1
iapk;rh jkt O;oLFkk vkSj efgyk l'kDrhdj.k
डॉ संजय बुन्देला
मानविकी तथा सामावजक विज्ञान विभाग
ज्योवत विद्यापीठ मविला विश्वविद्यालय] जयपुर] राजस्थान]भारत
lkjka'k & Hkkjr esa iztkra= gSA bl iztkra= esa vke ukxfjd dh Hkkxhnkjh gksrh gSA ;g Hkkxhnkjh pqukoksa ds ek/;e ls gksrh gSA iztkra= esa jkT; dh gSfl;r lcls Å¡ph gksrh gSA jkT; ds gkFk cgqr yacs gksrs gSA ;g jkT; gh gS tks vius pqus gq, izfrfuf/k;ksa ;kfu /kkjk lHkk vkSj laln }kjk dj yxk ldrh gSA dkuwu ds }kjk jkT; gh fdlh vijk/kh dks Qk¡lh ds Qans ij p<k nsrk gSA ;g jkT; gh gS tks 'kkafr vkSj lqj{kk nsrk gSA jkT; dh bl 'kkafr dk fodsUnzhdj.k ;k gLrkUrj.k vke ukxfjd rd gksrk gSA xzke iapk;r vkSj dqN u gksdj dsUnz vkSj jkT; ljdkjksa }kjk 'kfDr dk gLrkarj.k gSA Hkkjr dh ijEijk xk¡oksa dh jgh gSA xk¡oksa ds izfr gekjk vxk/k I;kj gS vkSj bl ijEijkxr vkSj ,sfrgkfld i`"BHkwfe esa gesa dsUnz vkSj jkT;
}kjk xk¡oksa dks nh xbZ 'kfDr dk gLrkUrj.k gSA
eq[; 'kCn & Lojkt] fodsUnzhdj.k] efgyk l'kDrhdj.k] 73 oka lafo/kku la'kks/ku] iapk;rh jkt vf/kfu;e 1994] iztkra=A
1- 'kfDr dk fodsUnzhdj.k% iapk;rh jkt xk¡/khth us xk¡o Lojkt ij vius fopkj O;Dr fd, gSA mudh fopkjk/kkjk Fkh fd ns'k esa xzkeh.k Lojkt vk tkuk pkfg, ysfdu os xk¡o dks gsujhesu dh rjg ,d x.ra= ugha cukuk pkgrs FksA os pkgrs Fks fd xk¡o dk lko;oh laca/k ns'k ds fo'kky Hkkxksa ds lkFk gksuk pkfg,A ns'k esa dqN gksrk gS rks blds ifj.kkeLo:i xk¡oksa esa Hkh dqN gksuk pkfg, vkSj xk¡oksa esa dqN gksrk gS rks bldk izHkko vU; xk¡oksa] 'kgjksa o ns'k ds vU; Hkkxksa ij Hkh iMuk pkfg,A gsujhesu dh rjg xk¡o dksbZ Vkiw ugha gSA blh lS)kafrd i`"BHkwfe ds vUrxZr 'kfDr dk fodsUnzhdj.k gqvk gSA tc lafo/kku fuekZ.k djus okyh desVh us lafo/kku ds elfons dks xk¡/khth dks fn;k rc mudh fVIi.kh ;g Fkh fd ;g lafo/kku muds lius dks iwjk ugha djrkA xk¡o esa jkT;
vkSj dsUnz dk gLr{ksi U;wure gksuk pkfg,A xk¡o ds elys] xk¡o ds fookn] xk¡o ds R;kSgkj] xk¡o dh eqBHksM xk¡o dh viuh gksrh gS vkSj blfy, dsUnz vkSj jkT; ds
ikl esa fu.kZ; ysus dh tks 'kfDr gS og xk¡o dh pkSiky rd igq¡p tkuh pkfg,A
2- iapk;rh jkt dk v/;;u D;ks\
tc jktuhfr'kkL= ds fo}ku~ iapk;rhjkt dk v/;;u djrs gS rc mudk dsUnz izeq[k]
iz/kku iap gksrs gSA ;g lc 'kfDr ds L=ksr gS ysfdu tc lekt'kkL=h iapk;rh jkt dk v/;;u djrk gS rks mldk lan'kZ nwljk gksrk gSA lekt'kkL= dk cqfu;knh lan'kZ lekt dh lajpuk gksrh gSA bl lajpuk ds ?kVd ifjokj] tkfr] oxZ]
