هدکشناد یناسنا مولع و تایبدا ی
یعیبط یایفارغج یشزومآ هوگر
نایاپ هجرد تفایرد یارب همان دشرا یسانشراک ی
هتشر رد ی همانرب شیارگ یژولوفروموئژوردیه یطیحم یزیر
:ناونع
یسررب وگلا
و کیمانید هناخدور
هرق وس لیبدرا (
زا هدودحم لپ
نایماس ات
دس نلابس )
رگشهوژپ هوکشاب هرهز
داتسا منهار ا
یرغصا دایص رتکد
سا ات د واشم ر
یددم لیقع رتکد
ناتسبات 1398
2 وگلا یسررب
و هرق هناخدور کیمانید ... لیبدرا وس
هوکشاب:یگداوناخ مان هرهز:مان
)همان نایاپ ناونع سررب:
ی د و وگلا ی مان ی ک بدرا وس هرق هناخدور ی
ل لپ هدودحم زا(
ماس ی نا نلابس دس ات
داتسا امنهار : یرغصا دایص رتکد
رواشم داتسا یددم لیقع رتکد
دشرا یسانشراک:یلیصحت عطقم یعیبط یایفارغج:هتشر
یطیحم یزیر همانرب رد یژولوفروموعژوردیه:شیارگ یلیبدرا ققحم:هاگشناد یناسنا مولع:هدکشناد :عافد خیرات
31 / 6 / 98
:تاحفص دادعت 104
ص
:هدیکچ : همدقم هناخدور مهم زا اه مشچ هدنهد رییغت لماوع نیرت یم رامش هب نیمز حطس یاهزادنا
هناخدور .دنیآ هشیمه اه
اوم یخرب رد هک دنتسه لوحت و رییغت لاح رد ر
یم تارییغت نیا د نیاربانب .دنوش یدج تارطاخم هب رجنم دنناوت
هناخدور یکیژولوفروم تارییغت دنور هک دراد ترورض .دندرگ لیلحت و هدش شیاپ اه
:یسانش شور هزاب یبناج تارییغت و یژولوفروم شهوژپ نیا رد
هرق هناخدور یارجم زا یا ات نایماس لپ زا( وس
ایزرا دروم لیبدرا ناتسا رد عقاو )نلابس دس و یعرف هزاب هس هب یتاعلاطم هدودحم رد هناخدور نیا .تفرگ رارق یب
30 هرق هناخدور یارجم یکیژولوفروم لیلحت و یبایزرا یارب .دش یدنب میسقت تکسنارت بیرض صخاش راهچ زا وس
صخاش نیا .دش هدافتسا تکسنارت شور و ارجم ترجاهم خرن ،سینروک یزکرم هیواز ،یگدیمخ هرود یط رد اه
اه ی
ینامز 2000 ، 2010 و 2019 .دیدرگ هبساحم یتاعلاطم هناخدور یارجم یارب یدلایم
:اه هتفای یم ناشن جیاتن هرق هناخدور هک دهد
تمسق رتشیب رد یتاعلاطم هزاب رد وس یردنائم یوگلا یاراد اه
یم هتفای هعسوت تشد رب قبطنم یاهردنائم .دشاب
ازآ یاهردنائم عون زا اتدمع هقطنم یاه لیسناتپ زا و دنتسه د
یم رادروخرب ییاجباج و هعسوت یارب یدایز هزاب یاهردنائم هک یلاح رد ؛دنشاب
هدوب روصحم عون زا یناتسهوک یاه
هرود یط رد اهردنائم نیا یزکرم هیواز و زا یتاعلاطم هزاب رد .تسا هدنام یقاب تباث ابیرقت یتاعلاطم ینامز یاه
هرق هناخدور هعسوت دنیارف وس
یم ینییاپ رایسب گنهآ یراد اهردنائم ییاجباج و کیمانید ریخا ههد یط رد و دشاب
.تسا هتفای شهاک یسوسحم روط هب هناخدور یارجم یضرع :یریگ هجیتن یساسا لیلد
هناخدور یارجم یضرع کیمانید شهاک لیبدرا تشد رب قبطنم هزاب رد اصوصخم ،
هزاب(
1 یبد دایز رایسب شهاک هب طوبرم ،) هرق هناخدور
هجیتن رد وس لاس یط رد یچمای دس ثادحا ی
ریخا یاه
یم یبد ،بوسر و بآ زا یدایز مجح هریخذ رب هولاع یچمای دس .دشاب شهاک تدش هب زین ار هناخدور جوا یاه
هزاب رد هناخدور یضرع کیمانید هجیتنرد و هداد .تسا هدومن تفا یسوسحم روط هب دس تسد نییاپ یاه
یلک ناگژاو :ید
نلاپ ،یژولوفروم و رود زا شجنس ،یضرع تارییغت ،مرف
هرق ،GIS .وس
فده و همدقم
3
1 - فده و همدقم
1 - 1 - همدقم هناخدور یژولوفروموئژ کی رد هناخدور یارجم یاهدنیارف و مرف نیب لماعت هعلاطم یا
هناخدور یژولوفروم .تتتسا یناکم ای ینامز سایقم یا
هخاتتش نیمز مولع زا یهجودنچ یا
یم هب تتتسا نکمم هک دتتشاب دریگ رارق ر ن دم یکیژولوفروموئژ صاخ عوتتضوم کی ناونع
.
