Бараев көшесі,6, ucxoс[email protected] Утегенов К.Т., а.ш

(1)

98 ӘОЖ 633.2; 631.816

ҒТАХР 69.01.05 DOI 10.56339/2305-9397-2022-3-3-98-105

Булеков Т.А., ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, негізгі автор, https://orcid.org/0000- 0001-5975-3232

«Орал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы» ЖШС, Қазақстан Республикасы, Орал қ., Бараев көш., 6, ucxoс[email protected]

Кузембаев М.О., ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі, «https://orcid.org/ 0000-0001-5975- 3232»

«Орал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы» ЖШС, Қазақстан Республикасы, Орал қ., Бараев көш., 6, ucxoс[email protected]

Бекеев Ж.Г., зоотехник-маман, https://orcid.org/ 0000-0001-5975-3232

«Орал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы» ЖШС, Қазақстан Республикасы, Орал қ. Бараев көшесі,6, ucxoс[email protected]

Утегенов К.Т., а.ш. ғылымдарының магистрі, https://orcid.org/ 0000-0001-5975-3232

«Орал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы» ЖШС, Қазақстан Республикасы, Орал қ., Бараев көш., 6. ucxoс[email protected]

Bulekov T.A., Candidate of Agricultural Sciences, the main author, https://orcid.org/ 0000-0001-5975- 3232

«Ural agricultural experimental station» LLP, Republic of Kazakhstan, Uralsk Baraev street, 6.

ucxoс[email protected]

Kuzembaev M.O., a.s. Master of Science, https://orcid.org/ 0000-0001-5975-3232

Bekeev Zh.G., zootechnician-specialist, https://orcid.org/ 0000-0001-5975-3232

Utegenov K.T., a.s. Master of Science, https://orcid.org/ 0000-0001-5975-3232

БАТЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚҰРҒАҚ ДАЛА АЙМАҒЫНДАҒЫ ЖАЙЫЛЫМДАРДЫ ОДАН АРЫ ЖАҚСАРТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

TECHNOLOGY FOR FURTHER IMPROVEMENT OF PASTURES IN THE DRY STEPPE ZONE OF WEST KAZAKHSTAN

Аннотация

Батыс Қазақстанның басым бөлігі дала аймағына жатады, бірақ далаларының ерекшеліктері толық қамтылмаған.

Құрғақ дала аймағы жағдайында 2014 жылы «Орал АШТС» ЖШС базасында арпаның жартылай жамылғысының астындағы көпжылдық шөптер қоспасын (еркекшөп + эспарцет + жоңышқа) пайдаланатын алкап құрылды.

Технологияның жаңалығы жергілікті табиғи-климаттық жағдайларға бейімделген, тез өсетін, ұзаққа созылатын, қосымша жемшөп құрамдастарынан көпжылдық егістік агроценозын қалыптастыруда, оларды егіс жылы пайдалануға, келесі жылдары шабындық және шабындық - жайылымдар ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.

Бұзылған шабындықтарды және жайылымдық жерлерді қалпына келтіру үшін өнімділігі жоғары көпжылдық шөптерді таңдау, көпжылдық шөптерді (шөп, эспарцет, жоңышқа) өсіруді көрсетеді. Топырақтың құнарлылығын сақтауға және көбейтуге ықпал ететін топырақтың су- физикалық және агрохимиялық қасиеттерін жақсарту.

Батыс Қазақстанның құрғақ дала аймағында өнімділікті арттыру арқылы шабындықтар мен жайылымдарды қалпына келтірудің ресурс үнемдейтін технологияларын әзірлеу.

Облыстың агроклиматтық жағдайында аралас көпжылдық шөптердің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, қоректік толық жемшөп алу үшін жайылымды қалпына келтірудің

(2)

99

ғылыми негізделген технологиясы: шөптің ең көп азықтық бірлігі 2 және 3 жастағы аралас көпжылдық шөптер дақылдарында белгіленді; шабындыққа пайдалану үшін 2-4 жастағы аралас көпжылдық шөптер ұсынылады; жайылымдық шөптерді пайдалану үшін 5 жастан бастап пайдалануға ұсынылады.

ANNOTATION

Most of Western Kazakhstan belongs to the steppe zone, but the features of the steppes are not fully covered.