/kkfeZd laxBu vkSj jktuhfrd vFkZuhfr gksrh gSA lekt'kkL=h iapk;r jkt ds iz'kklukRed igyw ij tksj ugha nsrkA og
;g Hkh ugha ns[krk fd yksxksa ij gqdwer dSls dh tkrh gSA lekt'kkL= rks ;g ns[krk gS fd iapk;rh jkt esa xk¡oksa ds yksxksa dks jkT; vkSj dsUnz ljdkj us fu.kZ;
djus dh tks 'kfDr nh gS mldk iz;ksx xk¡o ds yksxksa ds fy, fdl Hkk¡fr fd;k tkrk gSA nwljs 'kCnksa esa] xk¡o ds yksxksa esa 'kfDr dk tks fodsUnzhdj.k gqvk gS ;k
2
LFkkukUrj.k gqvk gS mldk xk¡o ds fodkl esa D;k egRo gSA
,-vkj-nslkbZ ,d ekDlZoknh lekt'kkL=h gSA mudk rdZ xSj
&ekDlZoknh lekt'kkfL=;ksa ls fHkUu gSA os dgrs gS fd tc ns'k dks ,d jk"Vª ds ntsZ rd igq¡pkuk gS rc blds fy, xk¡o ds ftu cMs&cMs elyks dk fu.kZ; gksuk gS muesa xk¡o ds yksxksa dh Hkkxhnkjh gksuk cgqr vko';d gSA Hkwfe lq/kkj] lgdkjh lfefr;k¡] flpkbZ lqfo/kk,¡ vkSj vusdkusd xkeh.k fodkl ds dk;ZØeksa dk lh/kk laca/k xk¡oksa ls gS vkSj xk¡o tkfr;ksa] oxksZ vkSj /kkfeZd lEiznk;ksa esa c¡Vk gksrk gSA ;s lc rRo lekt'kkL=h; gSA
3- xzke iapk;rksa esa usr`Ro ,oa efgyk l'kDrhdj.k &
Lora=rk ls iwoZ dh 'kfDr lajpuk ,oa iapk;rh jkt dh LFkkiuk ds iwoZ rd xkaoksa esa efgyk izfrfuf/kRo ugha FkkA bl vFkZ esa iapk;rh jkt dh ladYiuk us efgyk tu izfrfuf/kRo dks c<+kok fn;k gS iapk;rh jkt dh LFkkiuk ds i'pkr~ dqN xzke iapk;rksa esa efgykvksa dks euksuhr fd;s tkus dh tkudkjh feyrh gS ijUrq bldk izfr'kr ux.; gh jgkA efgyk vkj{k.k ds }kjk gh igyh ckj efgyk,¡ uohu izko/kkuksa ls fuokZfpr gksdj jktuSfrd lgHkkxh cuhA fuokZfpr efgyk tuizfrfuf/k;ksa dks vius vf/kdkjksa] dÙkZO;ksa ,oa nkf;Roksa dk fo'ks"k izf'kf{kr Kku ugha gS rFkk jktuhfrd vuqHko dh Hkh deh gS budh vkfFkZd i`"BHkwfe vPNh ugha gS rFkk vf/kdka'kr%
budh dksbZ jktuhfrd i`"BHkwfe Hkh ugha jgh gS buesa fu.kZ; ysus dh ;ksX;rk ,oa {kerk dk Hkh vHkko gS vf/kdka'k Hkwfedkvksa dk fuoZgu ;k rks efgyk tuizfrfuf/k;ksa ds ifr;ksa }kjk fd;k tkrk jgk gS ;fn ifr dh jktuhfr esa :fp ugha gS rks fof'k"B oxZ ,oa jktuSfrd nyksa ds izHkkoh usrkvksa }kjk fu.kZ; dks izHkkfor fd;k tkrk gS A
bu efgyk izfrfuf/k;ksa dks fodkl
;kstukvksa dh tkudkjh ds vHkko us mUgS ladqfpr O;ogkj ij fuHkZj dj fn;k gS ftldk ykHk izHkko'kkyh lÙkk ds iq:"kksa }kjk mBk;k tk jgk gS tks jktuhfr esa igys ls gh tes gq, gSA bl izdkj iapk;rh jkt O;oLFkk us xzkeh.k {ks=ksa esa ;|fi efgykvksa dks vkxs vkus ds vusd volj iznku fd;s gS ijUrq os izf'kf{kr u gks ikus ds dkj.k Lora= Hkwfedk dk fuoZgu ugha dj ik jgh gSA
