رابرد راب رگد ِیگدنسیون ۀ
مکلم
1
ناخ
نایغادوب مارآ
همجرت جروت یورسخ 2
درف ینک هفراع و
3
ِناونع تحت هک یباتک رتایت راهچ
4
لاس رد ۱۹۸۰ / [ ۱۳۵۸ ش .
5 ] ار ام تفای راشتنا زیربت رد
لأسم هب هرابود دومن روبجم ۀ
ِیگدنسیون
ِتاملپید ،ناخمکلم ِتیصخش ،یناریا
زا و یسایس
ِناینمرا ِیمان یافلج رثا هس لماش باتک نیا .میزادرپب ]ناهفصا[
مکلم زا شیامن کی و ناخ همان
هدنسیون زا ِدننامه یناققحم نامز نیا رد .دوب سانشان یا
.آ .س ،فومیهاربا
.م ،هدازیلع
زرابم
و .خ هدازدمم 6
یم شلات هدوهیب هک مکلم دننک تابثا ات دندرک
دنسیون ً
لاصا ناخ ۀ
شیامن همان اه
نآ و دندش ادیپ هرابود ،هدوبن هب ار اه
اقآ ازریم نیسح لاثم یارب( راب نیا نانآ .دنداد تبسن
)لضفلاوبا 7
ِلاطبا هک ِیملع فشک
ِدیدج یم سح ار دوخ دنسیون یارب ،دندرک
ۀ ِراثآ ِیدمک
ِمان ،ناخمکلم ِدیدج
.دندومن عادبا ار یزیربت اقآ ازریم
لاقم رد ۀ ِناونع اب نیشیپ
رابرد«
ۀ لأسم ۀ شیامن همان مکلم یاه »ناخ
8
رابرد لیصفت هب ام ۀ
هک مینک دیکأت راب رگد هک تسا مزلا اما ،تسین نآ رارکت هب یزاین و میدرک تبحص عوضوم نیا ازریم ِتیصخش کی مان ،اقآ ِمان نیدنچ زا یکی هکلب تسین یخیرات
ِراعتسم مکلم ناخ تسا .
.م مدقم رد ینمؤم ۀ
ِباتک رتایت راهچ ِناگدنسیون زا تیامح اب
دای رد هدش ِقیاقح لعج و لااب
یم قیدصت ،یخیرات شیامن هک دنک
همان پاچ یاه ِملق هب قلعتم هدش
.م .آ یزیربت تسا رد .
.1
مانزور رد و ریز ناونع اب یسور نابز هب هلاقم نیا لصا ِمولعۀ
یعامتجا ( ۱۹۸۳ / ۱۳۶۱ .تسا هدیسر پاچ هب ناوریا رد )
А. А. БУДАГЯН
ЕЩЕ (1983) К, РАЗ К ВОПРОСУ
ОБ АВТОРСТВЕ
ХАНА МАЛЬ КОМ-
Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների.
شناد .2
ملاسا خیرات یرتکد ۀتخومآ ،
com . yahoo
@ khosravi _ To
شناد .3
یسانشراک ۀتخومآ دشرا
یسور نابز شزومآ
. 4
،اقآ ازریم ،یزیربت رتایت راهچ
،انیس نبا :لین :زیربت ؛ینمؤم رقاب دمحم ششوک هب ؛ ۱۳۵۵
لاس رد راب نیتسخن رثا نیا .
۱۳۵۵ / ۱۹۷۶ تسا هدوب نایغادوب رظن دروم نآ مود پاچ ً
لاامتحا .تسا هدیسر پاچ هب [
نامجرتم .]
تاحیضوت .5
.تسا نامجرتم زا ][لخاد
6 .«Trudy Instituta literatury i yazyka AN AzSSR», ser. lnt-ry, t. 9, 1956.
7 .« Narody Azii i Afriki», 1963, № 6, s. 142— 146.
8 . HSSH GA «Lraber» (Has. pit.), 1968, ej 92 —101.
