Мифологиялық және поэтикалық «диада»
Ж.Ә.Аймұхамбет, фғ.д., доцент, Ж.Қ.Кішкенбаева, докторант Қазақстан, Астана
Ең әуелі лирика табиғатының сезімдер қақтығысы мен тартысынан түзілетініне назар аударайық. Мұндай психологиялық қабаты қалың, кӛңіл күй әуенінің толқымалы сәтін айшықтайтын ӛлеңдерді теориялық аспектіде талдау үшін кӛркемдік кеңістіктегі адам жанының аумалы-тӛкпелі сәттерін бейнелейтін амал-тәсілдердің бастау алар түп тегіне үңілген жӛн. Қазіргі әдебиеттануда кӛркем мәтін табиғатын талдауда күрделі де философиялық-символдық мәні терең психологизмнің «қос жарылу» тәсілі ауызға алынады. Шығарма айшығының түзілуінде, яки кӛркем бітімінде «шендестіру» ұғымы бар. Тілдік-стилистикалық ұғымдағы «антоним» термині де белгілі дәрежеде қарама-қарсы мағынаны аңғартады. Адамзат санасынан берік орын алған ақ пен қараның, жақсылық пен жамандықтың, ізгілік пен зұлымдықтың, жомарттық пен нәмәрттіктің мәңгілікке созылған күресі мифтік танымда қос қаһарман, қос құдай, т.б. сипатта бейнеленіп келген. Ежелгі Мысыр мифологиясындағы Гор мен Сеттің, үнді мифологиясындағы Хари-Хараның, мұсылмандық әңгімелердегі Абыл мен Қабылдың, қытай мифологиясындағы инь мен янның қарсы күштер, бір-біріне қарама-қайшы ниеттегі «қос тұлға» екені біздерге осы уақытқа дейінгі жинақтаған біліміміз арқылы белгілі. Дороти Норманның «Мифологиядағы символизм»
еңбегінде Атум құдайдың ұрпақтары Гор мен Сет туралы мынадай тұжырым айтылады: «Біз оларды екі құдай ретінде әлде екі принцип ретінде қарастырғанымызға қарамастан, олардың қарым-қатынастары біздің ӛз табиғатымызға, күллі адамзаттық болмыс және күрес табиғатына сәуле түсіреді. ...Күнді түнсіз елестету қандай қиын болса, Горды Сетсіз елестету де сондай қиын»
*1, 418+. Яғни, бұл екеуінің қарсыластығы ӛмірдің мәнін, мақсатын ашуға бағытталған.
Мысырдың ежелгі жәдігерлігі саналатын «Ӛлілер кітабында» Гор мен Сеттің бірлігін бейнелейтін суреттер бар. Олардың біреуінде, Мысырдағы Фивыда сақталған суретте Гор мен Сет екі басты бір денеге біріктіріле бейнеленген. Екі бастың айналасында бейнеленген жыландар мен садақтар құпия бірлікті меңзейді екен. Ал, Лондондағы Британ мұражайында сақталған суретте де Гордың екі басының бірі ақиқатты, екіншісі жалғандықты сыйдырған. Яғни, бұл да Гор мен Сеттің бірігуі, тұтасуы. Осы Гор мен Сет тұтастығы туралы мифологиялық диаданы толықтыра түсетін тағы бір бейне – Хари-Хара тұлғасы. Хари-Хара – үнді мифологиясында Вишну мен Шиваға табынуды кӛрсетеді. Сол жақ жартысы Шиваның кескіні, ақ түсті, ал, сол жақ жартысы Вишну бейнесі, қара түсті *2+.