fuokZfpr efgyk tuizfrfuf/k;ksa dks in ds vuq:i rglhy] ftyk ,oa jkT;
Lrj ij izf'k{k.k nsus dh orZeku iz.kkyh ls tuizfrfuf/k larq"V ugha gS D;ksafd fu.kZ;
dks izHkkoh cukus] fodkl ;kstukvksa ds fØ;kUo;u] {ks= ds fodkl ,oa iz'kklfud rkyesy cukus dh n`f"V ls mudks iznku fd;k tk jgk gS izf'k{k.k dbZ ekeyksa esa viw.kZ gS ogha efgykvksa dh ijEijkxr lksp Hkh mUgs vkxs c<+dj dqN djus ls jksdrh gSA
4- jktuhfr vkSj efgyk l'kDrhdj.k
&
fiNys dqN o"kksaZ esa jktuSfrd] lkekftd ,oa vkfFkZd xfrfof/k;ksa esa efgykvksa dh Hkkxhnkjh esa o`f) gqbZ gS rFkk l'kDrhdj.k]
turkfU=d] lkekftd rFkk efgyk vkUnksyuksa dk izeq[k y{; cu x;k gSA efgyk tks ekuo lekt dk yxHkx 50 izfr'kr gS dk ns'k dh vkfFkZd rFkk lkekftd O;ooLFkk esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA ;|fi vkt thou dh lHkh xfrfof/k;ksa esa efgykvksa dk izfrfuf/kRo gSA efgyk,a isru Hkksxh gS] os O;olk;h gS] os xjhc gS] os lEié gS] os f'kf{kr gS] os vf'kf{kr gS] os 'kgjh {ks=ksa esa gS] os xzkeh.k {ks=ksa esa gS( ,slk dksbZ Hkh {ks= ugha gS tgka efgyk,a ugha gksaA
vkt efgykvksa dh lkekftd]
'kSf{kd] vkfFkZd ,oa jktuSfrd {ks= ls lacaf/kr xfrfof/k;ksa esa Hkkxhnkjh c<h gSA efgykvksa dh Hkkxhnkjh gj {ks= esa c<usa ls
3
muesa lkekftd psruk dk Hkh lapkj gqvk gSA efgyk,a Ñf"k m|ksx] ifjogu] lapkj]
LokLF;] vkokl rFkk vFkZO;oLFkk ds laxfBr rFkk vlaxfBr {ks=kas esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkk jgha gSA efgyk vkfufodk vtZd gS] m|eh gS] lkekftd vkSj jktuSfrd dk;ZdÙkkZ gSA gekjs lekt vkSj thou esa 'kk;n gh ,slk dksbZ {ks= gksa ftlesa efgykvksa dh mifLFkfr uk gksA
ge 21 oha 'krkCnh esa izos'k dj pqds gSA Hkkjr dh jktuSfrd] lkekftd ,oa vkfFkZd O;oLFkk esa cgqr vf/kd fofHkérk ds ckotwn fiNyh v)Z'krkCnh esa Hkkjro"kZ dh jktuhfr esa efgykvksa dh Hkwfedk esa ,d ldkjkRed ifjorZu ifjyf{kr gqvk gSA
efgyk l'kDrhdj.k ,d fo'oO;kih eqÌk gSA fo'o ds lHkh vkSipkfjd vkSj vukSipkfjd vkUnksyuksa esa L=h vf/kdkjksa dk fpUru lcls egRoiw.kZ LFkku j[krk gSA efgyk l'kDrhdj.k dh ppkZ iwjs fo'o esa gS rFkk ;g ,d lfØ; rFkk cgqvk;keh izfØ;k gS tks thou ds lHkh {ks=ksa esa efgykvksa dks mudh lfØ;rk vkSj 'kf[l;r dk cks/k djkrk gSA lq"kek lgk;
ds vuqlkj 'kfDr uk rks dksbZ oLrq gS ftldk ysu nsu fd;k tk ldrk gS vkSj uk gh bldks izkIr fd;k tkrk gS rFkk ,d ckj izkIr fd, tkus ds ckn bl 'kfDr dk mi;ksx rFkk ijh{k.k fd;k tkuk pkfg,A
