahasa Jawa dialek Banyumasan, mengucapkan dengan [sƏga],

(32)

FONEMIK

(33)

FONEMIK

Fonemik yaiku cabang studi fonologi kang nyinau bab fonem, fonem yaiku swara-swara kang bisa bedakake wujud lan teges utawa swara kang nduwe fungsi kanggo bedakake teges.

Fonem: Satuan terkecil bunyi bahasa yang bersifat membedakan arti kata (distingtif) dalam sebuah

bahasa (Hyman dalam Subroto, 1991:11). Fonem itu sendiri tidak mempunyai arti, tetapi berfungsi sebagai pembeda arti.

Sawijining swara bisa kasebut fonem, menawa swara iku bisa bedakake teges.

(34)

Tuladha:

gilo [gilo] >< gila [gilↄ]

saba [sↄbↄ] >< sapa [sↄpↄ]

wedi [wƏdi] >< wedhi [wƏDi]

kudhung [kuDU] >< kurung [kurU] cilik /cilI?/ >< cilik/cili?/

Adhedhasar tuladha iku bisa dikandhakake menawa swara [o] dan [

ɔ],

minangka fonem kang beda, amarga bisa bedakake teges.

(35)

MENENTUKAN APAKAH FONEM ATAU BUKAN FONEM

Kangge nemtokaken sawijining swara kalebu fonem utawa namung anggota sawijining

fonem, saged dipunbuktekaken kanthi cara utawa metode: OPOSISI PASANGAN

MINIMAL

Metode oposisi pasangan minimal saged dipunlampahaken kanthi cara madosi pasangan tembung/bentuk-bentuk tembung kang beda sakswara. Tuladha: [ramba?] lan [jamba?]. Beda sakswara yaiku swara [r] lan [j].

(36)

Tuladha:

1) Swara /i/ lan /I/  [piti?] lan [pitI?]  ora bedakake teges  [I]

anggota fonem [i]

2) Swara /Ə/ lan /e/  [kƏrɔ] lan [kerɔ]  ora bedakake teges  /Ə/ lan /e/ fonem kang beda

(37)

Swara kang bisa njalari sawijining

tembung dadi beda wujud lan tegese

FONE M

Lira-liruning swara kang ora nganti njalari surasaning

tembung dadi geseh

ALOFO

N

(38)

MENTUKAN FONEM KONSONAN MELALUI PASANGAN MINIMAL

/b/ kalebu fonem punapa boten, cobi kita test kanthi madosi pasangan minimalipun

/b/  bala >< pala

bala tegese kanca, pala tegese sawijining bumbon

Berarti saged kabukti menawa swara /b/ punika sawijining fonem, amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken teges.

Semanten ugi /p/

/bh/  punika kalebet fonem menapa boten, cobi dipunpasangaken kalihan fonem /b/

[bhala] >< [bala] boten bedaake teges. Satemah bisa dikandhakake yen /bh/ iku dudu fonem kang beda, ananging anggota saking

fonem /b/ utawa bisa uga kasebut alofon fonem /b/.

(39)

Tuladha Pasangan Minimal Sanesipun

wedi >< wedhi

[wƏdi] >< [wƏDi]

Berarti saged kabukti menawa swara /dh/ iku sawijining

fonem, amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken wujud lan teges.

gilo >< gila

Swara /o/ lan /ɔ/ iku fonem kang beda, amargi salah satunggale nggadhahi fungsi saged bedakake teges

Tuladha 2:

[titi?] – [titI?]

Swara /i/ lan /I/ sanes fonem kang beda, amargi boten kabukti saged bedakaken wujud lan teges, saengga dipunsebut

alofon

(40)

DISKUSI

Fonem vokal lan konsonan menawa kabandingake ing basa Jawa lan basa

Indonesia, iku beda. Kira-kira fonem apa kang beda?