Жасампаздықты, дамуды білдіретін Хари яки Вишну және жойымпаздықты танытатын Хара, яки Шива тұтастығының символдық мәніне үңілер болсақ, «Бір тірі заттың екі маңызды құрамдас бӛлігін құрайтын бір-біріне қарама-қарсылықтардың қосылысы ретіндегі Хари-Хара ӛмірдің ӛзі екен: Олар біздің әрқайсымыздың бойымызда бар. Алайда, оның кӛрінуін селт етпестен кӛтеруге, шыдауға кім қабілетті? Қайшылық тірілткен саңылаусыз бетперде қарама-
қарсы күштердің – бір мезгілде, жойылу мен дамудың шетін, ішкі ширығуын маздатып отырады...
Хари-Хара – бұл болмыс символы, күллі тіршілік иелерінің ішінде болатын тірі диада» *1, 434+.
Диада сӛзінің мәнін түсіндіре кетсек, грек тілінде екілік, екі жақтылық деген ұғымды береді. Диада – адам ӛмірінің шетке ысырылмайтын шындығы. Күллі ғұмыр екі жақтылыққа, сол негізде туындайтын күреске, қозғалыс пен дамуға негізделеді [2].
Мифологиялық танымнан бастау алған диадалық ұғым поэтикалық ойлау жүйесінде адамның жан дүниесіндегі қарама-қарсы ойлар мен әрекеттердің күресін бейнелеудің «қайнар кӛзіне» айналды. Қазіргі кӛркем әдебиеттегі психологиялық талдау тәсілдерінің бірі – бір кейіпкердің бойына сыйдырылған «қос тұлғаның» күресін бейнелеу арқылы тұтас характерді таныту. «Қос жарылған» кейіпкер – кӛркем кеңістікте «ғұмыр кешуші» поэтикалық диаданың мысалы. Тӛлен Әбдіктің «Оң қол» әңгімесі мен «Парасат майданы» хикаяты, М.Мағауиннің «Жармақ» романы осындай «диада-кейіпкерді»
сомдауымен ерекшеленеді.
Диадалық ұғымнан туындаған айшықтаулар, тілдік ұғымдар поэтикалық тұрғыда түрлі жолдармен кӛрініс берді. Кереғар құбылыстардың бір адамның бойында тайталасуын бейнелеуде қаламгерлер жүгінген тәсіл сырт сипатының әр қилылығымен ерекшеленеді. Т.Әбдік пен М.Мағауиннің диада-кейіпкерлерінен Оралхан Бӛкейдің кейіпкерінің болмысы ӛзгешелеу жолмен танылған. «Сайтан кӛпір» хикаятындағы Аспан шалдың психологиялық ахуалын бейнелеуде О.Бӛкей жүгінген тәсіл де диадалық ұғымға негізделген. Алайда, қаламгер бір кейіпкердің ішінен «екі тұлға» шығармайды. Басқаша кӛркемдік ұстаным тұрғысынан келеді.
“Ӛзің де темірден мүйіз жасап алуың керек” – деді иығындағы сайтан, ал, оң иығындағы періштеде үн жоқ. “Темірден мүйіз жасап алайық” – деп, сол иығындағы сайтан қақсап болмаған соң, шыдамы таусылды ма, оң иығындағы періште “Мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағыңнан айырылмасаң” [3, 179], - деп күрсінді”.
Мұсылмандық танымда адамның екі иығында екі періште отырады. Оң иығындағы періште жақсылық істерін, сол иығындағы періште жамандық істерін жазып отырады деп түсіндіріледі. Бұл түсінік кӛркем әдебиетте кӛркем суреттеуге айналып, адам жанындағы қат-қабат қайшылықтарды таныту мақсатында кәдеге асты.
О.Бӛкей повесіндегі сайтан мен періште сипатындағы Аспан шалдың тайталасқан ойлары оның жанындағы тартысты аңғартуымен мифологиялық танымдағы «диаданы»
еске салады.