MkW- oS'kkyh ds vuqlkj efgyk l'kDrhdj.k dks nqfu;k ds yxHkx lHkh lektksa esa L=h&iq:"k esa HksnHkko dksa de djus ds ,d egRoiw.kZ lk/ku ds :i esa ns[kk x;k gSAl'kDrhdj.k dk vFkZ ,d ,slh izfØ;k ls gS ftlds rgr 'kfDrghu yksxksa dksa vius thou dh ifjfLFkfr;ksa dks fu;fU=r djus ds csgrj volj fey tkrs gSA
5- l'kDrhdj.k dh vko';drk &
efgykvksa ds lkFk xHkZ ls lekf/k rd HksnHkko lqfo[;kr gSA us'kuy ilZisfDVo Iyku QkWj oheu & 1988 & 2000 esa Hkkjr
esa efgykvksa dh fLFkfr dk fp=.k djrs gq, dgk x;k fd vkfFkZd] lkekftd]
jktuSSfrd] LokLF; j{kk] iks"k.k rFkk fof/kd {ks=ksa esa 'kksf"kr gS vr% lHkh {ks=ksa esa mudk l'kDrhdj.k vko';d gSA
ySafxd vlekurk ,d lkoZHkkSfed rF; gSA fo'o ds vf/kdka'k lektksa esa efgykvksa ds lkFk ijEijk vkSj dkuwu ds }kjk foHksn fd;k tkrk gSA bl izdkj bo lekt dk oafpr oxZ gSA blh vlekurk dks nwj djus ds fy, efgyk l'kDrhdj.k dh vko';drk gSA
1995 esa chftax esa vk;ksftr prqFkZ fo'o lEesyu esa fd, x, dfeVesUV dks iwjk djus gsrq gekjs ns'k esa o"kZ 2001 esa jk"Vªh; efgyk l'kDrhdj.k uhfr fu/kkZfjr dh xbZA yxHkx lHkh leqnk;ksa esa fo|eku fyax vlekurk dks de djus dh fn'kk esa efgyk l'kDrhdj.k dks eq[; vk/kkj ds :i esa ns[kk x;kA
l'kDrhdj.k 'kCn ls og izfØ;k vfHkizsfjr gS ftlds }kjk 'kfDrghu vius thou dh voLFkkvksa ij vf/kd fu;U=.k izkIr djrsa gSA ;g ek= leL;kvksa ij fu;U=.k izkIr djuk gh ugh gS vfirq vf/kd vkRefo'okl rFkk iq:"kksa ds lkFk lekurk ds Lrj ij fu.kZ; ysus dh {kerk Hkh gSA efgyk l'kDrhdj.k ds fy, ;g Hkh vko';d gS fd iq:"k oxZ fyax Hksn ds izfr lpsr gks rFkk ijEijkxr iq:"kRo dh ifjHkk"kk dks cnysA
efgykvksa dh jktuhfr esa Hkkxhnkjh c<kus gsrq uxjh; LFkkuh; fudk;ksa esa efgyk vkj{k.k efgyk l'kDrhdj.k dh izfØ;k ds Øe esa ljdkj }kjk mBk;k x;k og dne gS tks efgykvksa dh LFkkuh;
jktuhfr esa Hkkxhnkjh dks lqfuf'pr djrk gS rFkk mudk jktuSfrd lekthdj.k djrk gSA
jktuSfrd lekthdj.k og izfØ;k gS ftlds }kjk ,d lkekftd lnL;
jktuSfrd okLrfodrkvksa] jktuSfrd O;ogkjksa dks lh[krk rFkk jktuhfr esa
4
viuh lfØ; Hkkxhnkjh fuHkk ldrk gSA bl izdkj jktuSfrd lekthdj.k dk lacks/k ernkrkvksa] jktusrkvks] jktuSfrd nyksa ds O;ogkjksaa dks le>us ,oa bu lcdks vius varZlca/kksa dks le>us esa lgk;d gSA
6- Hkkjrh; jktuhfr esa efgyk,a &
jktuSfrd {ks= esa vusd fL=;ka yksd lHkk o fo/kku lHkkvksa dh lnL; gSA xzkeh.k ,oa uxjh; {ks= esa ,d frgkbZ vkj{k.k dk iapk;r rFkk uxjh; LFkkuh; fudk;