In the conditions of the dry steppe zone in 2014 on the basis of LLP "Ural ASHTS" was created an area using a mixture of perennial grasses (barley + sainfoin + alfalfa) under a partial cover of barley.

The novelty of the technology is the formation of perennial arable agrocenoses from fast-growing, long-lasting, supplementary forage components adapted to local climatic conditions, which can be used in the sowing year, and in subsequent years as hayfields and hayfields.

Selection of high-yielding perennial grasses for the restoration of degraded meadows and pastures indicates the cultivation of perennial grasses (grass, sainfoin, alfalfa). Improving the water-physical and agrochemical properties of soil, which contributes to the preservation and increase of soil fertility.

Development of resource-saving technologies for the restoration of hayfields and pastures by increasing productivity in the arid steppe zone of Western Kazakhstan.

Scientifically based technology of pasture restoration for complete forage, taking into account the biological characteristics of mixed perennial grasses in the agro-climatic conditions of the region: the maximum forage unit of grass was established in mixed perennial grasses of 2 and 3 years; Mixed perennial grasses 2-4 years old are recommended for haymaking; It is recommended to use pasture grasses from 5 years of age.

Түйін сөздер: Көпжылдық шөптер, еркекшөп, эспарцет, жоңышқа, жайылымдар, мал азықтық құндылығы.

Key words:, perennial herbs, wheatgrass, sainfoin, alfalfa, pastures, feeding value.

Кіріспе. Жайылымдық жүйелер жануарларға және қоршаған ортаға пайдалы, сонымен қатар фермерлерді арзан жем-шөппен қамтамасыз ету қарастырылуда [1,2,]. Дегенмен, бұл жүйелер динамикалық биологиялық және климаттық ортада жайылымдарды басқарудың арнайы дағдыларын талап етеді [3,4,5]. Жайылымдарда тез өсетін шөптердің айтарлықтай үлесі болған кезде, оларды қайта егу қажет болмауы мүмкін, өйткені шөп массасының өнімділігін салыстырмалы түрде үстіңгі өңдеу арқылы арттыруға болады [6,7]. Көптеген ғалымдар мал жайылымына топырақтың физикалық сапасына қалай әсер ететіні туралы жазған, бірақ топырақтың табиғи қалпына келуі [8] және жайылымды жақсартуды басқарудың топырақтың физикалық функцияларына әсерін бағалау бойынша аз жұмыс жүргізілді.

Мал жайылымының негізгі салдары – жануарлардың таптауынан топырақтың тығыздалуы [9,10], бұл топырақтың кеуектілігінің, өткізгіштік көрсеткіштерінің өзгеруіне [11,12,13] және нәтижесінде топырақ эрозиясының күшеюіне әкеледі.

Қазақстанның батысында негізінен аздап толқынды рельефті жазықтар және көлдер, сортаң жерлер мен шалғындар көп орналасқан әртүрлі көлемдегі ойпаттар жеткілікті. Мұнда ағып жатқан шағын дала өзендерінде әдетте тайыз ойылған аңғарлар болады, олардың көпшілігі көлдерге құяды[14,15].

Облыстың шығысында 70% шағын төмпелер алып жатыр, оларда жазық жерлер әртүрлі биіктіктегі және аудандардағы төбе массивтерімен алмасады. Жазықта да, қыраттарда да даланың пертрофильді нұсқасы дамыды. Мұнда ақселеу, бетеге, еркекшөп, ақ жусан тәрізді өсімдіктер басым; сазды топырақтарда; еркекшөп, шағыр, құмды және құмды топырақтар; қара жусан, көкпек, бетеге – сортаң жерлерде. Шөптер аз, көбінесе түймедақ, дала зығыры, қызыл бояу өсімдігі, жоңышқа, зопник кездеседі. Үлкен аумақтарды әдетте мал азықтық алқаптардың жекелеген түрлері алып жатқан жоқ, далалар көбінесе жайылымдардың әртүрлі типтері кезектесіп тұратын күрделі сипатта болады [16,17].

Технологияның жаңалығы жергілікті табиғи-климаттық жағдайларға бейімделген, тез өсетін, ұзаққа созылатын, қосымша жемшөп құрамдастарынан көпжылдық егістік агроценозын қалыптастыруда, оларды егіс жылы пайдалануға, келесі жылдары шабындық және шабындық - жайылымдар ретінде пайдалануға мүмкіндік береді[18].