مهم زا یکی هناخدور رتسب یاهرتماراپ یکیرتموئژ فیصوت هناخدور یژولوفروم فادها نیرت
اقتنا و دماج داوم ،بآ نایرج یکیروئت شناد هیاپ کمک اب نآ یلصا للع ریسفت و بوسر ل
تتتسا هزادنا. و هتتتشذگ یکیژولوفروم نایب یارب ار یموهفم کی ارجم مرف لیلحت و یریگ
یم ایهم ارجم لاح نآ تیزکرم بلبا و دزاتتس
نییعت و تخانتتش یارب شلات تاعلاطم رد اه
هزادنا و یگرزب .تتتتسا ارجم تارییغت شرتتتتسگ و یریگ
هناخدور هک لیلد نیا هب کی اه
جم و دنتس ه زاب متس یس دراد ار یطیحم طیارش تارییغت اب می نت ییاناوت هناخدور یار
،یمیحر(
1396 هناخدور ،نیاربانب .) متتتتسیتتتس اه
یوگلا هک دنتتتتسه ییایوپ لاماک یاه
یم رییغت نامز لوط رد هتس ویپ روط هب اهنآ کیژولوفروم و یرانک شیاس رف ،ورنیازا و دنک
بیتتسآ اهزرم ییاجباج و یلحاتتس تاتتسیتتسات هب یناتتسر ،یفرتتش و ینامی( دنراد یپ رد ار
1391 : 36 هزاب یکیژولوفروم تارییغت رتتتضاح شهوژپ رد .) هرق هناخدور زا یا
لپ زا( وتتتس
یم رارق یسررب دروم )نلابس دس ات نایماس .دریگ
1 - 2 - هلأسم نایب
مهم زا یکی تورث نیرت
یم یبآ تلم کی یاه هناخدور رد یراج تروص هب هک دشاب
یاه
رد روتتشک نآ ناکم ،رارقتتتسا رد نآ ریثات لیلد هب و تتتسا نایرج لاح
هعتتسوت و ینیزگ
یدابآ هکبتتش ،اهرهتتش ،اه تیمها یاراد هتتتشذگ زا اه هناخدور ،یزرواتتشک و یطابترا یاه
هدوب یهجوت نایاش متس یس هب ناس نا ،رطاخ نیمه هب و ؛دنا
هناخدور یاه یکی ناونع هب یا
یتایح زا لیکشت رصانع نیرت هدنهد
ی هبنج زا ،نیمز حطس تسا هدومن هجوت یعونتم یاه
، ناراکمهو ینامی(
1381 .) هناخدور اه موادم روط هب غت لاح رد
یی ر و دنتتتتسه ینوگرگد .
یانعم ا ی ن هتفگ ار یدارفا لاتتس هک ی نا دامتم ی رد رانک هناخدور نکتتس اه ی و هتتتشاد یا
هب
4 وگلا یسررب
و هرق هناخدور کیمانید ... لیبدرا وس
لاعف ی ت اه ی زرواشک ی هتشاد لاغتشا دنا
هب ینشور کرد هدرک دنا و لومعم روط هب تارطاخ
ب ،نانآ ی رگنا تکرح یاه عتتتضوم یلحم ای ی و
ینوگرگد هناخدور داعبا
هب اه و مارآ تروتتتص
ردت ی ج ی ژر تحت(
ی م داع ی رج ی نا و ) یا لکش هب ناهگان
ی
، ارش تحت ی
ط س ی بلا یم اه دشاب .
،عقاو رد غت
یی ر نوگرگد و ی
رمتتتسم و موادم هناخدور ره رب مکاح لوتتصا زا ،
ا ی هب رامتتش
یم دیآ هک ماوت و تکرح اب نایرج
غت ،نآ رتتتتسب رد بوتتتسر و بآ یی
ر و لوحت اتتتس رد ی ر
تایتتتصوتتتصخ تتتسدنه
ی یم قافتا هناخدور دتفا
ر همانرب تنواعم(
ی ز ی دربهار ترا ن و ی
،
1391 : 1 .)
زا تاعوض وم لک
ی د ی و یس اس ا س دنهم ملع رد
ی دم و ی ر ی ت هناخدور هلوقم ژولوفروم ی
هناخدور یارجم یم اه
دتتشاب م نآ کمک هب هک ی
تاعلاطا هعومجم هب ناوت یدنمدوتتس
رد
صوصخ سدنه لکش
ی
، فورپ ،رتسب مرف ی
ل لوط ی
، ضرع عطاقم ی
غت و یی ر اهنآ ناکم و لکش
رد یط نامز دتتش لئان ژولوفروم .
ی هناخدور ه ا زا هبنج یاه یعونتم لباق تتتسا یبایزرا زا ،
لیبق مز ی ن س انش ی
، س م عون ی
،ر لا ی ه دنب ی
، هناد دنب ی داوم و رتس ب هرانک اه و ، ناوت ژرنا و ی
تتتس ی بلا اه هناخدور ی یا
رد تاعلاطم . دروم
ژولوفروم ی هناخدور تتتس و اه ی
بلا اه فده اب
تخانش لک ی ،لکش دنور و ،هعس وت دنیارف
غت یی تار نآ رو نم هب و یبایزرا
لحت ی ل اپ ی راد ی
و اسرف ی ش لحاوس هناخدور و اه لوصح دنمنوناق هب ی
اه ی یمومع یم ماجنا دریذپ
اربانب . ی
،ن
تخانتتش تیهام
م و ی ناز غت یی تار هداتفا قافتا یم ببتتس
ددرگ لیلاد اتتسرف ی ش هرانک اه ی
اتتتسانتتتش ار هناخدور یی
دنور و یتآ ا ی ن دپ ی هد ار داد رارق یبایزرا دروم جاح(
ی ب ی ولگ و
،ناراکمه 1392
: 43 - 58 .) هرانک و ارجم یرادیاپان ،عقاورد تتتس اهنت هن هناخدور یاه
بب
نیمز هب تاراس خ هزاس و یزرواش ک زیخلص اح یاه
هناخدور لحاس رواجم تاس یس ات و اه
یم عومجم زا یهجوت نایاش دصرد عقاوم یضعب رد شیاسرف زا لصاح تابوسر هکلب ددرگ
یم لیکتتشت ار هناخدور نایرج طتتسوت هدتتش لمح تابوتتسر لک ،ناراکمه و یوگیم( دهد
2010 ،دورناکتتتسارتتتس یرغتتتصا زا لقن هب 1395
.) تنرد ی
،هج یبایزرا وگلا ی ژولوفروم ی ک ی
هناخدور اه تهج ارتتش کرد ی
ط یلعف تتسناتپ و ی ل غت یی تار لامتحا ی آ رد اهنآ ی هدن ترورتتض
یم دبای هنت و ا هطس او نیدب م
ی ناوت شنکاو بط ی ع ی غت هب تبس ن ار اهنآ یی
تار بط ی ع ی و یا
ش ان تامادقا ی
ارجا زا ی هژورپ یاه س م حلاص ا ی
ر و یزاس رادیاپ لحاوس
پ ی ش بی ن ی درک و
م ی ناز اجباج یی
، غت یی تار وگلا و داعبا ی
ار اهنآ دومن صختتشم لروچ(
ی ،ناراکمه و 1379
:
211 .)
