ӘОЖ 330.522.2(574)
НЕГІЗГІ ҚҦРАЛДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ Альжанова Фариза Айтугановна Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ҧлттық университетінің студенті, Астана Ғылыми жетекші – э.ғ.к., доцент Бержанова А.М.
―Негізгі қҧралдар‖ бабы бойынша қолданыстағы, консервациядағы немесе запастағы негізгі қҧ ралдар бойынша мәліметтер кӛрсетіледі. Бҧл бап бойынша заңдарға сәйкес кәсіпорынның меншігіне сатып алынған жер учаскелерінің қҧны да кӛрсетіледі.
Аталған бап бойынша негізгі қҧралдардың бастапқы қҧны және тозуы және қалдық қҧны жеке-жеке кӛрініс табады. Негізгі қҧ ралдар баланс валютасына қалдық қҧнымен енгізіледі.
Негізгі қҧралдардың тҥгендеу нәтижесі бойынша анықталған бастапқы қҧны мен қайта есептеу коэффициенттері негізгі қҧралдарды қайта бағалауға арналған алғашқы деректер болып табылады. Негізгі қҧ ралдар олардың бастапқы қҧнын тиісті коэффициентке кӛбейту жолымен қалпына келтіру қҧнына дейін қайта бағаланады. Негізгі қҧралдар қайта бағалағаннан кейін негізгі қҧралдардың бастапқы қҧны қалпына келтіру қҧнына алмастырылады (яғни қалпына келтіру қҧны баланстық қҧнға айналады).
Есеп беруде негізгі қҧралдардың тозуы жекелей кӛрсетіледі. Сонымен, баланстық
―Негізгі қҧралдар―-ды толтыру ҥ шін мынадай жинақтамалы шоттардың ақпараты қажет:
―Жер‖, ―Ҥйлер мен ғимараттар‖, ―Машиналар мен жабдықтар, беріліс қҧрылғылар‖,
―Кӛлік қҧралдары‖, ―Басқалар―, ―Аяқталмаған қҧрылыс‖, ―Ҥйлер мен ғимараттардың тозуы‖, ―Машиналар мен жабдықтардың, беріліс қҧрылғылардың тозуы―,
―Кӛлік қҧралдарының тозуы―, ―Басқалардың тозуы―.
Ӛнеркәсіптік ӛндірістің тиімділігін арттыру бойынша шаралар жҥйесінде Қазақстан Республикасы Ҥкіметінің бағдарламасымен негізгі қорларды пайдалану деңгейін едәуір арттыру, ҧлттық экономика салалары бойынша кәсіпорындарда және ҧйымдарда қор қайтарымын арттыруға бағытталған шаралар кешенін ҧдайы ӛндірістегі, ӛнеркәсіп жҧмысының кӛрсеткіштерін жақсартуға және оның тиімділігін арттырудағы рӛлі мен экономикалық мәнімен алғышартталған.
Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен, еңбек қҧралдарының қоғамдық ӛндірістің дамуындағы ҥлесімен анықталады. Еңбек қҧ ралдары, олардың материалдық қҧрамы кӛп жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды. «Экономикалық дәуірлер не ӛндіретіндігін емес, қалай еңбек қҧралдарымен ӛндірілетіндігін ӛзгешелейді. К.Маркс «Еңбек қҧралдары тек қана адамдық жҧмыс кҥнінің дамуының ӛлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жҥзеге асырылатын қоғамдық қатынастардың кӛ рсеткіші», – деп жазған.