Мифологиялық диаданың мәдени санадағы, кӛркемдік кеңістіктегі реминисценциясы түрлі поэтикалық тәсілдер мен тілдік-стильдік ұғымдардың қалыптасуынан танылады. Лирикалық поэзияда адамның жан дүниесін қозғайтын кереғар сезімдер тартысы, ойлар қақтығысы қоршаған орта мен жан әлеміндегі қайшылықтар бір құбылыс, біртұтас бейнелеудің бойына сыйдырылып, бір ойдың тетігіне айналу түрінде кӛрінді. Қарам-қайшы түсініктердің тіркесуін, яки бір поэтикалық бірлікте үйлесуін сипаттайтын «оксюморон» әуелгі ұғымда «әсіре мағынасыздық»
түріндегі антикалық стилистика термині ретінде таныс болса, енді оны қарама-қайшы ойлар мен сезімдер тартысын тұтастыра, үйлестіре берген поэтикалық тәсіл түрінде танығанымыз жӛн.
«Оксюморонді стилистикалық тәсіл ретінде әдебиет классиктері де пайдаланды, қазіргі қаламгерлер де пайдалануда. Оксюморон кӛркем сӛздің эмоциялық әсерлілін арттырып, қарама- қайшылықтың бірлігін әйгілейді» *4+. Осы тұжырымға сүйенсек, оксюморонның туындауына, стилистикалық тәсіл ретінде кӛркемдік кеңістіктен орын алуына диаданың негіз болғанын бағамдау қиын емес.
Лирикадағы кейіпкердің кӛңіл күйі мен ой-сезімін, бір тұлғаға сыйған екі түрлі болмысты таныту мақсатында диаданы «қайта қарауға» суреткерлер саналы түрде ұмтылды. Диаданы кӛркемдік тұрғыда «ӛңдеп», түрлі қалыпта жаңғыртып, психологиялық тереңдік пен лирикалық
нәзіктікке бӛлеп, жаңа сипатта жаңғыртқан туындылар санатында Ж.Нәжімеденовтің «Қыз құйған шай», «Бетпақ даладағы шоқ гүл», Ф.Оңғарсынованың «Мен саған ғашық емес ем», Е.Раушановтың «Жолданбаған хат», «Ӛзім шӛлдегем жоқ, жүрегім шӛлдеді» ӛлеңдерін атауға болады. Диада ұғымынан бастау алған оксюморон тәсілі кереғар ойлар мен сезімдер тоғысуы, яғни компромисі екенін еске алсақ, аталмыш туындылардың табиғатына осы тәсіл тән екенін айтуға болады.
Кӛп жағдайда мағыналары кереғар сӛздердің тіркесуінен тұратын оксюморонды поэзиядағы парадокстың бір түрі ретінде қарастырған жӛн. Тілдік тұрғыда нақты анықтамамен айқындалатын бұл тәсілдің поэзиядағы тұжырымы кеңірек сипат алады.
Жұмекен Нәжімеденов ӛлеңінде лирикалық кейіпкердің шай құйған қызға деген сезімі қарама-қарсы ұғымдардың қатарластыра ұсынылуы арқылы беріледі. Олар – тәтті мен ащы ұғымы. «Ащы» ұғымымен шешенің тым қаталдығы, сондай-ақ «тым ертерек әке болып қалған»
шарасыздық, «тәтті» ұғымымен әке қаттылығын бағалаған, «қызға тік қарауға бата алмағанымен», «аялатайын арманын тапқан» лирикалық кейіпкердің сезім халі танылады.
Қыз құйған шай
Бұдан тәтті не бар дейсіз әлемде, Бұдан ащы не бар дейсіз әлемде,
Тәттілігі: сол қызға бір тік қарауға бата алмау, ащылығы: шешесінің болатыны қаталдау.
Әкесін де тағдыр тағы жасапты ғой қатты ғып – Қой, қой достым, біле білсең мұның ӛзі тәттілік.
...Қыз құйған шай –
одан ащы не болады, білмедім, Қыз құйған шай –
одан тәтті не болады, білмедім.
Ащылығы – тым ертерек әке болып қалғаным, Тәттілігі – айлар бойы аялайтын арманым [5, 124].