فده و همدقم
5
ژولوفروم ی ،هناخدور س تخانش ملع
ی متس لک مرف ،لکش ر ن زا هناخدور ی
، تایصوصخ
ه ی لورد ی ک ی
، فورپ و اتس ار ی
ل لوط ی ن و رتس ب ی
ز ناکم دنور ی
مز غت یی تار نآ یم رامش هب دیآ
.
هطتتتساو هب یبایزرا
ژولوفروم ی ک ی م هناخدور ی
ارتتتش ناوت ی
ط نونک ی تتتسناتپ و ی
ل غت یی تار
لامتحا ی آ رد ار نآ ی
هدن درک کرد یبولطم وحن هب عامتتتسا(
ی ل ی ،ناراکمه و 1390
: 87 .)
هتناتخدور فلتخم یاتهوگلا ،اوه و بآ لتیبق زا یعونتم یاتهروتکاتف ریثاتت تتحت اته
گنس نیمز ،یسانش لوردیه ،تخاس
یم لکش یناسنا لماوع شقن و ،یکیژو یرغصا( دنریگ
،دورناکتتتسارتتتس 1396
یکیلوردیه لئاتتتسم رتهب کرد و تخانتتتش رو نم هب ،ورنیا زا .)
هناخدور هب یفاک شناد بتتتسک ،یتفربآ یاه نآ یوگلا ای نلاپ لکتتتش صوتتتصخ رد هژیو
یم ترورتض هناخدور ،دبای
یم نایرج میقتتسم تروتص هب تردن هب اه هب و دنبای
،رگید نایب
هناخدور ،قطانم یخرب رد نینچمه .تسا یسونیس یاه مخ و چیپ یاراد اهنآ ریسم هب اه
یم میتتسقت هخاتتش دنچ قحلم رگیدکی هب اه هخاتتش نیا ،تتتسد نییاپ رد اددجم و دندرگ
یم ،ینامی( دنوتتش 1381
هزاب کیمانید و وگلا رتتضاح شهوژپ رد .) وتتس هرق هناخدور زا یا
سررب دروم لیبدرا .تسا هتفرگ رارق ی
هوک هتشر زا وس هرق هناخدور یاه
ورباب شوقزب و رد
برب بونج و بونج یم همتتشچرتتس لیبدرا
تتتشد زا روبع نمتتض دوخ ریتتسم رد و دریگ
بآ لیبدرا یلخلاب هلمج زا تمسق نیا یراج یاه
عمج ار یاچ یم یروآ
هناخدور نیا .دیامن
هنماد و هدز رود ار نلابس هدوت یلامش یاه نیکش م رهش برب لامش رد
لحم رد رهش
تمتتس هب مئاق فارحنا کی اب س تتس و هدرک تفایرد زین ار یاچ رها هناخدور بآ قنجوک یم نایرج لامتتتش یم )دور هرد( دورد مان و دبای
هب زودنلاتتتصا لحم رد ماجنارتتتس و دریگ
یم هیلخت سرا یزرم هناخدور ئاد یاه هناخدور هلمج زا هک نیا اب وس هرق .دوش
ناتس ا یم
لیبدرا ددرگ یم بوتتتسحم هرق .
نوناک نیدنچ لخاد ای ترواجم زا یتاعلاطم هزاب رد وتتتس
یم روبع یتیعمج .تسا هتفرگ تروص نآ فارطا رد یدایز یاهزاس و تخاس ورنیا زا .دنک
مهم زا یکی هرق هناخدور یارجم اب طبترم لئاتتتسم نیرت
هب طوبرم یتاعلاطم هزاب رد وتتتس
و یبناج تارییغت هرانک یرادیاپ
یم هناخدور یاه کاخ ،رگید فرط زا .دش اب
زیخلص اح یاه
یم هک دراد دوجو هناخدور نیا ترواجم رد یدایز هب دناوت
و یتتتضرع کیمانید هطتتتساو
.دنوش جراخ سرتسد زا بآ نایرج طسوت و هدش بیرخت هناخدور یارجم هرانک شیاسرف ف اب طبترم لئاسم لیلاد هب رضاح قیقحت نیاربانب یارجم یبناج کیمانید و هرانک شیاسر
یم و تسا رادروخرب یدایز تیمها زا هناخدور هزاب ییاسانش اب دناوت
زا هناخدور ینارحب یاه
6 وگلا یسررب
و هرق هناخدور کیمانید ... لیبدرا وس
نایاش کمک یبناج یرادیاپ ر ن یارجم یبلایس تشد و ارجم تیریدم صوصخ رد یهجوت
.دنک افیا هناخدور 1 - 3 - لاؤس شهوژپ یاه
تیاده و فادها یاتسار رد یم حرطم ریز حرش هب یتلااوس رضاح شهوژپ دنور
:دوش
1 - هرق هناخدور یژولوفروم یور رب ار ریثات نیرتتتشیب ییاهریغتم هچ دروم هزاب رد وتتس
؟دنراد هعلاطم 2 - یم ییوگلا عون هچ یاراد هعلاطم دروم هزاب رد وس هرق هناخدور ؟دشاب
1 - 4 - هیضرف شهوژپ یاه
ایض رف هک تس ا مزلا همادا رد یبایزرا هب هجوت اب .دوش حرطم قیقحت تلااوس یارب یت
یم حرطم ریز حرش هب یتایضرف ،قیقحت تایبدا و یتامدقم :ددرگ
1 - مهم هرانک داوم و یژولوتیل هدننک لرتنک لماوع نیرت
هرق هناخدور یژولوفروم ی
یم هعلاطم دروم هزاب رد وس .دنشاب
2 - دروم هزاب رد وس هرق هناخدور یوگلا ناچیپ( یردنائم ،هعلاطم
یم )یدور .دشاب
1 - 5 - شهوژپ فادها هدمع فده ود شهوژپ نیا یم لابند ار ریز ی
:دنک
1 - هرق هناخدور یارجم تارییغت یبایزرا یتاعلاطم هزاب رد وس
2 - لکش و کیمانید رب رثوم لماوع لیلحت و یس ررب یریگ
هرق هناخدور یوگلا رد وس
هعلاطم دروم هزاب هزاب ییاس انش دننام یرگید فادها یم یش یاس رف رادیاپان یاه