Кәсіпорын іскерлігіне авансталған барлық қҧралдарды капитал деп атауға болады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансын қҧ ру кезінде оның шаруашылық қҧралдары актив, ал олардың қаржыландыру кӛздері – меншікті капитал және кәсіпорынның міндеттемелері деп аталады. Шаруашылық субъектілері ӛзінің қызметін жҥзеге асыру ҥшін материалдық- техникалық қор (МТҚ) қҧру керек. МТҚ-дың негізін негізгі қорлар қҧ райды. Кәсіпорынның шарушылық ӛндірістік іскерлігінің аса маңызды қҧраушысы болып негізгі қорлар болып табылады. Негізгі қорлар ӛзінің натуралдық тҥрін сақтай отырып, кӛптеген ӛндірістік кезеңдерге қатысып, ал қҧндары дайындалатын ӛнімге бӛліктермен ауыстырылатын еңбек қҧралы.
Ӛндіріс процесінде қатысатын барлық еңбек қорлары (машина, жабдық, т.б.) нарық жҥзеге асырылуына жағдай жасайды (ӛндірістік ғимараттар, гидротехникалық қҧралдар, плотиналар, арналар, эстакадалар, кӛлік қҧралдары, жолдар, тунельдер, электр жҥйелері, қҧбырлар), еңбек заттары мен ӛнімдерін сақтау мен қозғалту ҥ шін қызмет ететін ӛндірістік
негізгі қорлар болып табылады. Негізгі ӛндірістік қорлар қҧ рамына тек ӛнімнің тҧтыну қҧнын қҧруға ғана емес, сондай-ақ, оның қҧнын қҧруда қатысатын ӛндіріс қҧ ралдары да кіреді.
«Негізгі қҧралдар есебі» Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес, негізгі қҧралдар – бҧл ҧзақ уақыт бойы (1 жылдан астам) материалдық ӛндірісті де, ӛндірістік емес салада да әрекет ететін материалдық активтер.
Негізгі қорлардың ерекше ӛзгешеліктері мыналар:
а) олардың шаруашылық қызметте кӛп дҥркінді қатысуы; б) натуралды – заттық ҥ лгісін сақтауы;
в) ӛзінің қҧнын дайын ӛнімге (жҧмысқа, қызметке) қызмет кезеңі барысында біртіндеп аударады.
Соңғы тармақ негізгі қҧрал-жабдыққа амортизациялық тӛлемді есептеу арқылы асырылады, ал оларға тӛмендегілер: жер, аяқталмаған кҥрделі қҧрылыс, резервте, қорда және консервацияда тҧрған объектілер енбейді.
Сонымен қатар кітапханалық қорларға, ӛнім малына, бҧғыларға және ӛгіздерге амортизациялық есептеулер жҥргізілмейді. [1]
Амортизация – негізгі қорлардың (ғимараттардың, машиналардың, жабдықтың) тозуы есепті оның қҧндылығының бірте-бірте тӛмендеуі сондай-ақ негізгі қорларды жаңарту ҥшін қаражатты қорландыру мақсатымен осы қорлар қҧнынан ӛндірілетін ӛнімге бірте- бірте кӛшуі. Амортизациялық ӛтелім – негізгі қорлардың тозығын толтыру ҥшін, яғни оны ҧдайы ӛндіру ҥшін осы қорлар қҧнының бір бӛлігін аударып отыру. Тозу – негізгі қҧралдар объектілерінің физикалық және моральдік қасиеттерінің жоғалуы.
Салық салу мақсатында негізгі қҧралдарға қҧны 40 айлық есептік кӛрсеткіштен асатын және Жарлықтың 20 бабына сәйкес амортизацияға жататын қызмет мерзімі 1 жылдан асатын активтер жатады. Осыған сәйкес негізгі қҧ ралдар, олардың қалдық қҧнынан 7-ден 30%-ке дейінгі амортизация нормасымен топтарға топтастырылады.
Негізгі қорлар, тек ең алдымен олардың экономикалық зерттелуі мен жалпылауы ҥшін негізгі қорлар жіктелуі деп аталатын натуралды заттай қҧрамы бойынша топталуы аса маңызды.
Негізгі қорлардың бухгалтерлік есебінің дҧрыс ҧйымдастырылуының негізі болып қорлар бекітілген типтік жіктелуі мен оларды есепте бағалаудың ортақ принципі табылады.