هب هک یلاح تفگ
ۀ رابرد« یو دوخ ۀ
تیلاعف و یگدنز ِزیچ چیه ام وا یاه
وا هک هچنآ زج هب یرگید
یمن ،تسا هتشون ً اصخش »میناد
1.
سیاقم اب ۀ شیامن راهچ یاوتحم یم رواب نیا هب همان
ِزیچ چیه هک میسر
هس نایم یکرتشم
شیامن مان ۀ شیامن اب لوا مان
ۀ ِمان هب مراهچ یلاخلخ مشاه اقآ خلت قشع
2
نیا .درادن دوجو
شیامن همان ِظاحل زا مه ِظاحل زا مه و ییاوتحم
یگژیو شیامن هس اب یکبس یاه مان
ۀ رگید
دراد قلعت یرگید ۀدنسیون هب و تسا توافتم
3 . شیامن نیمراهچ ناونع یاوتحم اب لاماک همانً
شیامن نیا .تسا قبطنم نآ ِمارد کی ً
اتیهام همان ِیقشع
ِتاساسحا و ماکان
ِقیمع نادنچهن
ود
قشاع ]مشاه و اراس[
تسا .
ِتیهام یدمک مکلم یاه حص اهنآ رد ؛تسا توافتم لاماک ناخً
ِماردولم و یتاساسحا یاه هن
شیامن مان خلت قشع ۀ
درادن دوجو
؛ هنحص یاراد هب و دنتسه یفیعض یاه
ِفعض زا یلک روط
یگژیو زا یهت و دنارادروخرب یدیدش یراتخاس یدمک .یرنه یاه
مکلم یاه ره زا لبق ،ناخ
ِنامکاح اب هطبار رد خلت یوجه یاراد یراثآ ،زیچ
تیعقاو یاشفا فده اب و ناریا ،یسایس یاه
ِیقلاخا و یعامتجا
عماج ۀ مکلم راثآ نیا رد .دنتسه نامز نآ ِفده کی ناخ
شیپ ار یصخشم
ِمنهج نآ زا مدرم تاجن ؛تسا هداد رارق دوخ یور
طاطحنا و نازوس و یسایس ،یداصتقا یاه
ِمدرم هک یعامتجا
یب .دندوب هدش قرغ نآ رد هانگ مکلم
ناخ ِنطو هب هزادنایب
قشع دوخ
ِمشچ ندرک زاب ،یرگنشور یارب و دیزرویم
ِنتشاذگ شیامن هب و مدرم یاههدوت
یدیلپ یاه
یب ،یعامتجا یب ،یتلادع
ِیگماکدوخ و ینوناق
عماج رب مکاح ۀ
ِیلادوئف یم شلات ناریا .درک
هشیدنا مکلم یاه ِتوق هب نانچمه زین یو یدعب یاهراک و راثآ رد ناخ
رد .دنام یقاب دوخ
ِتاحفص لجم نوناق ۀ لاس یط رد ندنل رد یو یوس زا هک یاه
۱۸۹۰ ـ ۱۸۹۳ /
[ ۱۳۰۷ ـ ۱۳۱۰ ق . یم راشتنا ] هب ،تفای
یگتسخ زرط تفگش و ریذپان
ِرشن هب زیگنا
هدیا لآ یاه
ِتایقلاخا و داد همادا دوخ ِطحنم
عماج ۀ یم رارق داقتنا دروم تدش هب ار یلادوئف رما نیا و داد
ِتینهذ و تارکفت رب ِلسن
یم یدایز رایسب ریثأت ناوج .تشاذگ
.1
همدقم ،رتایت راهچ
، ص ۲۰ .