فادها بوچراچ رد دناوت
.دنریگ رارق قوف
1 - 6 - شهوژپ تیّمها و ترورض
فده و همدقم
7
هناخدور ثات تحت اه ی
ر فلتخم لماوع ی
لیبق زا تایصوصخ مز
ی ن سانش ی
، ه ی ژولورد ی ک ی
،
ژولوفروموئژ ی
ک ی
، و هوحن ی هرهب رادرب ی اهنآ زا شوختس د غت
یی ر لوحت و یم دنوش (ی نام ی و
فرتتش ی
، 1391 .) متتتسیتتس یتفربآ یاه هناخدور یارجم ،نیاربانب ییایوپ و کیمانید یاه
یم بوتتتسحم ،ناراکمه و هداز یریخ( دنتتتتسه یفلتخم تارییغت غرعم رد هک دنوتتتش
1396 ،عقاورد .) رتسب
هناخدور اه ریثات تحت هروتکاف
ا یاهریغتم و ینوگانوگ
ر ن زا هراومه
لوحت و رییغت رد وگلا و اتتتسار ،لکتتش ،داعبا یم
دنتتشاب هناخدور . هک ییاه
ریثات تحت میژر
دایز یریذپرییغت اب و دیدش یبلایس یم
یاراد دنشاب هناخدور هب تبسن یتوافتم طیارش
یاه
تخاونکی میژر اب یم
دنش اب هناخدور . لایس و یلص ف یاه
یب اراد ی هب یرتش یب تیس اس ح
لوحت و رییغت دنتس ه
قوف تارییغت دنور هب هجوت مدع . بلایس عوقو یناوارف و رکذلا
اب یاه
کی ره هک فلتخم بوانت یم یتتصاخ یبد یاراد
دنتتشاب زاین و دنم رتتتسب زا یبتتسانم داعبا
روبع یارب دنتس ه
رد بلبا بلایس دراوم ار دیدش یاه
هدش ببس ار یناوارف تاراس خ و
یم لیمحت دننک
،یوضر(
1387 : 84 .) ،نیاربانب یگژیو
هناخدور یژولوفروم یاه هطساوب اه
یم تارییغت راچد هراومه ،نآ کیمانید یگژیو یم تارییغت نیا و دنش اب
هزاس رب دناوت ییاه
هناخدور یور رب هک هدتتتش ثادحا اهنآ هیتتتشاح ای و اه
.دنک لیمحت یبولطمان تارثا ،دنا
هعومجم وع زا یا یگژیو ،نایرج یبد ،رتتتسب بیتتش لیبق زا لما و یناوارف ،رتتتسب داوم یاه
بلایتتس تدتتش یم صختتشم نامز و ناکم دعب رد ار هناخدور یژولوفروم هریب و اه
دزاتتس
،ناراکمه و دشرا(
1386 : 195 - 180 .)
هرق هناخدور مهم زا یکی وس
بآرپ و نیرت هناخدور نیرت
یم لیبدرا ناتس ا یاه اب .دش اب
هجوت یربراک رارقتسا هب هاگتنوکس لیبق زا( فلتخم یاه
هیشاح رد )یزرواشک یضارا و اه
یم ترورض هناخدور یارجم کیمانید و یژولوفروم یس ررب ،هناخدور نیا قیقحت نیا .دبای
هبنج زا یم تیمها زئاح فلتخم یاه یم هلمجزا ؛دتتتشاب
و کاخ عبانم زا تظافح هب ناوت
خدور نوماریپ یزرواش ک یض ارا هجیتنرد هک درک هراش ا هنا
شیاس رف و یبناج کیمانید ی
یم بیرخت هناخدور یارجم هرانک یم نینچمه .دنوتتتش
یکیژولوفروموئژ تارطاخم هب ناوت
بوس ر و هرانک شیاس رف زا لص اح .درک هراش ا هناخدور تس د نییاپ رد نآ بقاعتم یراذگ
د نییاپ رد نلابس ینزخم دس دوجو هب هجوت اب هنیمز نیا رد یس ررب ،یتاعلاطم هزاب تس
،دراوم نیا رب هولاع .دوب ده اوخ رادروخرب یدای ز تی مها زا ارجم یبناج کی مان ید و وگلا یم هن وگ ره رد هن اخ دور یارجم یکیژولوفروم تاع لاط م ترورتتتض و تی مها هب ناوت
8 وگلا یسررب
و هرق هناخدور کیمانید ... لیبدرا وس
همانرب هزاتتتس ثادحا تهج یزیر ثادحا لیبق زا( هناخدور نیا یور رب ای ترواجم رد اه
لپ .درک هراشا )اه
2 - ینابم قیقحت هنیشیپ و
2-1 - همدقم لحارم زا یکی یشهوژپ یر ن ینابم و تایبدا رورم یقیقحت هنوگره یرورض و هیلوا
یم رامش هب قیقحت عوضوم صوصخ رد نیداینب میهافم هب لصف نیا رد ،نیاربانب .دیآ
،ارجم یتاحطسم لکش ای مرف نلاپ لیبق زا یتاحلاطصا و میهافم و تسا هدش هتخادرپ هناخدور عاونا ،هناخدور یارجم یکیژولوفروم تارییغت رب رثوم یاهروتکاف ش ر ن زا اه
لک
لکش رب رثوم لماوع و یتاحطسم .تسا هتفرگ رارق یسررب و ثحب دروم اهنآ یریگ
2-2 - نلاپ ارجم یتاحطسم لکش ای مرف
هصخشم زا یکی هناخدور یارجم یساسا یاه
نلاپ اه
1مرف یم نآ یتاحطسم لکش ای -
نلاپ .دشاب یم لرتنک ار ههاربآ یعضوم ای یلحم بیش مرف
هس راتخاس ؛دیامن رج یدعب
نای
هرانکرد یم رثاتم ار ارجم یاه هدرتسگ فیط رب قیرط نیا زا و دزاس
یبوسر غراوع زا یا
هناخدور یشیاسرف و یم ریثات یا
( دراذگ
Sear et al, 2003: 60
ریسم یخیرات ر ن زا .)