Бухгалтерияда негізгі қҧралдар есебі инвентарлық объектілер арасында жіктелу топтары бойынша жҥргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі қҧралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге кодтау жҥйесі бойынша инвентарлық нӛмір беріледі, ол нӛмір оның ҧйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады.
Инвентарлы нӛмір қабылдау –беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б.
инвентарлық нӛмірді әрбір объектіде белгіленеді.
Қазіргі уақытта негізгі қорларға келесі типтік жіктелуі қабылданған:
1. Жер – субъект меншік қҧқығында алған жердің мӛлшері мен қҧны. Жерге меншік қҧқығы ―Жер учаскесіне меншік қҧқығына актісімен‖ расталуы тиіс. Инвентарлық объект болып жер учаскесіне меншік қҧқына акт берілген әрбір жер учаскесі табылады.
2. Ғимараттар тағайындау – тҧ рғындар еңбегі, тҧрғындар жайы, әлеуметтік - мәдени қызмет кӛрсету ҥшін және материалдық қҧндылықтардың сақталуы ҥшін жағдайлар жасауда айқындалатын архитектуралық-қҧ рылыстық объектілер. Инвентарлық объект болып әрбір жеке тҧ рған ғимарат саналады.
3. Қҧрылғылар – еңбек қҧралдарының ӛзгеруіне байланысты емес қандай-да болсын қызметтерді орындау жолымен ӛндіріс процесін жҥзеге асыруға тағайындалған инженерлік- қҧрылыстық объектілер (шахталар, мҧнай мен газ скважинасы, эстакада, кӛмірлер).
Инвентарлық объект болып барлық мҥ лік-жайымен бірге бір тҧтасты қҧ райтын әр жеке қҧрылғы.
4. Беріліс қондырғылары – электрлік, жылу және механикалық энергияны ӛткізу қондырғылары (электр ӛ ткізу жҥйелері, жылу жҥйелері, қҧбырлар).
17
5. Машиналар мен жабдықтар, инвентарлы объект болып басқа бір инвентарлық объектісінің бӛлігі болып табылмайтын қҧрама қҧралдар, фундамент, қоршауларды, қажет заттарды қоспағандағы әрбір машина табылады. Негізгі қҧралдар, бҧл 5 топшадан тҧрады:
- ӛлшегіштер және реттеуші қҧралдар мен қондырғылар, лабораториялық жабдық; - технологиялық процестерді реттеу, ӛлшеу және бақылау ҥшін, лабораториялық тәжірибелер мен зерттеулер жҥ ргізу ҥшін тағайындалған; - есептегіш техника: процестерді
жеделдету мен автоматтандыруға арналған машина,
қондырғы қҧралдар (электр, есептегіш, басқарушы және т.б. есептегіш машиналар); - ӛзге де машиналар мен жабдықтар: машина, аппарат және басқа жабдықтар (телефон станцияларының жабдықтары, ӛ рт сӛндіргіш машиналар).
6. Кӛлік қҧралдары – адамдар мен жҥктердің орнын ауыстыру ҥшін тағайындалған қозғалыс қҧ ралдары (автомобиль, теміржол және су кӛліктерінің қозғалмалы қҧ ралы).
Инвентарлы объектісі болып оған жататын бҥкіл керектер;
7. Қҧрал – қол еңбегінің механикаландырылған және механикаландырылмаған қҧралдары немесе машиналарға тіркелінген металл, ағаш және т.б. ӛңдеу қҧралдары ғана табылады;
8. Ӛндірістік инвентарь – ӛндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдетуге арналған ӛндірістік тағайындаудағы қҧралдар - жҧмыс ҥстелдері, верстактар, шкафтар;
9. Шаруашылық инвентарь – кеңселік және шаруашылық инвентарь (ҥ стел, шкаф, кілем);
10. Еңбек және ӛнім малы, еңбек малы - жылқы, тҥйе және т.б. жҧмыс малдары.