O;oLFkk esa izko/kku gSA blls fL=;ksa dks lÙkk o 'kfDr ds {ks= esa Hkkxhnkjh ds volj lqfuf'pr fd;k x;k gSA og bl O;oLFkk esa vius ?kj ds nk;js ls ckgj fudydj lkoZtfud {ks=ksa dh leL;kvksa o fodkl ds dk;ZØeksa dks le>us o mlesa lfØ; ds ek/;e ls cnyus dh {kerk izkIr djrh gSA f'k{kk ds vHkko ds dkj.k o lkoZtfud {ks= ds dk;ksZa dh vufHkKrk ls izk;% bu fL=;ksa dks iq:"kksa & fo'ks"kdj ifr ds lgkjs o lacy ds vk/kkj ij dk;Z lapkyu o laiknu djuk iMrk gSA varr%
vxj iq:"k ds Loj gh eq[kj gksdj L=h ds ek/;e ls vfHkO;Dr gksrs gS rks L=h dh izfLFkfr] lksp o Loj esa lkFkZd ifjorZuksa dh vis{kk djuk lgh ugha gksxkA
orZeku esa fL=;ka u, is'kksa dks] u, m|eksa dks] ubZ o`fÙk;ksa dks viuk jgh gS]
ysfdu fQj Hkh lekt ds ijEijkxr]
laLFkkxr <kaps ds dkj.k mUgS vius ?kj]
vius ifjokj] mius ifjos'k es visf{kr]
mfpr ,oa egRoiw.kZ LFkku ugha fey ik;k gSA vkfFkZd LorU=rk ds ckotwn mls lkekftd lekurk o LorU=rk ugh izkIr gq, gSaA
lkS o"kZ iwoZ L=h pquko esa er nsus ds fy, yM jgh Fkh] f'k{kk o vkfFkZd vf/kdkjksa ds fy, vkokt mBk jgh Fkh]
ysfdu vf/kdkjksa ls mls ek= vius ijEijkxr Hkwfedkvksa dks vf/kd vljnkj :i ls lEié djus dh {kerk izkIr gqbZA ek¡] x`fg.kh vkSj v/;kfidkvksa ds :i esa os
vf/kd tkx:d gks xbZA fL=;ka mu 'kfDr;ksa o fLFkfr;ksa dks lekIr djuk pkgrh gS ftuls mUgS lekurk ds volj izkIr ugha gksrs vkSj os bPNkvksa dh iwfrZ;ksa ds vf/kdkj ls oafpr gks tkrh gSA
;wfulsQ dh gky gh dh rktk fjiksVZ esa Hkkjr esa fyax lekurk ds fy, fd, tk jgs iz;klksa dh ljkguk dh xbZ gS]
ijarq lkFk gh bl ckr ij Hkh cy fn;k gS fd Hkkjr dks bl {ks= es vHkh cgqr vkxs tkuk gS vFkkZr~ fQygky fd, x, iz;kl dkQh ugha gSA blds fy, mls vkSj vf/kd iz;kl djus gksxsa rHkh tkdj Hkkjr esa iwjh rjg ls fyax lekurk vk,xhA vr% ge dg ldrs gS fd orZeku esa Hkh fL=;ksa dh gkyr mruh vPNh ugha gS ftruh dh vis{kk dh tk jgh Fkh ;k vke rkSj ij crkbZ tkrh gSA
fL=;ksa dh jktuhfr es leku Hkkxhnkjh dh cgqr ls vUrjkZ"Vªh; dUos'kUl }kjk izeq[kr% fL=;ksa ds fo:) lHkh izdkj ds HksnHkko ds mUewyu gsrq vk;ksftr lEesyu64 lh-bZ-Mh-,-MCY;w- tks 1979 esa Lohdkj fd;k x;k Fkk] }kjk xkj.Vh nh xbZA ijarq lHkh ljdkjksa }kjk bldh vuqikyuk lqfuf'pr fd, tkus dk vHkko jgkA tgka rd efgyk vf/kdkjksa dh dkuwuh fLFkfr dk iz'u gS gekjs lafo/kku ds vuqPNsn 14 esa lekurk dh xkj.Vh nh xbZ gSA ijarq mPpLrjh; dk;Zikfydk rFkk fo/kkf;dkvksa esa fL=;ksa ds i;kZIr izfrfuf/kRo dk vHkko gS ftlds QyLo:i Lodkuwuksa rFkk uhfr;ksa dks izHkkfor djus esa mudh 'kfDr lhfer gSA Hkkjr esa iapk;r rFkk uxjh; LFkkuh; fudk;ksa Lrj ij yk{kksa L=h izfrfuf/k gS tks 'ks"k fo'o dh dqy L=h usrkvksa ls vf/kd gSA bu xzkeh.k ,oa uxjh; Lok;r'kklh laLFkkvksa esa fL=;ksa dk