Ӛлеңдегі қарама-қарсы ұғымдар салыстыру мағынасымен ерекшеленеді. Синтаксистік параллелизмді еске салатын бұл туындыдағы поэтикалық анафора («қыз құйған шай») қарама- қарсы мәндегі сӛздердің («тәтті», ащы») «поэтикалық» болмысының ӛзегіне алынған. «Екі ӛмірлік аспектіні бір мезгілде бойға сыйдыру, түнсіз күн болмасындай, олардың ӛзара тәуелділігін ұғыну»
[1, 434] – диадалық табиғатты айқындайтын осы сипат мысалға алынған ӛлеңде қарама-қарсы екі ұғымның үйлесуі арқылы аңғарылады. Ащы мен тәтті ұғымын тұтастырып, бір «тіннің» бойына біріктіріп тұрған лирикалық қаһарманның кӛңіл күйі, сезімі қайшылықтың үндесуін, кереғар ұғымдардың тұтасуын танытады. Қарама-қайшы ұғым мен болмыстың бір-біріне әрекеті негізінде тіршілік тыныс алады. Жұмекеннің «Бетпақ даладағы шоқ гүл» ӛлеңінде осы ой поэтикалық тұспалмен аңғартылады. Бетпақ далаға шырай берген жалғыз шоқ гүл қарт даланың кӛңілі қалмасын деп берілген тіршілік сыйы іспеттес. Адамның жігерін де, сезімін де құм қылатын даладағы аңызақ жел – табиғаттың қаталдығын, сұрықсыздығын ал, дӛңде тұрған жалғыз шоқ гүл – керісінше, табиғаттың мейірімі мен сұлулығын танытатын суреттер. Ӛлеңнің финалындағы:
Құм ағысын қақ айырып екіге
Қызыл шоқ гүл тағдырымен тұр ойнап, Бедірейген бетпақ дала бетіне
Ойнап шыққан қызыл қандай бір оймақ... [5, 215] –
деген жолдар қарама-қайшы құбылыстардың күресі мен бірлігі заңдылығына нұсқайды. Яғни, тіршіліктің нәр алар қуат кӛздері осы қарама-қайшылық екенін тұспалдайды. Екі жақтылыққа негізделген диадалық оксюморон тәсілі «Қыз құйған шай» ӛлеңіндегі кӛңіл күй құбылысы, сезім тартысын бейнелеуден «Бетпақ даладағы шоқ гүл» ӛлеңінде табиғаттағы қарама-қарсы ұғымдардың тұтасуы түріне кӛшкен.
Осындай бейнелеу тәсілі Ф.Оңғарсынованың «Мен саған ғашық емес ем» ӛлеңіне де тән.
Қайшылықтан туындаған күрес лирикалық кейіпкердің шынайы тілегін екінші, яғни қарама-қарсы аңғарыммен жеткізеді. Ғашықтық сезім «ғашық еместік» ұғыммен «айшықталады»:
Сен үшін сонау алыстардағы елес ем, Осынша мені арман қып келдің неге сен.
«Сыртыңнан сүйіп жүретінімді сезуші едің ғой» демесең, Мен саған ғашық емес ем [6, 146].
Кӛріп отырғанымыздай, бұл ӛлеңде «екінші үн» бар. «Екінші үннің» иесі – сезім әуенін жеткізуші. Сол «үн иесінің» сӛздерінің тасасынан лирикалық кейіпкердің сезімі кӛрініс береді.
«Екінші үн» туралы айтылған соң музыка теориясына қатысты айтылатын «обертон» ұғымына қатысты сӛз қозғау жӛн сияқты. Негізгі үнге қосымша реңк, айрықша мағына үстейтін обертон *9, 245+ мына ӛлеңде лирикалық кейіпкердің «ішкі дауысына» сарын қосып, қайшы ұғымдардың
«бірлігін» аңғартуға қызмет еткен.
Жан әлеміндегі ширыққан тартысты жеткізудегі диадалық тәсіл ақынның келесі бір
«Телефон шыр етеді...» ӛлеңінің соңғы шумағындағы Телефон, шыңғырсаң да,
Кӛтермеймін енді мен – қылғын, сарна!