Ӛнім малы – ірі қара мал жылқы, тҥйе және т.б. инвентарлық объект - әрбір ересек жануар.
11. Кӛп жылдық екпе ағаштар.
12. Жерді жаңарту бойынша кҥ рделі шығындар (қҧрылғыларсыз) - шаруашылықта қолдану ҥшін жерді жақсарту бойынша шараларға инвентарлық сипаттағы шығындар (алаңдарды тастардан тазарту , жер учаскесінің планировкасы).
13. Басқа да негізгі қорлар – кітапхана сӛрелері, спорттық инвентарь, мҧ ражайлық қҧндылықтар.
Иеленуі бойынша негізгі қҧралдар жеке меншік және жалға алынған болып бӛлінеді.
Алғашқылары кәсіпорынның иелігінде болады және оның балансында тіркеледі; екіншілері басқа кәсіпорын мен ҧйымдардан уақытша пайдалануға ақыға алынған. Ӛндірістік процеске қатысу сипаты бойынша істегі және тҧрған (запаста немесе консервацияда тҧрған негізгі қҧралдар).
Негізгі қҧ ралдарды пайдалану сипаты бойынша былай жіктеледі: - істегі (пайдаланудағы); - істемей тҧ рған ( консервациядағы); - запастағы.
Негізгі қызметке қатысу сипаты мен қҧ нынан ӛндіріс және айналым шығындарына ауыстыру тәсілі бойынша негізгі қҧралдар былай бӛлінеді:
- Белсенді (олардың қатысу жҧмыс сағаттарының мӛ лшерімен, жҧмыстар кӛлемімен ӛ лшене алады);
- Бәсең (ғимарат, қҧрылыс). Олардың негізгі қызметке қатысуын қандай да бір кӛрсеткіштерде ӛ лшеу мҥмкін емес.
Негізгі қҧ ралдардың бухгалтерлік есебінің басты міндеттері:
- алынуынан бастап шығуы сәтіне дейін олардың бар болуы және сақтығын
бақылау; - амортизацияны дҧрыс және уақытылы есептеу; - бюджетке аударылатын мҥлік салығын дҧрыс есептеу ҥшін мәліметтер алу;
- реконструкцияға, модернизацияға және жӛндеуге қаражаттардың дҧрыс және тиімді пайдалануын бақылау;
- негізгі қҧралдардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану тиімділігін бақылау;
- негізгі қҧралдардың бар болуы және қозғалысы жӛнінде есеп беруді қҧру ҥшін мәліметтер алу.
Қазақстан Республикасындағы ӛнеркәсіптің негізгі қҧралдары Қазақстанның ҧлттық байлығының аса маңызды бӛ лігін қҧ райды. 2002 жылы 1 қаңтарына негізгі ӛндірістік қорларға инвестиция нақты бағаларда 114969 млн. теңгені қҧ рады. Аз мӛ лшердегі кәсіпорын мен ҧйымдарды есептемегенде негізгі капиталға бҥкіл инвестициялар нақты бағаларда 2002 жылы 114969 млн. теңгені қҧ рады (1994ж. 80945 млн.теңге).
Негізгі қорлар және негізгі қҧралдарға ҧзақ мерзімді инвестициялар кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен қызметі нәтижесінде жан-жақты әсер тигізеді.
Негізгі қҧ ралдар қоғамның материалдық қорын жоспарлы қалыптасуына және оларды ӛнім ӛндірісі мен тҧ рғындардың мәдени тҧ рмыстық қажеттерін қанағаттандыру ҥшін біздің экономикамыздың салаларында қолданылуы бойынша ӛзіндік экономикалық категорияны анықтайды.
Негізгі қҧралдардың мӛ лшерінен, сапасынан және тиімді пайдалануынан табыстың ӛсу қарқыны, ӛндірістің дамуы және кәсіпорынның тҧтынушыларының еңбек және тҧрмыс жағдайларының жақсаруы тәуелді.
