Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
270 ӘДЕБИЕТТЕР
1. Routledge Handbook of Political Management by Dennis W. Johnson. – Routledge, 2009. - 656 p.
2. Клочкова М.С. Политический менеджмент. Краткий курс. – Москва: Окей Книга, 2009. - 110 с.
3. Электронды ресурс (Political management. http://en.wikipedia.org/wiki/Political_management) 4. Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңы. – Астана: Елорда. – 2002.
5. Киянский В. Политический менеджмент с акцентом на качество // «Казахстанская правда». 2008, 26 января.
6. Пушкарева Г.В. Политический менеджмент. -2003.
7. Дж.Тернер. Аналитическое конструирование // THESIS, 1994, т.II. – 142 стр.
8. Электронды ресурс (Political management. www.austega.com/florin/)
9. Political management in Canada: conversations on statecraft by Allan Blakeney, Sandford F. Borins. -1998. -293 p.
Редакцияға 29.08.2011 қабылданды.
А.С. КУСТАНАЕВА
ВАХТАЛЫҚ ӘДІСПЕН ЖҰМЫС ІСТЕЙТІН ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ ЕҢБЕГІН РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Nowadays widely used throughout labor workers working in shifts. In view of these circumstances, this study seeks to examine current issues and features to provide travel, vacation time, employees working in shifts, as well as regulating mode at night.
The study of this can be noted that in our country use of the shift method is most common in the field of oil, gas and geology.
Еңбек тәртібіне байланысты жеке еңбек санаттарындағы қызметкерлердің қатарына вахталық әдіспен қызмет атқарушылар жатады. Вахталық әдіс қызметкерлердің тұрақты тұратын жеріне күн сайын қайтып келуі қамтамасыз етіле алмайтын кезде, олардың тұрғылықты жерінен тысқары жерде еңбек процесін жүзеге асырудың ерекше нысаны болып табылады. Осыған байланысты вахталық әдіспен жұмыс істеудің басқа жай әдістерге қарағанда екі жеке ерекшелігін атап көрсетуге болады.
Біріншісі, қызметкерлердің тұрғылықты жерінен тыс орналасқан жерде қызмет атқаруы, ал екіншісі, оның тұрақты тұратын жеріне күн сайын қайтып келуін жұмыс беруші қамтамасыз ете алмайтын қызметтерді айтады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында вахталық әдіске байланысты еңбек қатынастары толық зерттелмегендігін көріп отырмыз, өйткені аталған салада ғылыми-зерттеулер жоқтың қасы.
Алайда көршілес Ресей Федерациясында вахталық әдісті ұйымдастыруға байланысты мәселелерді көптеген авторлар зерттеуде. Мысал ретінде В.А. Боровиковтың «Ресейдің Солтүстік өңірінде мұнай- газ саласында вахталық әдіспен қызмет атқаруды ұйымдастыруға қатысты әлеуметтік-еңбектік қатынастарды институционализациялау» атты диссертациялық жұмысын келтіруге болады. Ол өзінің жұмысында вахталық әдісті ұйымдастырудағы тиімді және теріс жақтарын, ұжыммен жұмыс жасау әдістерінің түрлерін көрсете білген.
Ресей ғалымдары Е.Б. Хохлов және В.А. Сафонованың айтуы бойынша Ресей Федерациясында қазіргі кезде вахталық әдісті газ, мұнай және орман шаруашылығында, құрылыста, автокөлікте, геология, ауыл және су шаруашылығы мен басқа да шаруашылықтарда қолданылады [1, 502]. Осыған байланысты Қазақстан аумағында аталған салалардың барлығында вахталық әдісті пайдаланатындығы мәлім.
Дәлірек атап өтетін болсақ, бұл әдіс мұнай, газ және геология саласында қолданылады. Географиялық белгілерге байланысты вахталық әдіс Қазақстанның барлық аймақтарында қолданылады, әсіресе Оңтүстік және Батыс аймақтарын қамтиды.