هناخدور یم بوسحم ییایفارغج لاکشا نیلوا ،اه هدایپ هشقن یور رب هک دنوش
هدش یزاس .دنا
نلاپ ک مرف یم فیرعت )هشقن( نلاپ ر نم زا هناخدور کی لکش تروص هب لانا عقاو رد .ددرگ
نلاپ نایب ،مرف هصلاخ هدننک
عاونا رد یکیزیف یاهدنیارف عیزوت و تیهام ،نایرج زا یا
یم اهدور فلتخم هدننک لرتنک و دنشاب
رامش هب یبلایس تشد و لاناک لکش یلصا ی
یم نلاپ .دور یامنهار کی ارجم مرف
تارییغت و یژولوفروم نییعت رو نم هب یبوخ هیلوا
هناخدور رد ارجم لکش یم بوسحم یتفربآ یاه
هصخشم نیرت حضاو ،عقاو رد .دوش
1 - Channel Planform
نلاپ ،هناخدور ،ناراکمه و یلیعامسا( تسا نآ نلاپ یسدنه مرف ای مرف
1390 : 88 نلاپ .)
هس لکش هب نلاپ .هناخدور کی ریغتم ساسا حطس زا تسا ترابع یدعب
لباق هشقن یور رب
یم میسرت یتفربآ هناخدور یبلایس تشد تاصخشم و ارجم شیامن سایقم هب و دشاب
،یمیقم( تسا هتسباو 1388
: 174 - 175 .)
2-3 - هناخدور یسدنه لکش رب رثوم لماوع اه
هناخدور یسدنه لکش یدایز لماوع یم رارق ریثات تحت ار اه
هصلاخ روط هب هک ،دنهد
یم هب ناوت ،یمیقم( تشاد هراشا ریز دراوم 1388
: 155 - 156 :)
لکش نایرج یناوارف و مجح ر نم زا( یبد )هناخدور یارجم هدنهد
بآ داجیا رد نایرج ییاناوت( رتسب داوم تکرح و ییاجباج مخ رد یگتسش
یاه
؛)هناخدور هتشپ لماکت و دشر یارب ،داوم نیمات تهج تابوسر ندوب دوجوم( یبوسر راب یاه
هبامد
؛)یا هرانک شیاسرف تیلباق هرانک ییاناوت( اه
؛)هناخدور یشرب شنت لمحت لباقم رد اه
هرانک کینکتوئژ اب طبترم لئاسم اب طابترا رد هناخدور یارجم یرادیاپ( اه
یگتخیسگ هدوت یاه
؛)یا
هرانک یهایگ ششوپ شیاسرف تیلباق ،نایرج زا لصاح شیاسرف نازیم هک( اه
هرانک یاپ و اه هرانک یراد یم رارق ریثات تحت ار اه
؛)دهد
هرانک یاپ رد ینکریز شیاسرف زا هتفای شیاسرف یبوسر داوم تکرح هک( اه
هرانک یم بجوم ار اه
؛)ددرگ
یارجم ریسم حلاصا ،هناخدور می نت دننام یتارثا تروص هب هک( یناسنا تلاخادم هرانک یزاسرادیاپ و هناخدور یرارقرب ،یزاسدس ،اه
متسیس و یرایبآ یاه
یم شقن یافیا یضارا یربراک رییغت و یزاسرهش ،یشکهز .)دنک
2-4 - هقبط نلاپ یدنب هناخدور یوگلا ای مرف
اه
یم رثاتم ار هناخدور لاناک لکش یرایسب یطیحم یاهریغتم هکنیا هب هجوت اب ،دنزاس
هدرتسگ هنماد تسا نکمم لاناک زا یا
راتفر یاهوگلا و لاکشا اب اه .دیآ دوجو هب ددعتم ی
هناخدور همه هک دش رکذتم دیاب هورگ نیا زا یکی رد قیقد لاماک روط هب اه
یمن یاج اه -
هنومن و دنریگ هناخدور زا یدایز یاه
لاناک یجیردت لیدبت لحارم رد هک دنراد دوجو ییاه
یگژیو دوخ یم ناشن ار لاناک عون کی زا شیب هب طوبرم یاه
،نوتلراچ( دنهد 1396
: 19 .)
نلاپ هناخدور یارجم مرف هقبط یلصا یگژیو راهچ ساسارب اه
یم یدنب :زادنترابع هک دنوش
لاناک دادعت ،یمیقم( بیش ؛یبناج یرادیاپ ؛هتیسونیس ؛اه
1388 : 174 - 175 :)
لاناک دادعت هزاب رد اه
یم توافتم اه هزاب زا یخرب رد .دشاب
کت لکش هب اه ای ارجم
ید یضعب رد و ارجمدنچ یم هدهاشم یفخم ای نایامن لکش هب رگ
هناخدور .دندرگ -
لاناک شیامن هب ،دنتسه رادروخرب یدودحم تیلباق ای تیفرظ زا هک ییاه یاه
یم ادیپ لیامت یلاقتنا ای ینایرش یوگلا اب هارمه ددعتم بیش رد .دننک
،مک یاه
یم خر یشکهز هکبش فارحنا هک یماگنه هکبش ،دهد
بجوم هدنکارپ یاه
شت یم چنربانآ ای سوموتسانآ یاهوگلا لیک متسیس رد .ددرگ
یژرنا اب ینایرج یاه
متسیس هک مک یمن هرد فک یربریز هب رداق اه
لاناک دراد لامتحا ،دنشاب یاه
.دوش داجیا هدش وحم ای عطاقتم نآ هرد لوط هب لاناک لوط تبسن زا تسا ترابع یگدیمخ بیرض ای هتیسونیس هجرد زا و 5
/ 1 یقتسم(
هقبط )چیپاچیپ( رتلااب ات )م یم یدنب
هجرد عون .ددرگ
یسونیس هب رتمک بیش رد یردنائم هناخدور( هناخدور بیش هلیسوب ،یسونیس یم ادیپ لیامت یرتلااب هناخدور( هناخدور تفاب ،)دننک