Себебі, негізгі қҧралдар кәсіпорынның экономикалық потенциалын айқындайды:
Ғылыми-техникалық прогресс негізінде ӛнеркәсіпте ӛндірістік негізгі қорлардың жаңаруы мен сапалық жетілуінің интенсивті процесі орын алды. Бҧл 2 жолмен орындалады:
- жаңа кәсіпорын қҧрылысы, сондай-ақ кәсіпорын реконструкциясымен кеңейтілуі кезінде аса жоғары техникалық деңгейдегі негізгі қҧралдар қҧрумен;
- негізгі қҧ ралдарды модернизациялау, сапалық жетілдіру мен және оларды жаңа техника тҥрлерімен ауыстыруыменен.
Негізгі қҧ ралдар қҧ рамында абсолютті және салыстырмалы тҥ рде техникалық алдыңғы қатарлы, жаңа еңбек қҧ ралдары артуда. Жаңа негізгі қорлардың, әсіресе ӛндіріс қҧралдарының ӛсуі еңбекті қарулануды арттырады, ал бҧл еңбек ӛнімділігінің ӛсуінің басты факторы болып табылады.
Пайдалану процесінде негізгі қҧ ралдар ӛзінің бастапқы заттық формасын сақтай отырып, біртіндеп тозады да, ӛз қҧнын жаңадан жасалатын ӛнімге аударады. Бухгалтерлік есептің №6 ―Негізгі қҧралдар есебі‖ стандартына сәйкес тозу – бҧл негізгі қҧралдар объектілерінің физикалық және моральдық сипаттамаларынан айырылу процесі.
Негізгі қҧралдардың тҥ р-тҥріне амортизацияны есептеудің тҥрлі тәсілдері қолданылады, негізгі қҧралдар объектілерінің физикалық тозуы – бҧл пайдалану процесінде олардың бастапқы қҧнының бір бӛлігінен айырылу, оған: қажалу, сыну, механизмдердің, детальдардың жекелеген бӛлшектердің қирауы және сыртқы ортаның әсері салдарынан пайдалану сапасынан айырылуымен сипатталады. [2]
Негізгі қҧралдар объектінің моральдық тозуы бҧл жетілдірілген және ӛнімді машиналардың, жабдықтардың және басқа негізгі қҧралдардың пайда болуына байланысты жҧмыс істеп тҧ рған объектінің бастапқы қҧнының тӛмендеуі. Бҧндай тозуға негізгі қҧралдың барлық объекттері жатады.
Барлық жағдайларда негізгі қҧралдардың объектілері пайдалану мерзімі аяқталғанша бастапқы тҥ рін сақтайды, бірақ қҧны нақты тозу сомасынан тӛмендейді. Тозудың қалыпты қызмет мерзімі бойы активтің амортизацияланатын қҧнының жҥйелі бӛлінуі тҥріндегі қҧндық шамасы амортизация деп аталады. Пайдалы нормативті қызметті барлық мерзімі бойы әрбір есепті кезеңге амортизациялық тӛ лемдер субъектінің шығындары болып табылады.
Амортизацияны есептеу әдістерін шаруашылық субъектілерінің есеп саясатында қарастырылады:
- қҧнды біркелкі шегеру әдісі
- қҧнды атқарылған жҧмыс кӛлеміне пара-пар шегеру (ӛндірістік тәсіл) - жеделтілген әдістер
- қалдықты азайту әдісі
19
- қҧнды сан сомасы бойынша (кумулятивті) әдіс Негізгі қҧралдардың әрбір тҥ ріне амортизацияны есептеудің қосымша тәсілдері
қолданылады, бірақ та бір тҥріне жыл бойында тек бір әдіс ӛзгеріссіз қолданылады.