Бұзылған шабындықтарды және жайылымдық жерлерді қалпына келтіру үшін өнімділігі жоғары көпжылдық шөптерді таңдау көпжылдық шөптерді (шөп, эспарцет, жоңышқа) өсіруді

(3)

100

көрсетеді. Топырақтың құнарлылығын сақтауға және көбейтуге ықпал ететін топырақтың су- физикалық және агрохимиялық қасиеттерін жақсарту[19].

Зерттеу объектілері: көпжылдық шөптер, мал азықтық құндылығы.

Зерттеудің мақсаты: Батыс Қазақстанның құрғақ дала аймағында өнімділікті арттыру арқылы шабындықтар мен жайылымдарды қалпына келтірудің ресурс үнемдейтін технологияларын әзірлеу.

Зерттеу әдістері: Стационарлы, далалық әдістерді үлгілерді зертханалық талдаумен біріктіріп қолдану.

Құрғақ дала аймағы жағдайында 2014 жылы «Орал АШТС» ЖШС базасында арпаның жартылай жамылғысының астындағы көпжылдық шөптер қоспасын (еркекшөп + эспарцет + жоңышқа) пайдаланатын алкап құрылды. Учаскелердің ауданы 250 м², қайталануы 3 есе, учаскелердің жүйелі түрде орналасуы.

Нәтижелер. Зерттеудің агроклиматтық жағдайлары. 2019 жылдың сәуір айында жауын- шашын орташа жылдық деректер шегінде төмендеді. Метеорологиялық жағдайлар бойынша мамыр әдеттегі ұзақ мерзімді орташа сипаттамалардан айтарлықтай ерекшеленді. Маусым айының соңына дейін жауын-шашынның үлкен тапшылығымен өте жоғары ауа температурасы сақталды (1-28 маусым аралығында небәрі 3,3 мм). Жалпы, атмосфералық құрғақшылық 51 күнге созылды.

2020 жылдың наурыз айында орташа тәуліктік температураның ұзақ мерзімді деректерден +8,5⁰С ауытқуы (+4,5⁰С -қа қарсы - 4,0⁰С ) 15,4 мм жауын-шашын тапшылығы сақталды. Көктем айларында айтарлықтай жауын-шашынның болмауы вегетативті массаның қалыптасуына айтарлықтай әсер етті. Сәуір, мамыр және маусым айларындағы температуралық режим орташа жылдық деректер деңгейінде қалды.

Вегетациялық кезеңнің алғашқы айларында (мамыр, маусым) 2021 жылдың температуралық режимі мамырдағы нормадан 34%-ға, маусымда 17%-ға жоғары. Мамыр айында орташа тәуліктік температура 16⁰С нормаға қарсы 21,5⁰С, көпжылдық мәліметтер бойынша маусымда 24,5⁰С - қа қарсы 20,9⁰С болды. Мамыр айының соңында жауған жаңбыр стресстік жағдайды жақсартты. 30 мамырдан 4 маусымға дейін 6 күнде 81 мм жауын-шашын түсіп, топырақтың 0-100 см қабатындағы ылғал қорын 120 мм деңгейінде анықтады, бұл өсімдіктің екіншілік тамырларының қалыптасуына,

дақылдардың өнімділігіне ықпал етті

(1-сурет).

Сурет 1 – Он күндік бойынша жауын-шашын мөлшері

Алайда, одан кейінгі үздіксіз ауа құрғақшылығы топырақтағы ылғалдың жоғалуына әкелді.

Маусым айында 25 күн қатарынан күндізгі температура 33,5⁰С - тен 41,8⁰С - қа дейін, топырақта 50- 55⁰С үздіксіз құрғақшылық болды. 15 маусым мен 30 маусым аралығында ауаның орташа тәуліктік температурасы 28,8⁰С - 31,9⁰С, көпжылдық нормасы 20,9⁰С болды. Бұл кезеңде жауын-шашын мүлде болған жоқ. Сонымен, көпжылдық шөптердің вегетативті массасының жиынтығы (түзілуі) атмосфералық және топырақ құрғақшылығының төтенше жағдайында өтті. Шілдеде жағдай аздап өзгерді. Тәуліктік орташа температура 25,1⁰С, норма бойынша 22,9⁰С болды. Жауын-шашын 40 мм жылдамдықпен небәрі 17 мм болды.