.2
نیا یلصا ناونع شیامن
ناقشاع یاهرفس هودناهمان ِمشاه اقآۀ
ییوجارجام و یلاخلخ یو یاه
، .تسا
. 3
فلاـخم عوـــضوم نیا اـب ناـمجرتم[
دـنا مکلم دوخ مه اریز . هـب ناـخ
رتاـیت راـهچ نآ دـقن هدازدـنوخآ مه و هدومن هراـــشا
هـب ار
شیامن هس هارمه مان
ۀ انب .تسا هداتسرف رگید رب
بش و کش چیه یاج نیا ه
ه یا یقاب یمن دنام . ]
یام تقیقح رد ۀ
تسا یتفگش
هک یفن هک یناققحم دننک
ِرنهۀ ِیگدنسیون
مکلم ،دنتسه ناخ
ِلقع فلاخرب ِعبانم دوجو و میلس
هرهب نودب ،یخیرات شور زا یریگ
م و اه دت یم شلات اه دننک
ِیگدنسیون قح هک
دنسیون ِرثا و دنریگب هدیدان ار یعقاوۀ
یدرف ،یزیربت اقآ ازریم هب ار یو یدمک
لاقم رد .دنهد تبسن ،تایبدا رد مانمگ ۀ
لاس رد ام ۱۹۶۸
/ [ ۱۳۴۶ کیبدمحم هک دش هراشا ]
اس رد یکسنیتخاتخاش ل
۱۸۸۷ / [ ۱۳۰۴ ق . :هک هدوب هدش رکذتم ] مکلم«
ِوجه لصا رد ناخ
یم یسایس
»دسیون ؛ یم هجیتن ِروظنم هک میریگ
یدمک هک هدوب نیا یکسنیتخاتخاش یاه
ِزیمآوجه دننک تابثا هک لاح نیع رد یو ِرنهۀ
ِیگدنسیون
مکلم دنراد دیکأت نآ رب ،دنتسه ناخ
مکلم هک نیمز هس رد ً
اصخشم ناخ ۀ
اما دز یم ملق ،یگنهرف و یسایس ،یداصتقا لیاسم
اقم هل هنیمز رد ییاه .تسا هتشاد مه رگید یاه
مادا رد ۀ ِتایرشن رد میدش قفوم ریسم نیا رد اهوجتسج
،یملع یاهراک رگید و یراودا
تباث هک ار یتادنتسم دننک
ِرنهۀ ِیگدنسیون مکلم
.مینک ادیپ ،تسا ناخ
.آ لاس رد ،فورعم خروم ،نایجایوپلآ
۱۹۰۸ / [ ۱۳۲۵ ق . ] مکلم گرم هب عجار رد ،ناخ
مانزور ۀ نویدنازوب
هلاقم ِناونع اب یا
ندرمشرب اب هک درک پاچ »ندش دیدپان لاح رد تیوه«
مکلم بصانم هصرع رد ناخ
مادا رد ،یگنهرف و یداصتقا ،یسایس یاه ۀ
تبحص یاه
یم دیکأت یکسنیتخاتخاش مکلم« :دنک
وجه راثآ ناخ یزیمآ
یم پاچ هب اهنآ رد هک درک
ِتروص نیرتدیدش
ِتاعبت ن کمم نایز هعجاف و راب ِزیمآ
یم داقتنا هب ار یهاگآان و تلاهج تفرگ
.
1 »
یم یرادهگن نارادانتام رد رضاح لاح رد هک یدانسا رد نایجایوپلآ فافش هب زین دوش
نیرت
یم تلاح ِراثآ نینچمه یو«:دیوگ
یم یسراف نابز هب یشیامن تدم ات هک تشون
ویش هب اه ۀ
یم پاچ یفارگوتیل و دش
یم عیزوت ناریا رد دش
.
2 » رب هولاع
،وا .و نینچمه ِنایرادراز
همانزور یم ناشنرطاخ زین ،راگن مکلم«:دنک
قفوم و نیرتهب هب ناخ نداد ناشن اب لکش نیرت
شقن رد یتلود نلاوئسم نآ ،لهاج نامکاح یاه
تسا هتفرگ هرخس هب ار اه .