رد نایرج لاح رد یاه
هناخدور اب هسیاقم رد نگمه داوم نایم اب یاه
هیلا ت هزیرگنس و هسام یاه لیام
یم ناشن یسونیس هب یرتشیب رییغت لاکشا و ردنائم دشر بیکرت ای عون و )دنهد
.ددرگ لرتنک )یشرب و یلاقتنا ،یشخرچ ،یشرتسگ ،هنومن ناونع هب( نآ لکش تیعقوم قیبطت تهج هناخدور تیفرظ زا تسا ترابع لاناک یبناج یرادیاپ هرد لخاد رد هناخدور ف .تسا هتفرگ رارق نآ رد هک یا
رب راذگریثات یاهروتکا
تارییغت و ندش ینایرش هجرد ،ردنائم دشر و تارییغت لماش ارجم یبناج یرادیاپ یم یناهگان یاهراتفر تمس هب هناخدور لیامت و گولات طخ .دشاب
مهم .دراد دوجو هناخدور یارجم یوگلا زا یعونتم فیط ،نیاربانب لرتنک لماوع نیرت
-
هدننک دنترابع ارجم یوگلا ی ،)نآ ییاضف و یتقوم یریذپرییغت( نایرج یژرنا ریغتم :زا
اب یمتسیس کی ناونع هب هناخدور هزاب ایآ هک ینعم نیدب( تابوسر داعبا و یریذپرییغت
یم لمع یرتسب راب و طولخم راب یم قلعم راب اب متسیس کی ای دنک
لاس رد .)دشاب 1957
( یگدیمخ بیرض ود ساسارب نملو و دلپوئل رض و )Mc
( قمع هب غرع تبسن بی )B/D
میقتسم هقبط هس هب یرهاظ ر نم زا ار اه هناخدور ناچیپ ،1
یردنائم ای یدور ییوسیگ و2
3
میسقت لوط هب هناخدور رعقلا طخ لوط تبسن زا ترابع یگدیمخ بیرض .دندومن یدنب
( تسا هزاب یاهتنا و ادتبا طاقن نیب هلصاف رد نآ روحم
Leopold & Wolman, 1957: 39-
.)85
لاناک یلک روط هب یم ار یتفربآ یاه
هقبط عون راهچ هب ناوت ،میقتسم :دومن یدنب
ناچیپ ،نوتلراچ( یباعشنا و یئوسیگ ،)یردنائم( یدور 1396
: 19 رد .) ( لکش 2 - 1 عاونا )
هقبط یاهدرکیور هناخدور یدنب
هبنج زا اه .تسا هدش هداد ناشن فلتخم یاه
لکش 2 - 1 - هقبط یدنب ،یدربهار تراظن و یزیر همانرب تنواعم( فلتخم یاهوگلا ساسارب اه هناخدور 1391
: 16 .)
2-4-1 - هناخدور میقتسم یاه
ههاربآ زا یدایز دراوم هکنیا دوجو اب یعونصم تروص هب هک دنراد دوجو اه هناخدور و اه
هدش لیدبت میقتسم لکش هب یسدنهم فادها رو نم هب یم تردن هب اما ،دنا
اوت لاناک ن یاه
1- straight river
2- meandering river
3- braided river
لاومعم ،دنشاب هتفرگ لکش ییوگلا نینچ رگا یتح .دومن هدهاشم ار یعیبط میقتسم ( تسا هدهاشم لباق رتسب عافترا و نایرج یاهوگلا رد تارییغت
Charlton, 2008: 7
.) بلبا
هناخدور هرانک یاراد ،ینلاوط تفاسم رد ،اه یوگلا لیلد نیمه هب ،دنتسین میقتسم یاه
گلا ،میقتسم یم رامش هب ییو
نملو و دلپوئل .تسین رادروخرب یدایز تیمومع زا هک دیا
( 1957 هناخدور هک دندومن غرف یدادرارق روط هب ) ای یگدیمخ بیرض یاراد هک ییاه
زا رتشیب هتیسونیس 5
/ 1 یم یم بوسحم یدور ناچیپ عون زا ،دنشاب کچوک و دنوش
زا رت
5 / 1 ره .تسا میقتسم یوگلا یاراد هناخدور رامش هب یضرف یوگلا کی وگلا نیا دنچ
یم لاناک .تسین رادروخرب ینادنچ تیمومع زا تعیبط رد و دور یم ار میقتسم یاه
ناوت
هنکفا طورخم یور رب ،ناراکمه و هداز نیسح( دومن هدهاشم اه
1390 : 53 - 68 .) هناخدور -
هزاب ،میقتسم یاه یم لکش ار هناخدور زا یهاتوک اتبسن یاه
نیا و دنهد ابلاب تلاح
کچوک هک ارچ ،تسا یتقوم و رذگدوز یب نیرت
دادتما ای و لکش رد للاتخا و یم ن
یم تقوم دادسنا و هناخدور نایرج داجیا اب و هدش یعضوم یگتفشآ زورب ببس دناوت
یاه
ههاربآ هکیروطب ؛دیامن لیدبت یردنائم هزاب هب ار روبزم هزاب ،یتشگرب تردن هب میقتسم یاه
یلوط رد زا شیب
10 غرع ربارب ( لکش .دنتسه رادروخرب میقتسم یریسم زا ناش
2 - 2 )
هناخدور تایصوصخ یم ناشن ار میقتسم یاه
،یدربهار ترا ن و یزیر همانرب تنواعم( دهد
1391 : 7 .)
لکش 2 - 2 - تراظن و یزیر همانرب تنواعم( رعقلا طخ ریسم و )لوپ( بادوگ ،)لفیر( بازیخ ،میقتسم هناخدور
،یدربهار 1391 : 8 .)