Шілденің соңы, тамыз айының басында жауын-шашын болмады, орташа тәуліктік температура 28,2⁰С – 29,5⁰С, көпжылдық деректермен 22,9⁰С - 21,2⁰С болды. Күндізгі температура 38⁰С - 42⁰С -қа жетті. Шілдеде орташа тәуліктік температураның ауытқуы +2,2⁰С, тамызда +4,9⁰С болды.

(4)

101

Батыс Қазақстанның құрғақ дала аймағында толық мал азығын өндіру үшін егістік шабындықтар мен жайылымдарды құру кезінде бейімделгіштік және биологиялық үйлесімділік негізінде көпжылдық шөптер (еркекшөп, эспарцет, жоңышқа) пайдаланылды[20].

Жалпы үлгі түрінде 3 компонентті араласшөптердің артықшылығы, бұршақты және әртүрлі пісетін дәнді дақылдар түрлерінің қатысуымен түзілетін көп деңгейлі шөп алқаптары арқылы көрінеді, олар әр түрлі ауа райы жағдайындағы фитоценоз тығыздығы мен құрылымын дербес реттей алады. Бұл араласшөптің пішендік-жайылымдық пайдалану режимінде 5 жыл бойы тұрақты түрде малды қажетті қоректік заттармен азықтандыру рационын қамтамасыз етеді.

Тіршіліктің әртүрлі жылдарындағы пішендік және жайылымдық мақсаттағы аралас көпжылдық шөптер ботаникалық құрамын есепке алу 1-кестеде көрсетілген, аралас көпжылдық шөптер бұршақ компоненттерінің ең жоғары мөлшері 3 жыл өмір сүрген шөптерде ( 80%).

Көпжылдық шөптердің тіршілігінің бесінші жылында шөп құрамындағы жоңышқа (5%)-ға және эспарцет (15%)-ға азайып, бәсекеге төтеп бере алмай, құлап, шөптің құнын төмендетеді.

Кесте 1 – Аралас көпжылдық шөптердің ботаникалық құрамы Жылдар бойынша аралас көпжылдық

шөптердің пайдалану нұсқалары

Шөптегі үлес салмағы, %

Еркекшөп Эспарцет Жоңышқа

5 жылдық аралас көпжылдық шөптер 85 15 5

Түрлік құрамын, өнімділік деңгейін, шаруашылық мақсатының бағытын ғылыми негізделген іріктеу арқылы, егістік жайылымдарды құрудың әзірленген тәсілінің келешегі зор болып табылады.

Үш жыл бойы жүргізілген зерттеулерде бірінші жылы арпа дәнінен 10,8 ц/га жартылай жабынды дақыл алынды, оның негізгі мақсаты арамшөптермен күресу және өмірдің бірінші жылында көпжылдық шөптердің көшеттерін алу.

2-кестеде көпжылдық шөптердің ең аз өнімділігі 2-ші және 5-ші жылында (8,4 және 7,5 ц/га), ең өнімді шөптер 3 және 4 жаста (тиісінше 10,1 және 8,7 ц/га) қалыптасқаны көрсетілген.

Кесте 2 – Батыс Қазақстанның құрғақ дала аймағында игерілген жылдар бойынша аралас көпжылдық шөптермен шөп өнімділігі, ц/га.

Аралас көпжылдық шөптер Жылдар

орташа

2019 2020 2021

5 жылдық 5,4 9,7 7,3 7,5±0,5

4 жылдық 6,7 9,8 9,7 8,7±0,7

3 жылдық 8,9 14,0 7,3 10,1±0,6

2 жылдық 8,2 12,6 4,5 8,4±0,3

1 жылдық аралас көпжылдық шөптер

(жартылай жабынды арпамен) 9,8 12,3 10,3 10,8±0,9

Қоректік заттардың көпшілігі өсімдіктерде өңдеу фазасында болады. Кейіннен ақуыз мөлшері азаяды және сонымен бірге талшықтың мөлшері артады. Өсімдіктердің қоректік құндылығы өмірдің кейінгі жылдарына қарай ілгерілеуде айтарлықтай төмендейді.

Өсімдіктердің химиялық құрамына температура, жарық, жауын-шашынның жыл бойына таралу мөлшерімен вегетациялық кезеңі көбірек әсер етеді. Жаз айларында ауа температурасының жоғары болуының салдарынан шөптің өнімділігі төмендеп қана қоймай, тағамдық құндылығыда нашарлайды.