;g izfrfuf/kRo Hkkjrh; lafo/kku esa Øe'k%
73osa rFkk 74osa lafo/kku la'kks/ku ftlesa efgykvksa dk i;kZIr izfrfuf/kRo lqfuf'pr djus ds fy, 33 izfr'kr vkj{k.k dh O;oLFkk dh xbZ gS] }kjk laHko gks ldkA
5
73 oka lafo/kku la'kks/ku &
;g la'kks/ku iapk;rh jkt laLFkkvksa dks laoS/kkfud laLrj iznku djus ds fy, yk;k x;k gSA bl lafo/kku esa ek/;e ls izR;sd iapk;rh jkt laLFkk ds pqukoksa esa efgykvksa gsrq LFkkuksa dk vkj{k.k Hkh fd;k x;k gSA blls lanfHkZr izko/kku esa dgk x;k gS fd vuqlwfpr tkfr;ksa o tutkfr;ksa dh efgykvksa ds fy, vkjf{kr LFkkuksa lfgr izR;sd iapk;rh jkt laLFkk esa de ls de ,d frgkbZ LFkkuksa dks efgykvksa ds fy, vkjf{kr fd;k tk,xk vkSj bl izdkj vkjf{kr fd, x, LFkkuksa dk vkaoVu ckjh
& ckjh ls fd;k tkrk jgsxkA 74 oka lafo/kku la'kks/ku &
bl la'kks/ku ds ek/;e ls ns'k esa uxjh;
fudk;ksa dks laoS/kkfud ekU;rk vkSj laoS/kkfud ntkZ iznku fd;k x;k gSA bl la'kks/ku ds ek/;e ls izR;{k :i ls pquh tkus okyh dqy lhVksa ds de ls de ,d frgkbZ LFkku ¼ vuqlwfpr tkfr o tutkfr dh efgykvksa ds fy, vkjf{kr LFkkuksa lfgr
½ efgykvksa ds fy, vkjf{kr gksxsa vkSj bu LFkkuksa dk Hkh ckjh & ckjh ls uxj fudk;
ds {ks= esa vkorZu fd;k tkrk jgsxkA 7- Lo'kklh laLFkkvksa esa ykHkkfUor
efgykvksa dh xzkeh.k fodkl esa Hkwfedk &
xzke iapk;rksa esa vf/kdre fodkl dk;ksZa dk lEiknu dk;Zdkjh ,tsalh ds :i esa xzke iapk;rksa }kjk fd;k x;k gSA blls Li"V gS fd xzke o fupys Lrj ij xzke iapk;rsa fodkl dks xfr iznku djus okyh izeq[k laLFkk gS ,oa fodkl dk l'kDr ek/;e gS ysfdu okLro esa brus dY;k.kdkjh iz;Ruksa ,oa xjhch mUewyu dk;ZØeksa ds fØ;kUo;u ds ckn Hkh {ks= esa xjhch O;kIr gSA iapk;rksa ds }kjk i{kikrjfgr fodkl dk ekWMy viukdj lHkh oxksZa dks ykHk nsuk pkfg;s Fkk ijUrq ykHkkfUor ;kstukvksa esa os yksx ykHkkfUor ugha gks ik jgs gSa tks okLro esa
xjhc gSa D;ksafd xjhch js[kk ls uhps thou
;kiu djus okyh lwph esa p;u i{kikriw.kZ o jktuhfr ls izHkkfor gSA fodkl dk;ksZa ls fofHkUu vko';d ewyHkwr lqfo/kkvksa dk fodkl gqvk gS ijUrq ;s lqfo/kk,¡ iapk;r eq[;ky; ij vf/kd gSaA vklikl ds y?kq mi&xzkeh.k {ks= o nwjLFk ,fj;k vHkh fodkl dh izrh{kk esa gSaA ;gh gky ;gk¡ ds fuokfl;ksa dk gS tgk¡ ewyHkwr lqfo/kkvksa ds vHkko esa vusd izdkj dh fo"kerkvksa us LFkk;h ?kj cuk fy;k gSA blh izdkj bu nwjLFk {ks=ksa esa fodkl vk;kstuk dk mfpr ewY;kadu o fu;a=.k u gks ikus dh otg ls fodkl dk;ksZa esa Hkz"Vkpkj pje lhek ij gSA