Жүрегіме тыныштық бермей қойды-ау, Тӛбесінен бір қойып сындырсам ба?!
Әне тағы... сені ме!
Қоңыр дауыс!
Трубканы сүйіп мен тұрдым сонда, - деген жолдарға тән.
Осындай ішкі тілек пен ниетті оған қарама-қайшы мәндегі ұғыммен «бүркемелеу»,
«ішкі дауысты» екінші бір үнмен «кӛмкеру» Е.Раушановтың «Жолданбаған хат» ӛлеңіне тән поэтикалық тәсіл. Редифті ұйқас үлгісімен туындаған бұл ӛлеңнің кӛркемдік құрылымына назар аударайық:
Дәл осылай болатынын сезгем мен Ғұмырым.
Сен кеткеннен ештеңе жоқ ӛзгерген, Тірімін *7, 182+.
Лирикалық қаһарманның екінші жанға үн қатуы Фариза ӛлеңіндегідей, мүлде кереғар сипатта. Жан дүниесін астан-кестен еткен «ғашық жанға» деген ӛкпе-наз лирикалық «меннің»
ширығуына, сол арқылы жұбаныш табуына негіз болған. Жүрек қалауына қарсылық келесі шумақтағы
Іздемеймін жалғыздықтан торықсам, Ұмтыламын ӛрге кіл.
Басымды изеп ӛте шығам жолықсаң, Кӛр де тұр, –
деген жолдардан айқын аңғарылады. Алайда, бұл шын сӛз, ақтық шешім емес. Іздейтін, торығатын хал басқаша, қарама-қарсы мәндегі сӛздермен айшықталған.
Сені аңсаймын, сен туралы ойланам, Ӛтірік ал, алдадым.
Керек емес, хат жазбай-ақ қой маған, Телефон да шалмағын *7, 182+.
Осы шумақтағы бірінші тармақ шынайы сезімді паш етсе, екінші, үшінші, тӛртінші тармақтар бірінші тармаққа кереғар түрде айтылғанымен, сондағы ойды тереңдетіп, толастамас сезімді бейнелейді. Оған дәлел соңғы шумақта түйінделген ой:
Сӛйлейді аспан қара жаңбыр тілімен, Сол Алматы, сол ӛзен.
Ағыл-тегіл жылайды, рас, түнімен Терезем *7, 182+.
Лирикалық кейіпкердің жан дүниесіндегі арпалыс, ширыққан сезім табиғатқа кӛшіріліп,
«аспанның қара жаңбыр тілімен сӛйлеуімен», терезесінің «түні бойы ағыл-тегіл жылауымен»
тұспалданады. Екіге жарылған кейіпкердің ойы мен сезімі осылайша «бірігеді».
Е.Раушановтың тағы бір ӛлеңі «Ӛзім шӛлдегем жоқ, жүрегім шӛлдеді» деп аталады. Бұл ӛлеңде де кейіпкер жанындағы екіұдайлылық табиғат құбылысының араласауы арқылы аңғарылады. Ӛлеңде кӛркемдік деталь қызметін атқарған бұлт лирикалық кейіпкердің анаға деген сағынышын арқалаған. Ақын тілінде «менің бұлтым» деп «меншіктелуінің» мәні осында.
Бір бұлт бар,
менің бұлтым – сол бұлт.
Қабір жаққа бірге барып менімен,
Тұрады ылғи, байғ ұс, шаршап-болдырып *7, 178+.
Ана қабірінің басына барып, мұңайған кейіпкердің сырт болмысы мен ішкі дүниесі қарама-қайшы қалыпта кӛрінеді. Ішке тұнған шерді тарқату, ӛксіп-ӛксіп жылау әрекетінің барлығы бұлтқа телінеді.
– Мама, – деймін, – бәрі жақсы, дін аман.
Жылама деп айтып ең ғой, жыламан...