Өсімдіктердің тағамдық құндылығы негізінен олардың құрамындағы ақуыздың, азотсыз экстрактивті заттардың, майдың және минералды заттардың мөлшерімен анықталады.

(5)

102

«Орал-Жер» ЖШС 2021 жылы жиналған аралас көпжылдық шөптерді сынау орталығында өсімдік үлгілеріне химиялық талдау жүргізу хаттамасы негізінде шөптің азықтық құндылығы белгіленді, (3-кестеде) көрсетілген, жемшөптің ең жоғары көрсеткіш 2-ші жылында - 0,84 ең төменгі 5-ші жылы - 0,60 белгіленді, бұл шөптесін өсімдіктердің құрылымында бидайдың басым болуымен және бұршақ тұқымдастардың азаюымен түсіндіріледі.

Кесте 3 – Батыс Қазақстанның құрғақ дала аймағында игерілген жылдар бойынша аралас көпжылдық шөптердің азықтық құндылығы

Көрсеткіштер, өлшем бірлігі.

2 жылдық көпжылдық

шөптер

Шикі протеин, % 15,44 16,56 13,85 9,81

Ылғал, % 8,76 8,98 8,92 9,14

Шикі клетчатка, % 20,3 19,2 28,5 24,8

Шикі май, % 3.36 3,02 2,71 3,0

Кальций, % 3,65 3,67 2,93 2,89

Фосфор, % 0,43 0,40 0,39 0,47

Күл, % 4,26 8,02 7,24 7,53

Каротин, мг/кг 166,82 127,08 126,67 86,11

азық бірліктері 0,84 0,79 0,62 0,60

Қорытынды. Облыстың агроклиматтық жағдайында аралас көпжылдық шөптердің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, қоректік толық жемшөп алу үшін жайылымды қалпына келтірудің ғылыми негізделген технологиясы:

- шөптің ең көп азықтық бірлігі 2 және 3 жастағы аралас көпжылдық шөптер дақылдарында белгіленді.

- шабындыққа пайдалану үшін 2-4 жастағы аралас көпжылдық шөптер ұсынылады;

- жайылымдық шөптерді пайдалану үшін 5 жастан бастап пайдалануға ұсынылады.

Зерттеу жұмысы. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

«Жайылымдарды қалпына келтіру және ұтымды пайдаланудың (жайылым ресурстарын пайдалану) жаңа технологияларын әзірлеу» 267-бюджеттік бағдарламасы қаржыландыратын BR10764915 ғылыми-техникалық бағдарламасы аясында жүзеге асырылды. Білім мен ғылыми зерттеулердің қолжетімділігін арттыру» 101 «Ғылыми зерттеулер мен іс-шараларды бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру» .

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Иванов В.В., Степи Западного Казахстана в связи с динамикой их покрова. -Уральск: ОФ

«Евразийский союз ученых», - 2007 .- 288 с.

2 Ханрахан Л., Геогеган А., Донован М., Гриффит В., Руэль Э., Уоллес М., Шаллу Л., (Pasture Base Ireland) Система поддержки принятия решений о пастбищах и национальная база данных. //Компьютеры и электроника в сельском хозяйстве//, - 2017.

–С.193-201.

3 Шаак, Х., Муссхофф, О., Понимание принятия методов выпаса скота в немецком молочном животноводстве. //Сельскохозяйственные системы //,- 2018.-С.230–239.

4 Шаллу, Л., Донован М., Лесо Л., Вернер Д., Руэлль Э., Геогхеган А., Делаби, Л., Лири Н., Молочные системы на основе трав, данные и точные технологии. //Животное//,- 2018. №12. – С. 262 -271.

5 Иствуд Ч.Р., Дела Р.Б., Идентификация атрибутов производительности для устройств измерения пастбищ // Журнал пастбищ Новой Зеландии// ,- 2017. № 79, -С. 17-22.

6 Тернер Л., Ирвин Л., Килпатрик С., Включение данных в решения по управлению пастбищами: поддержка обучения фермеров //Наука о животноводстве//, -2020, №60, ( 1 ), -138 с.

(6)

103

7 Буткувене Э., Буткуте Р., Влияние мер по улучшению пастбищ на продуктивность травяного покрова, ботанический и химический состав.// Земес укио Мокслай//,-2008, №15, -С.46–52.