(41)

TUGAS

Golekana pira gunggunge fonem konsonan basa Jawa, sarta tulisna apa wae kang kalebu fonem konsonan basa Jawa. Anggone nggoleki bisa nganggo metode pasangan minimal (nggoleki pasangan tembung kang beda sakswara)

(42)

FONEM KONSONAN BAHASA JAWA

No Jenis Swara adhedasar artikulator

Swara Pasanga

n minimal

Katerangan

1 Swara Lambe /p/, /m/, /b/, /w/ /p/, /m/, /b/, /w/

minangka fonem kang beda

2 Swara Untu

lan cethak /d/, /t/, /dh/, /th/

3 Swara untu

liyane /n/,/l/, /r/, /s/, /r/

4 Cethak /dh/, /th/, /j/, /c/, /z/, /y/ , /ny/

5 Gorokan /g/, /k/, /ng/,

6 Glotal /?/, /h/, /k/

(43)

FONEM:

Tuladha:

/b/ X /p/ pada kata /baku/ X /paku/ /kabur/ X /kapur/

/d/ X /t/ pada kata /dawa/ X /tawa/

/g/ X /k/ pada kata /gula/ X /kula/

/c/ X /s/ pada kata /canten/ X /santen/

Bentuk-bentuk tersebut jelas berbeda sebagai kata, sehingga /b/ & /p/, /d/ & /t/, /g/ & /k/, dan /c/ & /j/ berbeda secara

fungsional

(44)

FONEM KONSONAN BAHASA JAWA

Pada umumnya para peneliti bahasa Jawa berpendapat bahwa bahasa itu mempunyai 21 konsonan (Uhlenbeck;

Suharno, 1982: 6, dalam Edi Subroto, 1991: 17)

Dari oposisi pasangan minimal yang ditemukan oleh Edi Subroto (1991:19), menunjukkan bahwa BJ mempunyai konsonan /b,c,d,D,g,h,j,k,l,m,n,,ñ,p,r,s,t,T,w,y,?/

Sama halnya dengan Bhs Indonesia, bahasa Jawa tidak memiliki fonem suprasegmental.

(45)

DISTRIBUSI FONEM KONSONAN

Fonem konsonan kang ana ing basa Jawa, ora kabeh bisa manggon ana ing purwa, madya, utawa wasananing tembung.

Murih luwih jelas, coba gawea distribusi fonem konsonan basa Jawa, kanthi digawe tabel

(46)

Kanthi metode games coba golekana oposisi pasangan minimal saka salah sawijining fonem

konsonan kang ana ing tembung ngisor iki

1. /japa/ ‘doa’

2. /tuhu/ ‘nyata, temen, setya’

3. /polah/‘gerak’

4. /semah/ ‘suami/istri’

5. /bena/ ‘banjir’

6. /waspa/ ‘air mata’

7. /asta/ ‘tangan’

8. /suru/ ‘sedok dari daun’

9. /langking/ ‘hitam’

10. /cemeng/ ‘hitam’

(47)

DISTRIBUSI FONEM KONSONAN BASA JAWA

NO FONEM GRAF

EM PURWA

(AWAL) MADYA

(TENGAH) WASANA (AKHIR)

1 /b/ b bala ‘kanca’ tiba ‘jatuh’ ANTEB/ANTEP

2 /c/ c Cakra KACA -

/d/ d DARA ADAT SAGED

/g/ GENDHIS RAGIL REMBUG

/h/ HANGESTI RAHAYU WEGAH

/?/ BAKDA BAPAK

/j/ JANUR BANJUR -

/k/ kalih rikma tungkak

/l/ lading lila angsal

/m/ manuk semut salem

/n/ nangka nanas rambutan

dst.

(48)

DUDUTAN

/T,D,c,j,w,y/ namung bisa manggon ana ing awal lan tengah tembung

Ana ing basa Jawa konsonan /b,d,g/ kang manggon ana ing posisi akhir bisa katulis /p,t,k/

(49)

FONEM VOKAL BAHASA JAWA

Uhlenbeck (1949), yang didukung oleh Ras dan Edi Subroto (1985), menyatakan bahwa bahasa Jawa memiliki 6 fonem vokal, yaitu: /a, i, u, e, o, ә/.

Penentuannya didasarkan pada pertimbangan gejala sistematis yang terdapat pada

pembentukan kata. Misalnya: /l

ɔrɔ/jika ditambahkan akhiran –e akan menjadi /larane/.

Sehingga /ɔ/ adalah anggota dari

fonem /a/, bukan merupakan fonem tersendiri.

Demikian juga dengan /u/ dan /U/, /i/ dan /I/

(50)

Wondene Prof. Dr. Sumarlam, M.S, kang uga disengkuyung dening Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka, ngandharake menawa fonem vokal basa Jawa iku ana 7, yaiku /a, ɔ, o, i, u, e, ә/.