8- efgyk uhfr rFkk jktuhfr & lekt esa efgyk rFkk ckfydkvksa ds Lrj ,oa fLFkfr esa lq/kkj djus rFkk 'kks"k.k ,oa 'kks"k.koknh dqjhfr;ksa dks lekIr djus ds fy, izfØ;kvksa i)fr;ksa o r= dks xfr'khy cukuk o jkT; esa efgykvksa ,oa ckfydkvksa ds lexz fodkl gsrq lgk;d okrkoj.k rS;kj djuk efgyk uhfr dk mÌs'; gS bl mÌs'; dh izkfIr gsrq fuEu iz;kl mYys[kuh; gS &
1. ,slh uhfr;ka o dk;ZØe ykxw djuk tks fyax lekurk ,oa lkekftd U;k;
¼tSaMj U;k; lfgr½ iznku djus rFkk efgykvksa dks vius loaS/kkfud vf/kdkjksa dks izkIr djus ds fy, leFkZ cuk,A
2. ?kj dh vFkZO;oLFkk lekt ,oa jkT;
esa efgykvksa dh mRiknd Hkwfedk dks ekU;rk nsukA ljdkj lalk/kuksa ,oa fodkl ds ifjekiksa rd lcdh leku igq¡p ,oa fu;a=.k ds fy, iz;Ru djsxhA
3. vR;f/kd nfjnz ,oa fo"ke ifjfLFkfr;ksa esa ckfydkvksa] fd'kksjh dU;kvksa ,oa efgykvksa dh fo'ks"k t:jrksa dks ekU;rk nsuk rFkk lekt ds nqcZy
6
oxksZ ds fodkl gsrq iz;klksa dks yf{kr djukA
4. efgykvksa esa dqiks"k.k] vLoLFkrk]
tYnh cPps iSnk gksus ,oa vf/kd e`R;q ds thou pØ dks ekU;rk nsuk(
efgykvksa ds LokLF; ds izfr thou pØ ds ,sls n`f"Vdks.k dks viukuk tks cpiu ls o`)koLFkk rd izR;sd pj.k ij vko';drkvksa dks ekU;rk nsrk gSA efgykvksa dks iztuu ij vf/kd fu;a=.k djus ,oa vupkgs xHkZ/kkj.k dks jksdus ds fy, lgk;rk iznku djukA
5. lHkh ckfydkvksa dks de ls de izkFkfed f'k{kk fnykuk] fuj{kj ,oa uo lk{kj fd'kksfj;ksa ,oa efgykvksa dks cqfu;knh ,oa lrr~ f'k{kk ds volj iznku djkuk rFkk efgykvksa dks f'k{kk ds lHkh Lrjksa ij lgk;rk iznku djukA
6. lHkh Lrjksa ij rFkk lHkh foHkkxkas esa ljdkjh dk;ZdÙkkZvksa dh tS.Mj laosnu'khyrk ds fy, lgk;d okrkoj.k ,oa mi;qDr ra= l`ftr djuk rFkk jktuhfrKksa] jk;
fuekZrkvksa ,oa ehfM;k dks laosnu'khy djukA
7. jktuSfrd izfØ;k esa efgykvksa dh lfØ; Hkkxhnkjh dks izksUur djuk ,oa leFkZu nsuk rFkk fodkl ds fy, fu.kkZ;d Hkwfedk fuHkkus okyh ljdkjh o xSj ljdkjh laLFkkvksa] laxBuksa rd efgykvksa dh igq¡p dks izksRlkfgr djukA
9- jktLFkku esa efgykvksa dh jktuhfr esa Hkwfedk & jktLFkku ljdkj us iapk;rh jkt ls lacaf/kr iwoZ ds nksuksa vf/kfu;eksa
¼iapk;rh jkt vf/kfu;e 1953 ,oa iapk;r lfefr rFkk ftyk ifj"kn~ vf/kfu;e 1959½ dks fujLr dj 73osa lafo/kku la'kks/ku vf/kfu;e 1992 ds ifjizs{; esa u;k iapk;rh jkt vf/kfu;e 1994 rS;kj dj 23 vizSy
1994 ls jkT; esa ykxw dj fn;k vc jkT;