8 Дек Д., Дорнер Д., Балоччи О., Лопес И., Временная динамика гидравлических и механических свойств андозола при выпасе скота. //Почва Рез//,- 2012, №125, -С.44-51.

9 Гринвуд К., Маккензи Б., Влияние выпаса скота на физические свойства почвы и последствия для пастбищ //Ауст. Дж. Эксп. агр.//,- 2001,№ 41, -С.123-250.

10 Дрюри, Д.,. Естественное восстановление физических свойств почвы в результате вытаптывания пастбищных почв в Новой Зеландии и Австралии: //агр, экосист. Окружающая среда//, - 2006, №114, -С.159-169.

11 Решковска А., Крюммельбейн Д., Пет С., Хорн Р., Чжао Ю., Ган Л. Влияние выпаса скота на гидравлические и механические свойства полузасушливых степных почв при различных типах растительности во Внутренней Монголии, Китай. //Растительная почва//, -2011, №340, -С.59-72.

12 Дек Д., Дорнер Д., Балоччи О., Лопес И. Временная динамика гидравлических и механических свойств андозола при выпасе скота. //Почва Рез.//,- 2012. №125, -С.44-51.

13 Постоялков К.Д., Луга и пастбища Казахстана, Алма-Ата: //Кайнар//, -1972. - 263 с.

14 Чкалин С.Г., Диденко И.Л., Самарцева И.И. Продуктивность многолетних трав в сухой степи Западного Казахстана. Материалы межд. Науч. Практ. Конф. «Научное обеспечение государственной агропродовольственной программы РК на 2003-2005 годы», Астана, 2003г. –С.130.

15 Насиев Б.Н., Тулегенова Д., Жанаталапов Н., Шамсутдинов З. Изучение влияния выпаса скота на современное состояние пастбищ в полупустынной зоне // Биотехнологические исследования Азии. — 2015. — Том 12 (2). — С.1735-1742. (Scopus).

16 Насиев Б., Тулегенова Д., Жанаталапов Н., Беккалиев А., Беккалиева А. Особенности динамики растительного и почвенного покрова в полузасушливых регионах. Экосистемы пастбищ, подверженные влиянию выпаса // Исследовательский журнал фармацевтических, биологических и химических наук (ISSN09758585-India-Scopus). — 2016. — №7 (4). — Р.2465-2473. (Англ.).

17 Насиев Б.Н., Тулегенова Д.К. Агроэкологическая оценка пастбищных технологий //

Исследования и результаты. — 2020. — №1. — С. 340-344.

18 Насиев Б.Н., Тулегенова Д.К. Прирост и состояние растительности пастбищ — 2020. —

№1 (58). Т2. — С.59-64.

19 Рахимгалиева С.Ж., Сапарова Н.А., Эркинов С.Т., Жарасова А.Х., Влияние эпина на плодородие каштановых почв пастбищных угодий сухостепной зоны // Управление объектами недвижимости и развитием территорий //сборник материалов ІІІ международной научно- практической конференции, Саратов 2019, стр.154-159.

20 Рахимгалиева С. Ж., Есбулатова А. Ж., Экологическое состояние залежных почв сухостепной зоны Казахстана // Живые и биокосные системы, Электронное периодическое издание, май 2020, №31

REFERENCES

1 Ivanov V.V., Steppes of Western Kazakhstan in connection with the dynamics of their cover.

-Uralsk: OF «Eurasian Union of Scientists», - 2007.- 288 p.

2 Hanrahan L., Geogegan A., Donovan M., Griffith V., Ruel E., Wallace M., Shallu L., (Pasture Base Ireland) The system of support for the adoption of decisions on pastures and the national database. //

Computers and electronics in agriculture //, - 2017. –P.193-201.

3 Shaak, H., Mushchoff, O., Understanding the adoption of methods of milking cattle in German dairy farming. // Agricultural systems //, - 2018.-P.230–239.

4 Shallu, L., Donovan M., Leso L., Werner D., Ruell E., Geohegan A., Delabi, L., Leary N., Milk systems based on grass, data and accurate technologies. // Животное //, - 2018. №12. –S. 262 -271.

5 Eastwood Ch.R., Dela RB, Identification of attributes of production for devices of pasture measurement // Journal of pastries of New Zealand //, - 2017. № 79, -S. 17-22.