Penentuannya didasarkan pada gejala fonologis yaitu melalui pasangan minimal. Karena pada kenyataannya terdapat/ditemukan oposisi pasangan minimal yang membuktikan teori tersebut.

/gәDaŋ/ >< /gәDɔŋ/  /a/ >< /ɔ/

/gilɔ/ >< /gilo/

/isɔ/ >< /iso/

(51)

PERBEDAAN PEMBAGIAN FONEM VOKAL

MENURUT UHLENBECK DAN SUMARLAM

(52)

NEMTOKAKE FONEM VOKAL KANTHI TEKNIK PASANGAN MINIMAL

Fonem vokal basa Jawa menika wonten ingkang mbagi dados 6 lan wonten ugi ingkang mbagi dados 7. Kangge mbuktekaken pundi ingkang leres, pramila kita saged ngginakaken metode pasangan minimal.

Inggih menika kita madosi oposisi pasangan minimal, saking swanten basa kang kita cubriyani (curigai) minangka fonem.

Golekana oposisi pasangan minimal, kang bisa mbuktekake anane fonem vokal basa Jawa

(53)

FONEM VOKAL BAHASA JAWA

1. /a/ Lumrah sinebut a swara miring.

2. /i/kabedakake dadi loro

/i/ lumrah sinebut i swara jejeg /kenceng /I/ sinebut i swara miring /kendho

3. /u/, kabedakake dadi loro

/u/ sinebut u swara jejeg (kenceng) /U/ sinebut u swara miring (kendho) 4. /e/ swara jejeg (kenceng)

/ε/ swara miring (kendho) 5. /o/

6. /ә/ lumrah ingaran e pepet

7. /ɔ/ sinebut a swara jejeg

(54)

Golekana oposisi pasangan minimal kang bisa

mbuktekake sawijining swara kalebu fonem apa alofon

1. /a/ >< /

ɔ/

2.

/a/ >< /o/

3.

/ɔ/ >< /o/

4.

/i/ >< /I/

5.

/u/ >< /U/

6.

/e/ >< /ә/

7.

/ε/ >< /ә/

(55)

Miturut Sry Satria swara /ɔ/ iku bisa mbedakake wujud lan surasa, mula swara iku kalebu fonem

kang mandhireng pribadhi

Basa Jawa ing tlatah Kulon yaiku ing tlatah Tegal, Brebes, Wonosobo, Banjarnegara, Kebumen, Banyumas, lan Cilacap, malah uga ing tlatah Cirebon, Indramayu, swara [ɔ] iku kalebu alofon [a], sebab swara kasebut ing wewengkon iku ora mbedakake surasaning tembung, nanging mung wujud lira-liruning swara (variasi bunyi)

Dene ing wewengkon Surakarta, Yogyakarta, Jawa Timur, swara [ɔ] lan [a] kalebu fonem kang beda, amarga swara-swara iku bisa mbedakake teges.

Tuladhane kaya kang wis karembag iki mau.

(56)

Realisasi Fonem Vokal Basa Jawa

Mangga dipunwaos buku “Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa” Kaca 21 – 24

(57)

wanda akhir

/a/ /A/ /i/ /I/ /u/ /U/ /o/

a abang aba

awon aji

adhi alis arit akik

alu awu ambu

alus abuh

b Balan

g

Bapak

Bathok Babon Buka

Bathi

Bayi bathI k

Becik

Buku Babu Bumb u

Balung Bumbun g

belo bodho

e Edan

Enak

Emoh Enthong Endhog Ewa

Eka Empon

edi Esti

Eling Enjin g

Elu Ewu Estu

Esuk Embuh Etung Enthung

Elo

S Sanak

Salak

Sela Sora

Senthong sempron g

Sapi Sawi Siti Siwi Siji

Sulin g

Supit Salin

Saru susu

Susuh Susur Sumuk

Soto

(58)

DISTRIBUSI LAN PANULISAN FONEM VOKAL BASA JAWA

NO FONEM GRAF

EM PURWA

(AWAL) MADYA

(TENGAH) WASANA (AKHIR)

1 /a/ a amrih imbang

2 /ɔ/ [ɔbɔŋ] [kelɔŋ]

3 /o/ O

4 /i/ lan /I/

5 /u/

lan /U/

6 /e/ lan

/ε/

7 /ә/

(59)

PANULISAN KONSONAN

1. Panulisane Aspirat

2. Panulisane Prenasalisasi

3 . Panulisane Gugus Konsonan (Klaster)