dh laiw.kZ iapk;rh jkt O;oLFkk ftlesa yxHkx 9187 xzke iapk;rs] yxHkx 245 iapk;r lfefr;ka rFkk 33 ftyk ifj"knsa 'kkfey gSA bl vf/kfu;e ds izko/kkuksa fu;eksa ,oa mifu;eksa ls lapkfyr gksxhA jkT; ljdkj us u, vf/kfu;e ds vuqlkj iapk;rh jkt O;oLFkk ds pquko djkus ds fu;e ,oa mifu;e cukdj ykxw dhA ftuds vuq:i o"kZ 1994 ds vafre ekg esa jkT; dh iapk;rh jkt O;oLFkkvksa ds rhuks Lrjksa dh lHkh laLFkkvksa ds pquko djk, x,A iapk;rh jkt laLFkkvksa ds pquko ds ckn jkT; easa dqy 1 yk[k 19 gtkj 419 tu izfrfuf/k fuokZfpr gksdj vk, gS ftuesa ls 38 gtkj 791 efgyk,¡ yxHkx 15 gtkj vU; fiNMk oxZ ds 20 gtkj 712 vuqlwfpr tkfr ,oa yxHkx 18 gtkj vuqlwfpr tutkfr ds tu&izfrfuf/k gSA jktLFkku ds iapk;rh jkt ds bfrgkl esa igyh ckj bruh vf/kd ek=k esa lekt ds bu detksj oxZ ds yksxksa ,oa efgykvksa dh jkT; ds xzkeh.k fodkl esa rhuksa gh Lrjksa ij lgHkkfxrk lqfuf'pr dh xbZA jktLFkku ds lkFk&lkFk vU; jkT;ksa esa Hkh dbZ fLFkfr;ksa esa pqukoh ifj.kke efgykvksa dh lgHkkfxrk ds laca/k esa cgqr vk'kkizn jgsA
lanHkZ xzzUFk lwph
1. vk;kZ] lk/kuk] ohesu tsUMj bfDofyVh ,.M n LVsV] nhi ,.M nhi ifCyds'kUl] ubZ fnYyh 2000A
2. cFkZoky] pUæizdk'k] LFkkuh; iz'kklu] lqyHk izdk'ku] y[kuÅ] 2005A
3. c['kh],l-vkj- ,eikojesaV vkWQ foeSu] ,aM ikWfyfVDl vkWQ fjtZos'ku] cqd ,uDyso]
t;iqj] 2004A
4. cylkjk] ts-,e- izksCyEl vkWQ jSfiM vcZukbZts'ku bu bf.M;k ikiqyj izdk'ku]
ckEcs] 2001A
5. cklq] viZ.kk ,aM js] Hkkjrh ohesUl LVªxy% , fgLVªh vkWQ vkWy bf.M;k oheSUl dkWuÝsUl]
1917 & 1990] euksgj izdk'ku] ubZ fnYyh]
1991A
6. pksijk] ts-ds- oweSu bu n bf.M;u ikWfyZ;kesUV ¼ , fØfVdy LVMh vkWQ ns;j
7 jksy ½] feÙky ifCyds'kUl] ubZ fnYyh]
1995A
7. Mh- ykbek] gtSy] oweSu bu yksdy xouZesaV]
, LVMh vkWQ egkjk"Vªk] dksUlsIV ifCyf'kax daiuh] ubZ fnYyh] 1991A
8. nslkbZ] uhjk] oheSu bu ekWMZu bf.M;k] oksjk ,aM dks- ckEcs] 2002A
9. /kkjhoky],l-,l-] uxjh; iz'kklu] nhi ,aM nhi ifCyds'kUl] ubZ fnYyh] 2005A
10. xzkaV] twfMFk] QaMkesaVy QSfefuTe duVSfLaVx n dksj] dkWulsIV vkWQ QSefuLV F;ksjh jk;VySt] U;w;kZd] 1977A
11. ?kks"k] ,l-ds- oheSu bu psaftax lkslk;Vh]
vk'kh"k ifCyf'kax gkÅl] ubZ fnYyh] 1995A
12. xqIrk] ,-ds-] ,eikofjax oheSu] vfHk"ksd ifCyds'kUl] pa<hx<] 1990A
13. diwj] izfeyk] eSfjt ,aM ofdZax oheSu bu bf.M;k] fodkl ifCy'klZ] fnYyh] 1994A
14. xks;y] ,l-,y-,l-,l- /kkjhoky] vjcu MoyiesaV ,aM eSustesaV] nhi ,aM nhi ifCyds'kUl] ubZ fnYyh] 2001A
15. tkuk],e- ,oVZ] oheSu ,aM lks'ky psat bu bafM;k] gSjhVstA