3 »
.ا .گ تسجرب داتسا ،نوارب ِراثآ هک نآ زا لبق لاس تشه ،یسراف تایبداۀ
مکلم یدمک ناخ
ِباتک رد ،دوش پاچ نیلرب رد
ناونع اب دوخ ِراعشا و تایرشن«
ِیسراف یم »رصاعم -
صلاخ«:دسیون ِناتسادۀ
فرشا ِمکاح ناخ
ناتسبرع
تشون ۀ مکلم ازریم رد ناخ
مانزور ۀ داحتا هب ،
1. «Byuzandion», 17, VII, 1908.
2. Matenadaran, d. 16, dok. 347, s. 119 b.
3. «Hishatakaran», Yereveli mardkants’ kensagrut’yunner (1512-1933)», H. G, Kahire, 1934, ej 13- 117.
نوتس تشوناپ ای و همیمض تروص هب ،اه
یم پاچ میژر مکاح هدرپ راهچ رد ناتساد نیا .دیسر
هدنخ رد ار هتشذگ دبتسم باذج و نیرتراد
یم ریوصت هب نکمم لکش نیرت دیشک
.
1 » یو
یم همادا رد نینچمه شیامن هس«:دسیون
مان ۀ مکلم ...
ناخ هب ...
شخب تروص هب و ،شخب
ِروط
مانزور رد هصلاخ ۀ
یزیربت داحتا لاس رد ۱۳۲۶ / ۱۹۰۸ هب راثآ نیا .تسا هدش پاچ ِتروص
لاس رد نیلرب رد لماک ۱۳۴۰
/ ۱۹۲۲ - ۱۹۲۱ هدیسر پاچ هب ناخباتک رد اهنآ یپک هک دنا
ۀ .ف
ِتاملپید و دنمشناد ،نزور
فورعم
، شیامن نیا .تسا دوجوم همان
ترابع اه ا
:زا دن ۱ - یاهارجام
فرشا هت رد یو تماقا نامز رد ،ناتسبرع نارمکح ،ناخ نار
، ۲ - هویش ینارمکح یاه
نامز یو یاهارجام و یدرجورب ناخ
، ۳ - یلق هاش رفس ناتساد یو یاهارجام و لابرک هب ازریم
نآ نارمکح دزن رد هاشنامرک رد شتماقا نامز رد ازریم دارم هاش اج
2 ».
.ُ ا لاقم رد نایراواز ۀ
ِبلاقنا«
مکلم و ناریا زرابم هب هراشا نمض »ناخ
ۀ مکلم ناخ حلاصا یارب
ِمتسیس ِیلادوئف ِریغ لامعا و یگماکدوخ نیدیچرب ترورض زین و عجترم
ِینوناق ِنانارمکح
ِصیرح یم دیکأت ،یناریا .تسا هدوب تلم عضو دوبهب و حلاصا داجیا یارب شلات رد وا هک دنک
ِنایاپ رد ناشیا
لاقم ۀ یم هفاضا دوخ دنک
: مکلم«
هب ناخ ِراثآ زج راختفا نیا ،یسایس تشاد ار
شیامن نیلوا هک ِسیونهمان
هدیا جیورت یارب اهنآ زا هک دشاب ناریا یم هدافتسا شیاه
اما .درک
شیامن همان ن زا شیاه ِر ظ
ِراتخاس زین و نآ ندنارورپ و شرتسگ ،هعسوت عوضوم
حطس رد یرنه
ویش نیرتدیدش هب و دنتسین یلاع ۀ
ِلیاذر نکمم ِتاقبط
ِیلاع یرادا متسیس و هعماج دروم ار
یم رارق شنزرس شیامن .دهد
همان ویش هب ... یو یاه ۀ
هدرتسگ حطس رد و یفارگوتیل رد مه یا
عماج نایم ۀ
نیلوا یارب مه و تفای راشتنا یناریا لاس رد نیلرب رد راب
۱۹۲۲ / [ ۱۳۴۰ پاچ هب ]
دیسر .