Объектте жұмыс орындау уақытын және ауысымаралық тынығу уақытын қамтитын кезең вахта деп есептеледі. Жұмыс беруші вахталық әдіспен жұмыс істейтін қызметкерлердің өндіріс объектісінде болған кезде олардың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін тұрғын үймен, жұмыс орнына және одан кері жеткізіп салуды, сондай-ақ жұмыс орындау жағдайларымен және ауысымаралық демалыспен қамтамасыз етуге міндетті. Жұмыс беруші қызметкердің өндіріс объектісінде болу жағдайларын еңбек және ұжымдық шартқа сәйкес, сондай-ақ жұмысты орындау жағдайларымен және ауысымаралық демалыспен қамтамасыз етуге міндетті. Кешенді жағдайлар (тұрғын ұй-тұрмысы, санитарлық – гигиеналық, шаруашылық және т.б.) жасау жұмыс берушінің өндіріс объектілерінде қызметкерлердің жұмыс уақыты мен кезекаралық демалыс кезінде тұрақты өмір қабілеттілігін сақтау үшін қажет (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексі (әрі қарай - ҚРЕК), 210 б. 2 т.).
№ 1 (86) 2012
271
Вахталық әдіспен істейтін жұмыс іссапар болып табылмайды. Ол Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 210-213 баптарында көрсетілген. Жалпыға қолданылатын ережелерді қоспағанда, оның ішінде Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің басқа нормаларына сәйкес жұмыс күнінің ұзақтығын сақтайтын, ерекше қызмет жағдайы бар жұмыс түрі. Вахталық әдісті іссапардан ажырату үшін мынадай өзгешеліктерді білу керек: [2, 29].
Іссапар Вахталық әдіс
-әдеттегі жұмысынан уақытында шығу;
-арнайы бір тапсырылған қызметтік істі орын- дау;-нақты бір мерзімде қызметтік істі орындау;
-арнайы рәсімдеу (бұйрық, іссапар куәлігін беру және т.б.);
-іссапар уақытында орташа жалақыны сақтау;
-тәуліктік төлемді беру;
-іссапардың нәтижесі туралы жазбаша баянда- ма және алдын ала есеп беру.
-тұрақты жұмысқа бару;
-тұрақты еңбек қызметін атқару;
-алдын ала белгіленген тұрақты жұмыс кезеңіне график бойынша бару;
-арнайы рәсімдеуді керек етпейді;
- жолда болған уакыты үшін тарифтік мөлшерлемемен төлемді өтеу;
-бекітілген тәртіпте вахталық әдіспен
жұмысқа жалақы және қосымша төлем төлеу;
-жазбаша баяндауды керек етпейді.
Вахталық әдіспен жұмыстың ұйымдастырылуын айқындайтын негізгі құжаттардын бірі ретінде
«Вахталық әдіспен жұмыс жасау» туралы Ережелері саналады. Бұл құжаттың мазмұнына мыналар кіреді:
а) вахталық әдісті пайдалану керектігі туралы түсініктеме;
б) жұмысты ұйымдастыру тәртібі;
в) вахталық жұмыс аумағы;
г) еңбек, демалыс және жұмыс уақытын есептеу тәртібі;
д) еңбекақы, кепілдік және өтемақы төлеудің жүйесін анықтау;
е)әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлар мен медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету тәртібі және т.б. көрсетіледі [3, 8].
Вахталық әдіспен жұмыстағы шектеулер қатарына заңға сәйкес он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер, жүкті әйелдер, бірінші және екінші топтардағы мүгедектер жұмысқа жіберілмеуін жатқызады (ҚРЕК 211 б.).
Нургалиева Е.Н. «Еңбек кодексіне түсініктеме» атты еңбегінде вахталық әдісте еңбек ету, жай еңбек жағдайына қарағанда қысымы көп, жайлы емес, сондықтан да аталған санаттағы қызметкерлерді вахталық әдістегі жұмысқа тартуға болмайды деп айтқан. Өйткені бұл жағдайда қызметкерлердің денсаулығы мен өміріне қауіп төнуі өте күрделі шамада болады. Сондай-ақ тәжірибеде әйел адамның жүктілігі жұмысқа түскеннен кейін туындауы мүмкін. Ондай жағдайларда ҚРЕК жүкті әйелдердің еңбегін реттейтін жалпы ережелер қолданылады (ҚРЕК 191,192,193 б.б.) [4, 373].