4. Panulisane Mandaswara

(60)

1. Aspirat

Basa Jawa duwe konsonan khas kang sinebut aspirat. Konsonan aspirat yaiku swara [h] kang tumempel ing swara anteb [b], [d], [D], [j], lan [g]. Kaucapake: [bh ], [dh ], [Dh ], [jh ], [gh ]

Ana ing basa Jawa swara iku ora kalebu fonem, ananging amung alofon. Ananging menawa ana ing basa Jawa Kuna, swara iku

kalebu fonem. Panulisan swara kasebut ora nganggo [h ]. Tuladha:

bapa, dawa, dhawah, jlagra, gangsa

2. Prenasalisasi/Nasal pelancar

Swara irung kang tansah dhisiki swara antep [b], [d], [D], [j], lan [g]

Bentuk: akeh-akehe tembung aran lan tembung lingga kang nuduhake papan

Delanggu – ndelanggu Jetis – njetis Boyolali – mBoyolali Grogol – nggrogol Desa – ndesa

Dalan – ndalan PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA

PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA

(61)

3 GUGUS KONSONAN (KLASTER)

Gugus konsonan yaiku: Konsonan rangkep kang beda wujude kang dumunung ing antarane wanda, lan ora dumunung ing sawijining tembung.

[pl] [pr] [cw]

[tl] [tr] [kw]

[cl] [Tr] [jw]

[bl] [cr] [sw]

[kl] [kr] [wr]

[dl] [dr] [ky]

[Jl] [jr] [by]

[gl] [gr]

[sl] [sr]

Swara /D/ lan /T/ ora bisa sumambung karo swara /l/ dadi Basa Jawa ora duweni swara /dhl/ lan /thl/

(62)

4. PANULISE MANDASWARA

Swara manda-manda kang dumunung ing antarane vokal loro (nanging dudu diftong) kang beda wujud lan unine. Sing kalebu mandaswara yaiku

[y] lan [w]

(63)
(64)

Menawa ana ing basa Indonesia, mandaswara ora katulis

Conto: pria, kiai, gua,

Menawa ana ing basa Jawa, mandaswara kudu katulis

(65)

Coba pilihen endi panulisan kang bener

lia – liya

radhiyo – radhio

reog – reyog

peang – peyang

reot – reyot

tua – tuwa

gua – guwa

Jer basuki mawa bea sing bener Jer basuki mawa beya

bea – beya

Aku amung wong biasa sing bener  Aku amung wong biyasa

biasa – biyasa

(66)

kaliyan – kalian – kalihan

kalihan  kalih + -an = ‘lan’

kaliyan  ‘karo’

menika – punika (pun + ika) punapa – menapa

bae – wae

(67)

Kajaba panulisan tembung lingga kang oleh panambang (akhiran)

rene + -a =

(A) renea (B) reneya

bali + -a =

(A) baliya (B) balia

teka + -a =

(A) tekaa (B) tekaha

tuku + -a =

(A)tukuwa (B) tukua KESIMPULAN =

(68)

Panulisan hamzah /h/

(A) Majapait --- (B) majapahit

(A) pahit --- (B) pait

(A) jait --- (B) jahit

(A) lahir --- (B) lair

(A) jae --- (B) jahe

(A) sae --- (B) sahe

puluh + -an  puluhan

sereh + -e  serehe

obah + -a  obaha

kalih + -an  kalihan

(69)

KAIDAH FONOTAKTIK BAHASA JAWA

(URUTAN FONEM ING WANDA KAPISAN BASA JAWA)

Urutan fonem ing wanda (suku kata) kapisan, tembung lingga utawa kaidah fonotaktik basa Jawa ana 6, yaiku:

1. V  iki (i-ki), utang (u-tang)  (satu vokal pada suku kata awal)

2. VK  imbang (im-bang)  (Satu V dan satu K pada suku kata awal) 3. KV  kapang (ka-pang)  (Satu K dan satu V pada suku kata awal)

4. KVK  genter (gen-ter)  (Konsonan, Vokal dan Konsonan pada suku kata awal) 5. KKV  tlaten (tla-ten)  (Dua Konsonan dan satu Vokal pada suku kata awal) 6. KKVK  blimbing (blim-bing)  (Dua K, Satu V dan satu K pada suku kata awal)

Urutan fonem wanda kapisan tembung dlosor kang asring kaucapake dadi ndlo-sor, dlesep dadi ndle-sep, blora dadi mblo-ra, kudune KKKV, ananging swara irung [n] kang ndhisiki tembung kasebut ora kapetung, amarga kalebu prenasalisasi, satemah urutan wanda kapisan tetep KKV.