3 » .ُ
ا خیرات ،راملا ِرثا رد ،ناد
ِناونع اب دوخ مرپی
تیلاعف هب لصا رد هک مکلم یاه
صاصتخا ناخ
یم دیکأت ،تسا هدش هداد :دنک
مکلم«
شیامن نینچمه ناخ همان
یم شیامن نیا .تشون همان
اه
لیسو هب ۀ ِزنط ِخلت یداقتنا یاوتحم و دوخ ِدادبتسا و یگماکدوخ ناش
و نانارمکح و تموکح
ِیتخبدب یم شیامن هب ار تلم دنتشاذگ
.
4 » دیقع هب ۀ ،هدنسیون نیا شیامن
همان مکلم یاه ناخ
یگژیو و راتخاس ظاحل هب هدوب فیعض یرنه یاه
ِتیمها و شزرا اما .دنا
تسا هدوب نیا رد اهنآ
1 . Ргеss and Роеtгу оf Моdern”, Cambridge, 1914. р. 34.
2. А Littегагу History of Регsiа, vоl. IV, Саmbrigе, 1928, р .463.
3. «Vem», Pariz, 1935, N 4, ej 24.
4. H. Elmar, Yeprem, Tehran, 1964, ej 94.
هدیا اهنآ رد هک لآ
هبرصحنم یاه ِدرف
مکلم شیامن نیلوا ،ناخ ِسیونهمان
هدش سکعنم ،یسراف
.تسا خیرات ،نیئار لیعامسا ِناد
تیلاعف هب هک یباتک رد ،ناریا یمان و هتسجرب مکلم یاه
ناخ
یم ،دراد صاصتخا :دسیون
باتک نینچ«
ماخ هب قلعتم هک ییاه ۀ
مکلم رشتنم ،تسا ناخ
هدش : دنا فرشا تشذگرس ِمکاح ناخ
لاس رد نارهت رد وا فقوت مایا رد ناتسبرع ۱۲۳۲
هویش ، -
ه نامز تموکح یا یا نآ تشذگرس و یدرجورب ناخ
لاس رد ما ۱۲۳۴
یرجه
، ِتیاکح و لابرک
یلق هاش نتفر ِتشذگرس و ازریم
مکاح ازریمدارم هاش دزن ناهاشنامرک رد هزوردنچ فقوت مایا
اجنآ .
1» تابثا هک یسراف و ینمرا عبانم زا یرایسب بلاطم ام دزن رد نونکا دننک
ۀ یب نوچ یارچو
شیامن قلعت همان
مان یاه هدرب
ملق هب هدش مکلم
ناخ دنتسه یم نامگ .دراد دوجو ، دور
للادتسا رابرد کش هنوگره ندرک فرطرب یارب فلتخم ناگدنسیون زا هک ییاه
ۀ یگدنسیون
مکلم مه زا هدشرکذ ناگدنسیون زا یرایسب .دشاب یفاک ،میدروآ ناخ مکلم نارصع
هدوب ناخ دنا
شیامن قلعت زا یبوخ هب و همان
مکلم ملق هب روکذم یاه .دنتشاد یهاگآ ناخ
.م ماجنارس
هب دوخ ینارنخس نتم رد ،فودنوخآ ِنامتراپد سیئر ناونع
رادا ۀ ِیزکرم .ن
لاس ربماتپس هام رد هک یکسووناراب ۱۸۸۸
یم ،تسا هدش رازگرب زور دنچ یارب« :دسیون
ِتسود ناخمکلم
فارشا داز ۀ ِینمرا ِرواشم ،نم ِترافس
قرش ،لوبناتسا رد ناریا و سانش
دنسیون ۀ هقلاع نم یاهراک هب هک ،فورعم ِرییغت دروم رد نم رظن اب لاماک و تسا دنمً
یابفلا
دوب قفاوم یبرع ،
»]تسا هدوب نم دزن[
.
مکلم فودنوخآ .م یم هدنسیون ار ناخ
ِنافلاخم منادب هک تسا بلاج نم یارب اما دمان
ِیگدنسیون
مکلم ژاو ناخ ۀ یم حیضوت و کرد هنوگچ ار هدنسیون یمن رکف ؟دنهد
نانآ هک منک
یمرد شراگن هب یگنهرف و یسایس ،یداصتقا لیاسم دروم رد یراثآ هک ار یصخش ،دروآ
دنمانب هدنسیون .