6 Turner L., Irwin L., Kilpatrick S., Inclusion of data in the decisions on pasture management:

support of training of farmers // Science on animal husbandry //, -2020, №60, (1), -138 p.

(7)

104

7 Butkuvene E., Butkute R., Influence of measures on improvement of pastbish on productivity of grass cover, botanical and chemical composition.// Zemes ukio Mokslay //, - 2008, №15, -P.46–52.

8 Dec D., Dorner D., Balochchi O., Lopez I., Temporary dynamics of hydraulic and mechanical properties of the tax during the release of cattle. // Soil Res //, - 2012, №125, -S.44-51.

9 Greenwood K., Mackenzie B., Influence of cattle on the physical properties of soil and consequences for pasture // Aust. J. Exp. agr.//,- 2001, № 41, -S.123-250.

10 Drewry, D.,. Natural restoration of the physical properties of the soil in the result of the extraction of pasture soil in New Zealand and Australia: // agr, ecosystem. Surrounding environment //, - 2006, №114, -P.159-169.

11 Reshowska A., Krummelbein D., Pet S., Horn R., Zhao Yu., Gan L. Influence of cattle on hydraulic and mechanical properties of semi-arid steppe soils with different types of vegetation in Inner Mongolia, China. // Plant growth //, - 2011, №340, -S.59-72.

12 Dec D., Dorner D., Balochchi O., Lopez I. Temporary dynamics of hydraulic and mechanical properties of the tax during the release of cattle. // Soil Res.//,- 2012. №125, -S.44-51.

13 Postoyalkov K.D., Meadow and pasture of Kazakhstan, Alma-Ata: // Kainar //, -1972.

- 263p.

14 Chkalin S.G., Didenko I.L., Samartseva I.I. Productivity of perennial grasses in the dry steppe of Western Kazakhstan. Materials intl. Scientific Prakt. Conf. "Scientific support of the state agro-food program of the Republic of Kazakhstan for 2003-2005", Astana, 2003. –p.130.

15 Nasiev B.N., Tulegenova D., Zhanatalapov N., Shamsutdinov Z. Study of the impact of livestock grazing on the current state of pastures in the semi-desert zone // Biotechnological research of Asia. - 2015. - Volume 12 (2). - S.1735-1742. (Scopus).

16 Nasiev B., Tulegenova D., Zhanatalapov N., Bekkaliev A., Bekkalieva A. Peculiarities of vegetation and soil cover dynamics in semi-arid regions. Pasture ecosystems affected by grazing // Research Journal of Pharmaceutical, Biological and Chemical Sciences (ISSN09758585-India-Scopus). - 2016. - No.

7 (4). - R.2465-2473. (English).

17 Nasiev B.N., Tulegenova D.K. Agroecological assessment of pasture technologies// Research and results. - 2020. - No. 1. - S. 340-344.

18 Nasiev B.N., Tulegenova D.K. Growth and condition of pasture vegetation - 2020. - No. 1 (58).

T2. - P.59-64.

19 Rakhimgalieva S.Zh., Saparova N.A., Erkinov S.T., Zharasova A.Kh., Influence of epin on the fertility of chestnut soils of pasture lands of the dry steppe zone // Management of real estate objects and development of territories // collection of materials of the ІІІ international scientific -practical conference, Saratov 2019, pp. 154-159.

20 Rakhimgalieva S. Zh., Esbulatova A. Zh., Ecological state of fallow soils of the dry steppe zone of Kazakhstan // Living and biokosnye systems, Electronic periodical, May 2020, No. 31

РЕЗЮМЕ

При формировании сеянных пастбищных угодий установлено, что травосмеси в большинстве случаев продуктивнее и долговечнее одновидовых посевов трав. Бобовые и злаковые травы, принадлежащие к разным биологическим группам, полнее используют запасы влаги и питательных веществ из почвы, развивают большую листовую поверхность и характеризуются более равномерным распределением листьев по высоте, что способствует лучшему использованию ими солнечной энергии. Научно-обоснованно разработанная технология восстановления пастбищ с учетом биологических особенностей смеси многолетних трав в агроклиматических условиях региона для получения полноценных по питательности кормов: наибольшее количество кормовых единиц сена установлена на посевах смеси многолетних трав 2 и 3 год жизни; для сенокосного использования рекомендуется смесь многолетних трав 2-4 года жизни; для пастбищного использования многолетних трав начиная с 5 года жизни.