ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ЖЕТІЛДІРУ
Мустафина Айжан Агыбаевна Магистрант, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана қаласы
Ғылыми жетекші - Шалғынбаева Қадиша Қадырқызы
Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» даму стартегиясында халыққа экологиялық білім беру мәселесіне айрықша кӛңіл аударғаны баршамызға белгілі.
Экология – бҧ л әлеуметтік проблема. Оның қоғам ӛміріне әсері бҥгінгі таңда ӛзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Экология ғылымы соңғы кезде жеке тҧрғысынан қарастырылып, табиғаттағы барлық ӛзгерістерді айнала қоршаған табиғи ортасы және адамның іс-әрекетімен байланыстырылып зерттейтін кешенді ғылымдарға, нақтырақ айтқанда барлық жаратылыстану ғылымдарының негізгі ӛзегіне айналып отыр. Қазіргі кезде ғалымдар экологияны ӛ зіне жаратылыстану-ғылыми, әлеуметтік-гуманитарлық, техникалық және адамды қоса алғанда тірі жҥйелердің ӛзара байланысы туралы ӛзге мәліметтерді қосып алатын интегралды ғылым деп айтады.
XVI-XVIII ғғ. ҧ лы педагогтары Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, Г.Песталоций, Ф.
Дистервег және т.б. прогресшіл ой-пікірлері классикалық педагогикада оқушыға табиғатпен қарым-қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу, дҥниетанымын қалыптастыру заңдылықтарына негіздеген «...адамның бҥкіл рухани тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған» - деп тҧжырымдаған. XIX ғасырдың демократ-ағартушылары В.Г.Белинский, А.Н.Герцен, Н.А.Добролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-қҧ лқының дҧрыс қалыптасуына ерекше мән береді десе, халқымыздың кӛрнекті ҧлы ағартушылары А.
Қҧнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов табиғат – сҥйіспеншілік пен адамгершілік кӛзқарастарының негізі деп тҥ сінді.
Экологиялық деректерді, ғылыми мағлҧматтарды білім мен тәрбие процесінде, ӛндірістік қызметте және гуманитарлық салада пайдалану маманның терең білімділігіне, мҧғалімнің педагогикалық шеберлігіне, жоғары мәдениеттілігіне байланысты. Осыған орай, ең басты міндеттердің бірі – табиғатты қорғау мәселелерімен жастарды ғылым негізінде теориялық және практикалық біліммен қаруландыру.
Экологиялық білім беру дегеніміз адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған ортаның ҥйлестігінің ең тиімді жолдарын ҧрпаққа тҥсіндіру.
Мақсатына қарай экологиялық білім беру ҥш сатыда ӛтеді:
кәсіптік білім беретін арнайы лицейлер мен колледждер;
жоғары педагогикалық университеттер;
жоғары оқуорындарынан кейін экологиялық білім мен тәрбие беру.
Екінші сатыда қоршаған ортаны қорғау саласында мҧғалімдер әзірлеу – ең маңызды міндеттердің бірі. Оларға экологиялық факторлар және әлеуметтану мен адам экологиясының ӛзара байланысының негіздері туралы білім беру қажет. Болашақ мҧғалімдер оқыту процесінде мынадай психология-педагогикалық әрекеттерді білуі тиіс: ақпараттың алынуы мен жинақталу процесін және оның адамдардың мінез-қҧлқы мен қарым-қатынасына әсерін, жергілікті
93
табиғаттың материалын және мҥмкіндіктерін пайдаланып қоғам мен мектептің ӛзара байланысын, экологиялық қҧндылықтарды қастерлеп, даулы мәселелерді шеше білуі қажет.
Экологиялық білім мен тәрбие жалпыға ортақ мәселе. Жаратылыстану мамандығындағы студенттерге дәріс беруде, оқу ҥрдістеріндегі экологиялық білім мен тәрбие қоғамның әрбір мҥшесіне бағытталып, оларға табиғатты қорғау, табиғатты тиімді пайдалану шараларын ҥйретуді кӛздейді. Экологиялық білім беру мен тәрбиенің тҥ пкі мақсаты – табиғат байлықтарына жауапкершілікпен қарайтын, экологиялық тҧрғыда саналы жеке тҧлғаны қалыптастырып, жетілдіру. Осыған байланысты студенттер мен оқушыларға жаратылыстану пәндерін негізге ала отырып, сапалы экологиялық білім беру керек.
Қазақстанда жалпыға, жасӛспірімдерге экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің қҧқылық негіздері жасалып, заңдастырылған. 15.07.1997 ж. қабылданған Қазақстан Республикасы «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңының 73 және 74 баптарында экологиялық білім мен тәрбие берудің жалпыға бірдейлігі және ҥ здіксіз болуы қарастырылған. Осы ережелер мен ҧ станымдар Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында да кӛрсетілген.
Осындай қҧжаттардың ӛзі де Қазақстан Республикасы президентінің де назарынан тыс қалмады «Қазақстан Республикасы стратегиялық тҧрақты даму жолына арналған 2030 бағдарламасы» (1996), «Қазақстан Республикасының экологиялық білім мен тәрбие берудің ҧлттық стратегиясы» (1998) т.б. қҧ жаттар осының айғағы.