Білем, енді оралмайды бал күнім, Менің бұлтым тежеп әрең жаңбырын, Аулақ барып,
ішкі шерін тарқатып,
Ӛксіп-ӛксіп жылайды бір зарлығым *7, 179+.
Ішкі жан дүниесіндегі құбылысқа сырт «пішінін» қарсы қойған лирикалық кейіпкердің жан диалектикасы, жүрегін қозғаған мұң ӛз болмысынан «аулақтатылып», бұлт арқылы аңғартылады.
Бақилық болған анамен тілдескен лиралық кейіпкер анасы айтқан ұстамдылықты «бетперде»
еткенімен, сағыныш тербеген жан әлемін оған кӛндіре алмайды. Сондықтан да ...Мен шыдаймын,
шыдай берем, шыдағам,
Бұлт қой анау жылаған... –
деп, шыдамын да, онымен тайталасқан егілу сезімін де ӛлеңнің бойына сыйдырып, ӛзінің бар болмысымен «айқара ашылады».
Екіұдай сезім мен халді қатар алу арқылы адам жанының шынайы табиғатын, жүрек қалауы мен сезім халін танытуда «бір тұлғаға» бірікен «қос тұлға» архетипінің «алтын ӛзекке»
айналуы поэтикалық туындылар арқылы кӛрінгені мәлім. Бір адамның бойында «ӛмір сүретін»
екіұдайлылық, екі түрлі ой, екі түрлі сезім, айналып келіп, бірігеді, тұтасады. Бір арнада тоғысады.
Сол тұтасудан түрлі поэтикалық образдар мен тәсілдер, әсерлі де бейнелі оралымдар, стилистикалық айшықтар түзіледі. Қазақ поэзиясында мифологиялық-симолдық диада «қайнар кӛз» болған ондай сипатты ӛлеңдер кӛптеп саналады.
Ежелгі дүниетанымдағы екі жақтылықтың, қарама-қарсы мәндегі екі сипаттың, ұғымның бір тұлғаға бірігуін меңзейтін диада кӛркемдік ойлау жүйесінде, әдеби дамуда жаңғырып, қуатты да ӛміршең поэтикалық тәсілдердің қалыптасып, дамуына негіз болуда. Мифологиялық диададан бастау алып, кӛркемдік ойлау жүйесінде қарама-қайшылықты тұтастырудың түрлі амал-тәсілдері
бірін бірі қайталамайтын сан қилы ізденістерге бастағанына талдау нысанына алынған туындылар мысал. Түрлі әдеби терминдер мен тәсілдерге сәуле түсірген екіұдайлықтың бірігуін меңзейтін танымның кӛркемдік дәстүрде жаңғыруын поэтикалық диада деп атау, осы ұғымды тереңірек және жан-жақты қарастырып, тұжырымдар жасау қажет деп білеміз.
Әдебиеттер тізімі
1. Дороти Норман. Мифологиядағы символизм. Кітапта: Әлемдік мәденитеттану ой-санасы. Он томдық. 2-том. Мифология. Құрылымы мен рәміздері. –А.: Жазушы, 2005. –568 б.
2. Большой энциклопедический словарь. http://dic.academic.ru/dic.nsf 3. Бӛкей О. Біздің жақта қыс ұзақ. – А.: 1984. – 325 б.
4. Оксюморон в литературе // http://skazanul.ru/slova/oksyumoron-literature-nazvaniya
5. Нәжімеденов Ж. Толық шығармалар жинағы. 1-том. Ӛлеңдер мен поэмалар. – А.: Қазығ ұрт, 2012. – 488 б.
6. Оңғарсынова Ф. Он томдық шығармалар жинағы. 5 том. –Аст., 2004. –312 б.
7. Раушанов Е. Бозаңға біткен боз жусан. Ӛлеңдер мен поэмалар. – А.: Раритет, 2006. – 384 б.
8. Энциклопедия искусства. Под общ. Ред. Г.К.Шалабаевой. –А., 2010. – 432 с.