2-4-2 - هناخدور ییوسیگ یاه
هناخدور عون نیا همین و یناتسهوک یحاون رد اه
قمع ،دایز اتبسن بیش اب یناتسهوک
یم دوجو هب دایز غرع و مک هناخدور نیا بوسر لمح لیسناتپ .دنیآ
یم لااب اه و دشاب
رتسگ و شخپ هب شیارگ نآ رد بآ نایرج ،دازام یژرنا فلاتا تهج یم ادیپ یگد
.دنک
هت ،نیاربانب یم قافتا یهجوت نایاش نازیم هب فک یبوسر داوم تسشن
تفربآ سنج .دتفا
هراوید شیاسرف و رادیاپان ،کانبسچریب و هناد تشرد یلک روط هب اه یم ریذپ
لکش .دشاب
( 2 - 3 هتشپ ای ریازج و یئوسیگ هناخدور کی زا یحرط ) یم هئارا ار نآ یبوسر یاه
.دنک
ور هناخد یب لومعم روط هب یئوسیگ یاه یاراد رطاخ نیمه هب و هدوب رادیاپان و تابث
هناخدور هنوگ نیا .دنتسه یدایز رایسب یضرع تارییغت هب موسوم عیسو هرتسگ کی رد اه
همانرب تنواعم( دنتسه ییاجباج لاح رد موادم روط هب یشیاسرف دنبرمک ترا ن و یزیر
،یدربهار 1391
: 10 ناخدور .) ه
نایغط عقاوم رد ار دوخ یلصا رتسب لک یئوسیگ یاه
یم لاغشا هنوگ هب ،دننک
یمرب رد بآ زین ار رتسب هراوید هک یا تیعقوم نایغط ره رد .دریگ
هراوید یم ادیپ لماکت بآ نایرج ریسم و رتسب یاه روط هب هناخدور یژولوفروم و دنک
یم رییغت یعیرس نام ازجم ای و ییاجباج ببس و دبای
یگتسجرب تابوسر ند هضوح یاه
یاه
یم کورتم یاهریسم ینایغط هناخدور تابوسر هک تسا نیا زا یکاح تیعضو نیا .دوش
هناد و نامتخاس ر نم زا یبسن ینگمه و یتخاونکی یاراد و دنتسه )هسام و نش( یدنب
هراوید یور رب ای و هناخدور رتسب رد یم لیکشت نآ یاه
هیلا نازیم .دنوش یسر یاه
- ییلا
یم مک اتبسن یم بیرخت بآ نایرج طسوت و هدش ظفح یرس نیا رد تردن هب و دشاب
.دنوش
نییاپ تمس هب میلام بیش کی و تسدلااب فرط هب دنت اتبسن بیش رتسب هراوید تسد
یم داجیا هناخدور یم رتدنت هناخدور رتسب فک تابوسر شیازفا اب بیش نیا .دیامن
.دوش
نکمم ینایغط یبد کی رد هب رتسب هراوید تماخض تسا
10 ات 15 زا هک دسرب زین رتم
نییاپ تمس هب تسدلااب زا جیردت هب تابوسر یتشرد یم هتساک هناخدور تسد
.دوش
،یدمحا(
1390 : 358 .)
لکش تهج هتشپ یریگ
یم یرورض ،دایز رتسب راب عبانم دوجو اه عبانم نیا بلبا .دشاب
یشکهز هضوح تسدلااب قطانم زا یبوسر هرانک شیاسرف و
نیمات ای هضرع هناخدور یاه
یم لیکشت داوم .دندرگ هتشپ هدنهد
یم اه .دنشاب گنس هتخت ای )لوارگ( نش ،هسام دنناوت
هناخدور یم ماوت یژرنا یلااب فرصم اب ،یئوسیگ یاه رایسب مجح لمح تهج هک دنشاب
یم فرص تابوسر زا یدایز هناخدور نیا .ددرگ
اک یاراد ابلاب اه لان
،دنتسه یبیشرپ یاه
هنومن نیا دوجو اب هناخدور زا یددعتم یاه
بآ نایرج هک دنراد دوجو گرزب یئوسیگ یاه
یم ماجنا میلام بیش اب یلاناک رد اهنآ تمسق دننام ،دریگ
گرزب هناخدور ییاهتنا یاه
لاناک نیا لیکشت یارب .شدلاگنب و دنه رد ارتوپامهرب شیاسرف لحاوس ،اه
زلا یریذپ م
یم هتشپ هعسوت و دشر یارب هک دشاب ،نوتلراچ( دنوش ضیرعت یفاک هزادنا هب ،اه
1396 :
21 .)
لکش 2 - 3 - هناخدور زا ییامن یئوسیگ یاه
2-4-3 - هناخدور یردنائم یوگلا اب یاه
هناخدور هک تسا هدیدرگ هدهاشم رتمک و م نم یرتسب یاراد دوخ ریسم لک رد اه
سب هکلب ،دنشاب میقتسم یراومهان لکش هب هت
،یمیلقا طیارش نینچمه و رتسب داوم و اه
مخ و چیپ و هدومن غوع ار هناخدور ریسم بآ نایرج یم لامعا هناخدور رتسب هب ییاه
دنک
ناچیپ نآ هب هک یم قلاطا ردنائم ای دور
هناخدور مان زا هک ددرگ هدیدرگ ذخا هیکرت رد یا
،یدمحا( تسا 1390
: 347 .) هصخشم ا یاه ،لکش هب یردنائم هناخدور کی تیلاعف و یلص
قلح یریذپرییغت نازیم و هزادنا هصخشم نیا .دراد یگتسب ردنائم یاه
رد یمهم تارثا اه
تیلاعف هناخدور لحاوس رد هتفرگ تروص یناسنا یاه هزاس یرادهگن و یحارط زین و اه
یاه
لپ لیبق زا کیلوردیه یم اج هب اهدس و اه
( دنراذگ
Garde, 2005: 206
رد اهردنائم .)
هطساو هب هک دنتسه بوانتم یاه مخ و چیپ یرس کی رب لمتشم یناحطسم لکش ی
هزاب یم لصتم رگیدکی هب هاتوک میقتسم یاه هناخدور زا هنوگ نیا .دنوش
بیش یاراد اه
یم ادیپ هعسوت یبلایس تشد رد نینچمه و هدوب ینییاپ و دلپوئل صخاش ساسارب .دننک
،نملو هناخدور زا رتشیب هتیسونیس ای یگدیمخ بیرض اب یاه 5
/ 1 بوسحم یردنائم ،
یم هتفای .دنوش هناخدور زا یرایسب رد هکتسا نیا زا یکاح نیققحم نیا یاه
،یردنائم یاه
هدودحم رد )یگدیمخ بیرض( هناخدور غرع هب انحنا عاعش تبسن 2
ات 3 یم عقاو دوش
(
Sear et al, 2003: 62
.) هناخدور ه لکش هب هجوت اب یردنائم یا ،دوخ هجوت بلاج یاه
لیلحت و هیزجت دروم رتشیب ،دوخ ییاجباج زا یشان یاهدمایپ و ،کیمانید ،ریگارف روضح هتفرگ رارق ( دنا
Harmar and Clifford, 2006: 825–843
.)