Осы орайда Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университетінде экология мамандығы негізінде экология бакалавры, 6М060800-экология магистры, экология РһD докторы даярланады. Сондай-ақ экология жалпы курс жаратылыстану және техникалық ғылым салалары бойынша мамандықтарда жҥргізіледі. Жинақталған тәжірибелер экологиялық білім берудің пәнаралық байланыстар мен пәндерді экологияландыру студенттердің ғылыми ізденіс зерттеу жҧмыстарында ӛзекті мәселеге айналуда.
Қазіргі уақытта ҥздіксіз, кешенді, пәнаралық, экологиялық білім беру жҥйесі бар. Білім беру жҥйесін экологияландыру экологиялық тҥсініктерді, ҧғымдарды, принциптер мен кӛзқарастарды басқа пәндермен байланыстыру және экологиялық білімі бар әр тҥрлі салалардың мамандарын дайындаудан кӛрінеді. Пәндерді экологияландыру мәселесі республикамыздың 2000-2001 жылдары жарық кӛрген оқулықтары мен әдеби деректерінде кӛрініп жҥ р. Әсіресе, жоғары оқу орындарының мемлекеттік стандартында кӛрсетілген типтік бағдарламалардан жҧмыс бағдарламасын жасау кезінде экологиялық мәселелерге берілген тақырыптарға еліміздің, аймақтық, ӛлкелік экологиясына арналған материалдарды оқу ҥрдістерінде пайдалануға баса назар аударылса және оқу бағдарламасын жасауда осы мәселені басшылыққа алынса дҧрыс болар еді.
Қазіргі кезде оқыту және тәрбиелеу жҧмысының негізгі бағыты − студенттерге экологиялық білім беруді жҥйелі ҧйымдастыру. Мҧндағы басты міндет – студенттерге табиғат ӛнімдерін пайдаланудың ӛнегелік және қҧқықтық ҧстанымын сақтау, ӛзінің тҧрғылықты жерінің табиғатын белсенді қорғау, оқып-ҥ йрену дағдыларын қалыптастыру.
Студенттермен табиғатты қорғау жҧмыстарын жҥргізу әрбір оқыту процесін және әрбір аудиториядан тыс жҧмыстарды дҧ рыс ҧйымдастырғанда ғана белгілі бір нәтиже береді. Бҧл екеуі де бірін-бірі толықтырып отыруы қажет.
Тек қана оқыту процесі студенттердің табиғи ортаны қорғауға деген жауапкершілігін ҥнемі арттыра алмайды, сондықтан табиғатқа сҥйіспеншілікті оятуда аудиториядан тыс жҥргізілген жҧмыстардың маңызы ерекше. Бҧл жҧмыстар тӛмендегідей жҥ реді:
Ҥгіт-насихат жҥ ргізу жҧмыстары (дәріс, әңгіме); Экологиялық кештер, дӛңгелек ҥ стел, экологиялық апталық, экологиялық семинарлар
мен конференциялар; Табиғи ортаны зерттеудің ғылыми жҧмыстары (курстық және дипломдық жҧмыстар);
94
Оқу процесі университетте екі негізгі бағытта жҥргізіледі. Бірінші бағыт – жалпы теориялық, ол студенттерде экологиялық сана қалыптастырады. Екінші бағыт студенттерді экологияның зерттеу әдістерімен және қолданбалы экологияның міндеттерімен таныстырады.
Оқытудың жаңа технологиялық, компьютерлік модельдерін қолдану арқылы студенттерге ауқымды экологиялық мәселелерді шешуге және антропогендік факторлардың қоршаған ортаға әсеріне баға беретін оқу модельдері қолданылады.
Осыған орай айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау саласында жоғары білімді, адамгершілігі мен қҧзыреттілігі, толеранттылығы жоғары мҧғалімдер мен оқытушуларды даярлау – ең басты маңызды міндеттердің бірі. Оларға экологиялық факторлар мен қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын, адамзат, ӛсімдік, жануар және микроорганизмдер экологиясы пәндерін ӛзара байланыстыра отырып бере білу қажет. Болашақ жас маман – мҧғалім қоршаған ортаның ауқымды проблемаларын толық жете игеріп және олардың негізгі кӛ рсеткіштерін ӛ здігінен анықтай білуі тиіс.
Экологиялық мәдениетті болашақ мамандарды даярлауда экологиялық тәрбие мен экологиялық білім беру жоғарғы оқу орындарының маңызды міндеті болғандықтан, жас білікті, саналы маманды дайындау ҥ шін аталған оқу орындарында оқытушылардың біліктілігін арттыру жоспарлы тҥ рде жолға қойылуы қажет.
Экологиялық білім XXI-ші ғасырдағы болашақ мамандарды даярлаудың негізгі қҧрамды элементі болуы керек.
Әдебиеттер
1. Ә.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева Экология. Оқулық −Алматы, 2001 2. Г.Е.Одыр Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының қҧрылғанына 40 жыл толуына арналған «Жас ғалым-2007» атты II Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының 12 томдық еңбектері – Тараз, Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, 2007
3. Чилдибаев Жумадил Оқушылардың педагогикалық білім мазмҧнының ғылыми- педагогикалық негіздері, Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу ҥшін дайындалған диссертация авторефераты, −Алматы, 2005
4. А.С.Шәріпханова, Б.М.Шәйімова, Қ.Қ. Бҥрҥнбетова «Экологиялық білім, тәрбиежәне мәдениет проблемалары, оларды шешу жолдары» Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, 17-20 желтоқсан, 2003 жыл, Семей