Есептік кезең жұмыс уақытын, демалыс уақытын, жұмыс беруші орналасқан немесе жиналатын жерден жұмыс орнына дейінгі және одан кері қайту жолының уақытын қамтиды.
Есептік кезең шегіндегі жұмыс және демалыс уақыттары вахтадағы жұмыс кестесімен реттеледі.
Қызметкерлер жұмыс кестесімен бір ай бекітпес бұрын ескертіледі. Жұмыс кестесі бір жылға жасалады.
Есептік кезең шегіне барлық тынығу уақыттары кіреді. Оларды атап өтетін болсақ:
а) жұмыс уақыты және ауысым кезіндегі үзілістер;
б) күнделікті (кезекаралық) демалыс, апта сайынғы демалыс;
в) мереке күндеріндегі жұмыс;
г) вахтааралық тынығу.
Вахтааралық тынығу дегеніміз – арнайы есептеу бойынша қалыпты жұмыс уақыты ұзақтылығынан асатын жұмысқа байланысты есептік кезеңінде берілетін, қосымша демалыс күндері. Аталмыш демалыс вахталық әдіспен жұмысты реттеу ерекшеліктерінің бірі болып саналады және еңбекақы немесе тарифтік мөлшерлеме өлшемінде төленеді.
Ресей Федерациясында вахталық әдіспен жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбегін реттеу Ресей
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
272
Федерациясының Еңбек кодексімен реттеледі, оның 47 тарауының 297-302 баптар аралығын қамтиды.
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінде вахталық әдіспен жұмыс істеу ерекшелігі, қойылатын шектеулер, вахта ұзақтығы және жұмыс уақыты мен тынығу уақытын есепке алу баптары берілген.
Алайда Қазақстан Республикасы Еңбек кодесінен Ресей Федерациясы еңбек заңнамасының бір ерекшелігі, онда вахталық әдіспен жұмыс істейтін қызметкерлерге кепілдік ретінде өтемақыларды реттейтін бап көрсетілген. Бұл баптың кодексте көрсетілуінің өзі жұмыс берушінің қызметкер алдындағы міндеттерінің орындалуының бір кепілі ретінде көрініс табады. Кепілдік пен өтемақыға мысал келтіретін болсақ, вахталық әдіспен жұмыс жасайтын қызметкерлердің жалақысына аудандық коэффициент қосылады. Ол территорияларға байланысты берілетін коэффициент еңбек заңнамасы мен басқа да еңбектік құқық нормаларын қамтитын нормативтік құқықтық актілермен реттелінеді (РФЕК 302 б.).
ҚР еңбек кодексінде вахтаның ұзақтығы күнтізбелік отыз күннен аспауға тиіс деп көрсетілген.
Ал Ресей еңбек заңнамасында вахтаның мерзімі отыз күнмен қоса, жұмыс беруші мен кәсіподақ ұйымының пікірін есепке ала отырып жеке нысандарда вахтаның ұзақтығын үш айға дейін ұзартуға мүмкін делінген. Бұл салыстырудың қорытындысы ретінде ҚР еңбек заңнамасында кепілдік пен өтемақыны реттейтін баптың жоқтығын және вахталық әдіспен жұмыс істеу кезінде вахта ұзақтығын ұзарту немесе қысқарту туралы қарастырылмағанын ескеруге болады.
Вахталық әдіспен жұмыс істеу кезінде түнгі уақыттағы жұмыс қолданылуы мүмкін. Түнгі уақыттағы жұмыс 22 сағаттан бастап таңертеңгі сағат 6-ға дейінгі аралықпен есептеледі. Жалпы есепке алғанда сегіз сағат құрайды. Түнгі уақытта да есептік кезең негізіндегі кесте арқылы жұмыс жүргізіледі. Түнгі уақыттағы жұмыстың әр уақытына қызметкердің күндік (сағаттық) ставкасы негізге алына отырып, кемінде екі есе мөлшерде ақы төлеу қарастырылады. Түнгі уақыт жұмысы үшін, белгіленген жалақының ең төменгі мөлшерінен кем болмауы қадағаланады. ҚР еңбек заңнамасы, еңбек және ұжымдық шарт тараптарына экономика және басқа да өндіріс салаларының (үздіксіз өндіріс жағдайларында қызметке қосымша төлеу) жағдайларын есепке ала отырып, жоғарғы төлемақы бекітуіне мүмкіндік береді [5, 278].