ناچیپ هجرد لاناک زا ،ندش یدور
فرحنم میقتسم ریسم زا یزیچان روط هب هک ییاه
هدش نا لاناک ات د مخ و چیپ یاراد هک ییاه
.تسا ریغتم رایسب ،دنتسه یلاوتم دیدش یاه
لاناک ناچیپ یاه یم رییغت نامز یط رد دور
یم لکش یتقو و دننک مخ هک دنریگ
یاه
یم ترجاهم هب یبلایس تشد رد درفنم مخ ینوریب تمس رد لاومعم شیاسرف .دنزادرپ
اه
هدودحم رد و یبناج ترجاهم هک یا
یبلایس تشد یجیردت نتفر لیلحت ثعاب لاناک
یم هتشهن لمع .تسا زکرمتم ،دوش مخ یلخاد تمس رد تابوسر یراذگ
نامه رد زین اه
یم مهارف ار لاناک غرع تیبثت ناکما نامز ،نوتلراچ( دنک
1396 : 20 .)
هناخدور زا هنوگ نیا رد صیخشت لباق ضیرع یبلایس رتسب کی و یلصا عطقم کی اه
یم هطقن هتشپ تروص هب یبوسر راب و دشاب تروص هب زین و مخ یلخاد هراوید تمسق رد یا
هتشپ هراوید نیفرط رد بوانتم یاه هتشپ و اه
تمسق رد و عطقم هنایم رد ینایم یاه
هت نآ میقتسم یم نیشن
لکش( دندرگ 2
- 4 همانرب تنواعم( ) ،یدربهار ترا ن و یزیر
1391 : 8 .) ناک یرتموئژ ای هسدنه لا
یم یردنائم یاه هعومجم قیرط زا دناوت
زا صاخ یا
یم هک ددرگ فیرعت یّمک ریداقم ( یگدیمخ بیرض ای هتیسونیس هب ناوت
جوم لوط ،)P
( ردنائم ردنائم دنبرمک غرع ،)L
(1
مخ عاعش ،)B
(2
RC
ردنائم سوق هیواز ،) (3
هلصاف و )θ
فطع طاقن مخ نیب4
( اه ( درک هراشا )Z 62
: 2003 Sear et al,
.)
1- meander belt width
2- bend radius
3- meander arc angle
4- inflexion point
لکش 2 - 4 - یگژیو مخ فلتخم عطاقم رد نایرج یاه همانرب تنواعم( اه
،یدربهار تراظن و یزیر 1391
: 9 .)
2-4-3-1 -
لکش هوحن ردنائم یریگ
هوحن زا هرهچ نیرتزراب ،اهردنائم کیمانید نایرج رد ار تشادرب لمع ی
زکرمتم یاه
یم شیامن هب طخ .دراذگ
نایرج نیا ریسلا یسوق اه
یم لکش رب لمتشم ردنائم ره .دشاب
مه هب چیپ هیاپ تمسق رد ،لوحت یط رد شیب و مک هک تسا یوقلح ابیرقت ییاهریسم یم کیدزن چیپ ،رگید نایب هب .دندرگ
شیاسرف رثا رب جیردت هب دایز ءانحنا عاعش اب مارآ یاه
یم ادیپ هعسوت یضرع تروص هب رعقم هرانک چیپ سوق جیردت هب و دنک
ب اه هقلح لکش ه یاه
یم نایامن یصخشم یم داجیا ردنائم هلق رد سوق ءانحنا رثکادح .دندرگ
،عقاو رد .دوش
یم نایامن مه لابند هب هناخدور هرانک ای لحاس کی لوط رد )مخ( چیپ رعقت و بدحت .دنوش
هلصاف( نآ غرع و )یلاوتم هلق ود طسوتم هلصاف( جوم لوط قیرط زا اهردنائم یگنوگچ میقتسم هلق رب سامم طوطخ
یم صخشم )اه ییاهتنا دح ود نیب رتسب لوط تبسن .ددرگ
یم هتیسونیس ای یگدیمخ بیرض ار میقتسم طخ رد رتسب نامه هلصاف هب چیپ کی دنیوگ
،یدومحم(
1382 : 91 - 95 .)
Title and Author:
Investigating the Pattern and Dynamics of Qareh-Su River in Ardabil Province (From Samiyan Bridge to Sabalan Dam)
/ Zohreh Bashokuh Supervisor: Sayyad Asghari (Ph. D) Graduation date 22 Sep 2019
Number of pages 104 Abstract
Research Aim: Rivers are one of the most important factors in changing the landscape of the earth. Rivers are constantly changing and in some cases these changes can lead to serious hazards. Therefore, it is necessary to monitor and analyze the process of river morphological changes.
Research method: In this study, morphology and lateral changes of the Qara Sou river (from Samian bridge to Sabalan dam) in Ardabil province were evaluated. The river was divided into three sub-reaches and 30 transects in the study area. Four indices of sinuosity index, central angle, channel migration rate and transect method were used to evaluate and morphologically analyze the Gharabou River channel. These indices were calculated over the 2000, 2010, and 2019 time periods for the study river channel.
Findings: The results show that the Qara Sou River has a developed meandering pattern during most of the study period. The meanders corresponding to the plains of the region are predominantly free meanders and have great potential for development and displacement, while the meanders of the mountain ranges are confined and the central angles of these meanders during almost constant study periods. Development and migration of meanders has been very slow in the in the studied reach of the Qara Sou river, and the lateral dynamics of the river channel have declined markedly over the last decade.
Conclusion: The main reason for this, especially in the Ardebil Plain (reach 1), is the large decrease in the flow of the Qara Sou River as a result of the construction of the Yamchi Dam in recent years. The Yamchi Dam, in addition to storing large volumes of water and sediment, has also drastically reduced the peak flows of the river and consequently the lateral dynamics of the river in downstream of the dam have been significantly reduced.
Keywords: Morphology, Planform, Lateral Changes, Remote Sensing and GIS, Qara Sou.
University of Mohaghegh Ardabili Faculty of Humanities Department of Natural Geography
Thesis is approved for the degree of M.A.
in Hydrogeomorphology
Investigating the Pattern and Dynamics of Qareh-Su River in Ardabil Province (From
Samiyan Bridge to Sabalan Dam)
By Zohreh Bashokuh
Supervisor Sayyad Asghari (Ph. D)
Advisors:
Aghil Madadi (Ph. D)
(22 Sep 2019)