Adhedhasar panaliten kang anyar, kang nate ditindakake tahun 1998 urutan fonem tumrap tembung ing basa Jawa, akeh-akehe urutan foneme yaiku:

KV-KVK (tld: se-pur, pa-cul, ke-lir), KV-KV (tld: tu-ku, pa-la, se-ga), KVK-KVK (tld: tan-dur, bun-tel, sam-pir, sim-pen)

(Sry Satria, 2011: 18)

(70)

KETERLIBATAN KAJIAN FONOLOGI DALAM PEMBELAJARAN BAHASA JAWA

1. Pada kompetensi dasar menulis dan

membaca (nulis wacana non sastra, nulis wacana sastra, nulis lan maca aksara Jawa) 2. Pada kompetensi dasar menyimak dan

berbicara

(71)

OBAH OWAHE SWARA

1. Panambahing Swara

Epentesis (Wuwuh Madya) Tld: kambil - krambil,

sisot - singsot

Paragog

(Wuwuh Wasana) Nganti – ngantik, sudi –

sudik

Protesis

(Wuwuh Purwa) Tld: ananging,

ujare

P E

P

(72)

2. Panyudaning Swara

Aferesis (Sirna Purwa)

Tld:

kakang – kang

Uwong – wong

Sinkope (Sirna Madya)

Tld:

sethithik – sithik Temenan

– tenan

Apokope (Sirna Wasana)

Tld: kuluban – kulub

Mbakyu – mbak

A S

A

(73)

3. Gesehing Swara

Metatesis

Tld. Wira-wiri  riwa – riwi

Disimilasi

Tld: lara lara  lara lapa

(74)

4. VARIASI BEBASbulan – wulan bengi -- wengi bae – wae

/b/ - /w/

dakjupuk – takjupuk daksilih – taksilih

/d/ - /t/

kegedhen – gegedhen kelemon – *gelemon kejepit – gejepit

keblusuk – geblusuk /k/ -/g/

takon – takok /tak

ɔn/ - /

tak

ɔ?/

/n/ - /?/

takok – tekok

lanang – lenang /…/ - /…./

wadon – wedok wonten pinten variasi bebas ing tembung iku?

(75)

5. ASIMILASI

Owah-owahing swara karana jumbuhake karo swara liyane kang ana ing tembung iku

Tuladha : upama – saka tembung umpama

jumlah – jumblah

(76)

Saka pethikan crita cekak iku, tuduhna tembung- tembung kang ngalami obah-owahing swara lan apa jinise obah-owahe swara iku!

Anak lanang kang jenenge Parna iku lunga nyang tegalan ro kancane sing jenenge Kang Parman.

Ana tengah dalan sandhale Parna jebad amarga kesandhung watu, nalika dheweke namatake cah wadon ayu sing lagi riwa-riwi njupuki kambil iku.

Kang Parman banjur takon, “Geneya Par, sandhalmu bisa bejad kaya ngono, apa ra namatake dalan nalika mlaku? Kowe mono senenge pijer singsot wae, ngantik nana watu ora weruh

(77)

REFERENSI

Abdul Chaer. 2009. Fonologi Bahasa Indonesia. Rineka Cipta: Jakarta

Edi Subroto.1991.Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa.

Jakarta : Depdikbud

Hyman,Larry.1975.Phonology:Theory and Analysis. New York:Holt Rene Hart dan Wiston.

Marsono.1989.Fonetik. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.

Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 2011. Ejaan Bahasa Jawa yang Disempurnakan. Jakarta:Depdikbud Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka. 2012. Paramasastra

Gagrag Anyar Basa Jawa, Yayasan Paramalingua; Jakarta

Gambar

GAMBAR PIRANTI WICARA

Referensi

Dokumen terkait

Simultaneous Influence Test To find out whether the variables Current Ratio X1, Return on Assets X2, Debt to Assets Ratio X3 and Total Asset Turnover X4 have a simultaneous effect on

Swara kang olehe maca owah berubah saka tulisane, diarani.. Swara sempurna, olehe maca padha karo tulisane, diarani