Вахталық әдіспен жұмыс жасайтын қызметкерлер үздіксіз өндірістерде немесе өндірістік- техникалық жағдайлар бойынша немесе халыққа ұдайы үздіксіз қызмет ету қажеттігі салдарынан жұмысты тоқтату мүмкін болмайтын өндірістерде істейтін болса, демалыс күндері жұмыс берушінің өкілдерімен келісе отырып қабылданған актілерінде бекітілген ауысымдық кестеге сәйкес қызметкерлерге (қызметкерлер тобына) аптаның әр күндері кезекпен беріледі (ҚРЕК 96 б. 5 т.).
И.Я. Кисилев өзінің «Салыстырмалы және халықаралық еңбек құқығы» атты еңбегінде түнгі уақытты қамтитын нормалардың көбі № 171 Конвенцияда қамтылған деген [6, 518]. Сонымен қатар, барлық мемлекеттерде түнгі уақытта жұмыс жасайтын қызметкерлердің денсаулықтарын қорғау мақсатында, отбасылық және қоғамдық міндеттерін орындауға ықпал жасау, оларға кәсіби өсуге мүмкіндік беру мен тиісті өтемақыларды төлеуді қамтамасыз ету сияқты жағдайларында түнгі еңбектің ерекшеліктері талап ететін нақты шараларды қолдану міндеті жүктелген. Бұл шараларға еңбек қауіпсіздігі мен аналықты қорғау кепілдігі де кіреді.
Өз еңбектерінде А.Г. Аганбегян, Н.К. Байбаков, А.С. Тишенко, Р.Г. Шевальдин вахталық әдіспен жұмысты ұйымдастыру түріне ерекше назар аударған. Ал Ресейде вахталық әдісті мұнай-газ саласында тәжірибелік аспекті жағынан қолдану түрін В.И. Кривой, П.С. Сапожников, А.Н. Силин, А.Д. Хайтун, А.Д. Чудновский зерттеген. Вахталық әдістің қыр-сырын танып білетін ресейлік О.М. Ермилов пен В.В. Елгиннің авторлығымен жарыққа шыққан әдебиетте, осы вахталық әдісті екіге бөліп көрсеткен.
Олар вахталық-экспедициялық және аумақаралық әдістер болып табылады. Вахталық-экспедициялық немесе аумақаралық әдістердің тиімді жағы болып, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымы дамымаған, тұрақты тұруға қолайсыз аудандарда үлкен тұрғылықты мекендерді қалыптастыруға шығындарды талап етпейтін, ал қызметкерлер үшін үйреншікті мекен-жайларында қалыптасқан қолайлы жағдайлары сақталатын әдістер саналады.
Вахталық-экспедициялық әдістің кемшіліктері көптеген еңбек құқығына арналған басылымдарда кездеседі. Ол қызметкердің отбасынан ұзақ уақыт алыста болу және жұмыс берушінің қызметкерлерді жұмыс орнына дейін жеткізіп салу ұйымдастырылуының болмауы [7, 182-183]. Вахталық- экспедициялық әдістің экономикалық тиімділігінен басқа, оның әлеуметтік қолайлылығын да, адамгершілік жағдайларын және қызметкердің вахталық әдіспен жұмыста уақытша ғана болатындығына байланысты вахталық қызметкерлерде туындауы мүмкін теріс және тұтынушылық қатынастарды ескеру қажет.
№ 1 (86) 2012
273
Біздің ойымызша Қазақстан Республикасының аумағында осы әдістің екеуі де қолданылады.