شیامن اب فودنوخآ رگا همان
مکلم یاه ار وا هک دوب دیعب ،تشادن ییانشآ ناخ
یا رادید هک تسا صخشم .دمانب هدنسیون ِرکفنشور ن
مکلم اب گرزب لاس رد ناخ
۱۸۶۳ /
[ ۱۲۷۹ ق . شیامن رگید هک ینامز ینعی .تسا هدش ماجنا لوبناتسا رد ] همان
هدش هتشون اه
نامه ،دندوب ندش هتشون لاح رد ای و دندوب سم نیا داشماک رتکد هک روط
ئ یم دییأت ار هل .دنک
اب
. 1
،نارهت ،ناخ مکلم ازریم ،نیئار لیعامسا ۱۳۵۰
ص ، ۱۴۱ .
ِقیاقح نیا هب ام ،فاصوا نیا مامت
کن افتکا حضاو رابرد کش هنوگره میدرک یعس و هدر
ۀ
مکلم یگدنسیون انب .مینک فرطرب ار ناخ
رب همان نیا ییابطابط طیحم دمحم هب یا ِداتسا ،1
ِفورعم رگشهوژپ و یناریا فورعم
مکلم راثآ .ا یاقآ هب و متشون ،ناخ
ِلاعف ،نایراگدا ِیگنهرف
ِینمرا اب ً
اصخش میدومن تساوخرد وا زا و میداتسرف نارهت نکاس تاقلام نیا .دنک رادید داتسا
ار هبحاصم نتم و درک هبحاصم روسفرپ اب نایراگدا یاقآ .دش ماجنا
، ت و اضما یو تسد هب هک أ
دیی
دوب هدش ، رپ زا .داتسرف ام یارب و
یهاگ هک دراد تقیقح ایآ هک مدوب هدیسرپ ییابطابط روسف
ِمان اب ناخمکلم ِراعتسم
اقآ ازریم یم هتخانش زا نم دروم نیا رد ،هلب «:دوب هدرک دییأت یو ؟دش
یقت موحرم هب هک هداز
ِیشنم ناونع ِترافس
یم راک ندنل رد ناریا ِکیدزن رایسب تسود و درک
مکلم هدینش ،دوب ناخ ِمان اب یهاگ مکلم هک ما
ِراعتسم یم هتخانش اقآ ازریم یتح نم .دش
رکف
یم رد هک منک مانزور
ۀ داحتا هب یو راثآ هک یم پاچ هصلاخ تروص
مکلم ،دش ِمان هب ناخ
اقآ ازریم
یم هتخانش دش
. »
ِقیاقح تارظن نیا
نآ و تسا دوجوم ِفشک« هک هچ
ِیملع یم هدیمان »دیدج سم دوش
ئ هل یا
یب تخاس و ساسا ِنهذۀ
ِیگدنسیون نافلاخم مکلم
یم بوسحم ناخ .دوش
. 1
طیحم داتسا دلوتم( یئابطابط
۱۲۸۰ – ٔهتشذگرد ۱۳۷۱ هلاقم یو .دوب بیدا و خروم ) هنیمز رد یناوارف یاه
یاه یخیرات
.دنتشاد صاخ یعوضوم دروم رد ددعتم تلااقم نتشون هب یناوارف ۀقلاع ناشیا .تسا هدومن رشتنم ربتعم تایرشن رد یبدا و یم اهنآ هلمج زا لامج دیس دروم رد وا تلااقم هعومجم ناوت
،یسودرف ،یدابآدسا نیدلا یدعس ناتسلگ
ظفاح ناوید ، ،
رکز دمحم ،اپورا هب لصحم مازعا ،مایخ و یزار یای
لیلحت خیرات ی تاعوبطم مهم اما .درب مان ِیروآدرگ یئابطابط رثا نیرت
مکلم ازریم راثآ هعومجم ناخ
.تسا ] م [