Мысалы, «Автоматика» ААҚ-ды қарастыратын болсақ, онда есептік саясында біркелкі әдіс негізгі қҧ ралдың барлығына қолданылады. Бҧл - әдістің таңдалу себебі, ол қолдануға ыңғайлы. Негізгі қҧрал қҧнын қайта бағалау Қазақстан Республика Ҥкіметінің қаулысына сәйкес жҥргізілді. Амортизацияны ай сайын біркелкі шығару жолымен есептеледі. Қайтадан тҥскен негізгі қҧралға амортизациясын есептеу келесі айдың бірінші кҥнінен басталады да, істен шыққан негізгі қҧ ралға амортизацияны есептеу келесі айдың бірінші кҥнінен тоқталады. Амортизацияны есептеудің таңдап алынған тәсілі есептеу саясатымен белгіленіп, бір есепті кезеңнен екіншісіне дәйекті тҥрде қолданылуы тиіс. Амортизацияны есептеу әдісі ӛзгерген жағдайда осы ӛ згерістерді тудырған себептер ашылуы тиіс. Амортизацияланатын қҧн дегеніміз бастапқы және тарату қҧнының арасындағы айырмашылық есептеп шығару әдісі «Автоматика» ААҚ-ң негізгі қҧралдың барлығына қолданылады. Бҧл әдістің таңдалу себебі, ол қолдануға ыңғайлы негізгі қҧ рал қҧнын қайта бағалау Қазақстан Республикасы Ҥкіметінің қаулысына сәйкес жҥргізілген.
Ғимарат, қҧрылыс бойынша амортизация әр қҧрылысқа жеке есептеледі. Егер қҧрылыс қҧны тозу нәтижесінде 40 айлық есеп айырысу кӛрсеткішінен тӛмен болса, онда қҧны ағымдағы шығынға теңеліп, шығарып тастауға жатады.
Егер топтың қҧ ндық балансы салық жылының аяғында 100 айлық есеп айырысу кӛрсеткіші сомасынан тӛмен болса, топтың қҧндық балансының мӛлшері шығарып тастауға жатады.
Тозуды біркелкі есептеу әдісі объектінің тозған қҧнын оның қызмет мерзімі кезінде ӛ ндіріс шығынына біркелкі ҥ лестіріп бӛлуді қарастырады.
Негізгі қҧ ралдарға ҥйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, кӛлік қҧралдары, шаруашылық қҧ рал-саймандар және т.б. қызмет мерзімі бір жылдан асқан материалдық қҧралдар жатады. негізгі қҧралдардың аналитикалық есебі арнайы тізімде тіркеуге жататын карточкаларда әрбір инвентарь объектісі бойынша жеткізіледі. Объектілердің саны аз болған жағдайда есеп инвентарь кітабында жҥргізіледі. [3]
Негізгі қорлардың әлеуметтік-экономикалық маңызы, ең алдымен, еңбек қҧралдарының қоғамдық ӛндірістің дамуындағы ҥ лесімен анықталады. Еңбек қҧралдары, олардың материалдық қҧрамы кӛп жағдайда кез-келген қоғамның материалды-техникалық сипатын анықтайды. «Экономикалық дәуірлер не ӛндіретіндігін емес, қалай еңбек қҧралдарымен ӛндірілетіндігін ӛзгешелейді. К.Маркс «Еңбек қҧралдары тек қана адамдық жҧмыс кҥнінің дамуының ӛлшеуіші емес, сондай-ақ ол – еңбек жҥзеге асырылатын қоғамдық қатынастардың кӛрсеткіші», – деп жазған.
Әдебиеттер:
1. 1 Ертісбаев Е.Қ. «Сауда кәсіпорынының экономикасы» - Қарағанды, 2003ж.
2. 2 Кривогузова Н.А. «Экономикалық талдау» - Қарағанды, 2004.
3. 3 «Бухгалтер бюллетені» журналы, №3-4, қаңтар 2005ж., «БИКО» баспа ҥ йі.