Жоғарыда аталған мәліметтерді ескере отырып, 2009 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жарлығының негізінде жыл сайын ұйымдастырылатын «Парыз» байқауының гран-при иегері «Торғай- Петролиум» акционерлік қоғамының вахталық әдіспен жұмыс істейтін қызметкерлерінің еңбектерінің реттелуін қарастыру қызығушылығы туды. Аталмыш компанияда бес жүз вахталық қызметкер жұмыс жасайды. Компанияда вахталық- экспедициялық әдіс қолданылады. Есептік кезеңді ескере отырып, әр он бес күн сайын қызметкерлер ауысымға шығады. Сонымен қатар кәсіпорын үздіксіз өндіріс ретінде вахталық қызметкерлерді түнгі уақыттағы жұмысқа тартуы мүмкін. Кесте бойынша күндізгі уақыт күніне 11 сағат болатын болса, түнгі уақыт, заңнамаға сәйкес, сегіз сағатты қамтиды. Өндіріс орнында қызметкерлердің тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ететін объектілер бар. Солардың ішінде қызметкерлер тынығатын 13 жатахана (корпус), әр бөлмеде екі адамнан орналасады, тамақтанатын 2 асхана, дене шынықтыру залы мен дәрігерлік көмек беретін корпус бар. Сондай-ақ вахталық қызметкерлердің өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күзет пен төтенше жағдайлардан сақтайтын нысандар орналасқан.
Әр ауысымаралық кезеңде қызметкерлерді тұрғылықты жеріне және жұмыс орнына жеткізетін автокөліктер қарастырылған. Бұл орайда вахталық әдіспен жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбегін реттеу ерекшелігі, олардың тұрғылықты жерінен алыс орналасқан объектілерде қызмет атқару жағдайлары мен жұмыс уақытының түнгі және үздіксіз болуын атап айтуға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Трудовое право России: учебник для вузов; под.общ.ред. Е.Б. Хохлова, В.А. Сафонова. - М.: ООО «Юрайт- Издат», 2008. - 502 б.
2. Дурановская Г. Вахтовый метод организаций работ.// ФБ Главбух. – 2007. - № 5(36) май. - 29 б.
3. Скала В.И. Некоторые вопросы вахтового метода работы. // Кадры. Труд. Управление в организациях. - 2010. - №11. - 8 б.
4. Нургалиева Е.Н. // Комментарий к Трудовому кодексу РК. Общая и особенная часть. –Алматы: Жеті Жарғы, 2009. - 373 б.
5. Уваров В.Н. // Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. 2-е изд. – Алматы: Раритет, 2008. - 278 б.
6. И.Я. Кисилев / Сравнительное и международное трудовое право. –М.: Дело,1999. - 518 б.
7. Ермилов О.М., Елгин В.В. // Проблемы устойчивого развития крупного сырьевого моноотраслевого региона на Крайнем Севере. – Новосибирск: Изд СОРАН, 2004. - 182-183 б.
Редакцияға 12.08.2011 қабылданды.
С.А. МАМЕДОВА
«МОДИФИКАЦИЯ ОБРАЗА ДЕРВИША В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ТВОРЧЕСТВЕ»
(НА ОСНОВЕ РОМАНА К. АБДУЛЛЫ «ДОЛИНА КУДЕСНИКОВ»)
Наблюдая процессы, происходящие в современной азербайджанской литературе, становимся свидетелями связи с историческими корнями и одновременного использования многочисленных современных элементов в известных произведениях. Эта связь проявляется в использовании мифологических сюжетов и предоставлении архетипов и образов в современном контексте.
Я. Бабаев отмечал, что дервиши и миссия дервишей занимают особое место и в человеческом представлении. «Дервиш» – от фарсидского означает «блуждающий от двери к двери», «нищий».
В переводе с арабского используется понятие «неимущий, бедняк». В суфизме используются оба указанных понятий. Дервиши – это обладающие чистой душой, далекие от материальных стремлений и желаний, свободные от мрака повседневных хотений, беспорочные с морально-нравственной стороны и являющиеся сторонниками правды последователи с непорочными убеждениями. Проводящие в основном странствующий и убогий образ жизни эти любители правды предпочитают внутренние убеждения внешнему богослужению. Освещающие свою душу божественным светом и проходящие через сталкивающиеся с крахом жизнь и потусторонний мир дервиши, в основном занимаются пропагандой сектантских идей. Верующие дервиши предпочитаются суфисту, обладающему недостаточным, лицемерным и слабым убеждением. Понятие «нищеты» в мировоззрении дервишей понимается как отказ от материальных благ и богатств.
Дервишизм примерно с ХI века начал широко развиваться в Индии, Пакистане, Индонезии, Иране и Азербайджане. Постепенно стал формироваться как ветвь суфистской секты. Первоначально дервиши
