Караганды мемлекетт1к медицина университет! нутрициология жэне жалпы гигиена кафедрасы (Караганды, Казакстан)
Макалада Орталык Казакстаннын орташа бiлiм беретiн мекемелер^ н 1-11 сыныптарында окитын 6 жастан бастап 17 жас аралыFындаFы 4249 балалар мен жасеспiрiмдердiн антропометриялык кeрсеткiш терi мен талдау нэтижелерi кeрсетiлген. Зерттелуш тер 12 жас топтарына (6-17 жас), эр1 карай балалардын жынысы мен улт ерекшелiктерiне карай жiктеледi. Орталык Казакстаннын мектеп жасындаFы балалар популяциясынын есу1 мен дамуынын жастык ж эне этникалык ерекшелiктерi негативтi процестермен байланысты кептеген отандык жэне шет ел авторларымен бекiтiлгендей дене дамуынын нашарлауымен жYретiндiгi аныкталды.
К л т сездер: дене дамуы, окушылар, балалар мен жасеспiрiмдер, мектеп жасы, бойынын узындыгы, дененщ салмаFы, кеуде куысынын аумаFы
Кептеген мамандар сонгы уакыттарда жас урпактын дене дамуы керсетюштерЫщ нашарлау тенденциясына аландатушылык тудыруда. Кейб1р авторлар бул мэселен1 экологиялык жагдайдын нашарлауымен байланыстырып отыр. Балалардын дене салмагынын ж етю лказдк жи1л1г1н1н артуы, бойынын еспеу1, соматометриялык жэне функционалдык керсетк1штер1н1н темендеу1 байкалады [2, 3, 5].
О н ы м е н к о с а , б а л а л а р м е н жасешр1мдердщ дене дамуы дэрежес1 мен Y й л е с i м д i л 1г1н б а г а л а у а й м а к т ы к стандарттардын жоктыгына байланысты киындык тудырып отыр [1, 4]. 1986 жылы К а р а г а н д ы м е м л е к е т т 1 к м е д и ц и н а институтынын балалар мен жасесп1р1мдер гигиенасы кафедрасынын кызметкерлер!
эз1рленген Казакстаннын тYрлi аймактарында мектепке дей1нг1 жэне мектеп жасындагы балаларды дене дамуы стандарттары [6, 7, 8, 9, 10] есюрген жэне тэж1рибел1к кызметте колдануга жарамсыз.
З е р т т е у д 1 н м а к с а т ы О р т а л ы к Казакстандагы окушылардын дене даму ерекшел1ктер1н зерттеу жэне талдау болды.
МАТЕРИАЛДАР ЖЭНЕ ЭД1СТЕР Зерттеу нысаны Орталык Казакстаннын калалык жэне ауылдык елд1 мекендер1н1н жалпы б1л1м беру мекемелерндеп 1-11 сынып окуш ы лары ны н 6 жас пен 17 жас аралыгындагы балалар мен жасесп1р1мдер болып табылады. Зерттеуге 4249 адамнан туратын шартты тYPде ден1 сау балалар мен жасесп1р1мдер катысты.
Барлык зерттелет1ндер 12 жас тобына, одан эр1 жынысы мен тургылыкты елд1 мекендер1 бойынша топталды. Зерттеуд1 КММУ Биоэтика комитет! макулдады. 1-4 сынып
окушыларынын ата-аналарынан жэне 5-11 сынып окушыларынан зерттеуге акпарттык руксат алынды.
Балалардын дене дамуын зерттеу кез!нде соматометриялык (дене узындыгы, дене салмагы, кеуде куысынын аймагы) параметрлер! аныкталды.
Статистикалык талдау Microsoft Office Excel 2007 багдарламасынын кемепмен журпзшдк Арифметикалык орташа шама (M), квадраттык ауытку, арифметикалык орташа шаманын катес! (m) ж эне вариация коэффициент! аныкталды.
НЭТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛКЫЛАУ Антропометриялык зерттеулерге сэйкес, 14 жасынан бастап, ер балалардын бойынын узы нды гы кыз б а лал ар ды н бойы ны н узындыгынан жогары, ал 12 жастагы ер б а лал ар ды н бойы ны н узы нды гы кыз балалардын керсетк1ш1нен темен (р<0,01) екендИ аныкталды (1, 2 сурет).
9-10 жастагы жэне 15-17 жас аралыгындагы улты казак ер балаларынын бойы осы жастагы орыс ултынын ер балаларынын бойынан айтарлыктай темен (р<0,001). Осындай керсетк1штер 6, 8, 13-17 жас аралыгындагы казак жэне орыс улттарынын кыз балаларынын орташа керсетюштерЫ салыстыра отырып алынды (3, 4 сурет).
Ер балалар мен кыз балалардын орташа дене салмагын (ДС) салыстырмалы талдау 9 жас, 16 жас жэне 17 жас аралыгындагы ер балалар Yшiн бул керсетюш кыз балалардын ДС айтарлыктай жогары (р<0,001) екендИн керсеттк 13 жастагы кыз балалардын ДС ер балалардын салмагынан (р<0,05) артык.
Сондай-ак орта жэне жогары жастагы топтарда казак улты балаларынын
158 153 148 143 138 133 128 123 118
6 ж ас 7 ж ас 8 ж ас 9 ж ас 10 ж ас 11 ж ас 12 ж ас 13 ж ас 14 ж ас 15 ж ас 16 ж ас 17 ж ас
И кд зак тар П о р ы с т а р
**р<0,01;***р<0,001
1 сурет - мектеп жасындаFы ер балалардын бой узындь^ы керсетюштерЫщ (см) орташа мэндерi 165
160 155 150 145 140 135 130 125 120 115
Не
6 ж ас 7 ж ас 8 ж ас 9 ж ас 10 ж ас 11 ж а с 12 ж ас 13 ж ас 14 ж ас 15 ж ас 16 ж ас 17 ж ас
Е Зк аза^ тар ЕЗорыстар
*р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001
2 сурет - Мектеп жасындаFы кыз балалардьщ бой узындь^ы керсетюштернщ (см) орташа мэндерi
150 145 140 135 130 125 120 115
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 жас11 ж ас12 жас13 ж ас14 ж ас15 жас16 ж ас17 жас
@кыз балалар
Вер балалар
*р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001
3 сурет - Казак ултынык мектеп жасындаFы балаларынык бой узынды^ынык (см) орташа мэндерi
175 170 165 160 155 150 145 140 135 130 125 120 115
6 жас 7 жас 8 ж ас 9 жас 10 жас11 ж ас12 жас13 ж ас14 жас15 жас 16 жас 17 жас
БЗкыз балалар Сер балалар
*р<0,05; ***р<0,001
4 сурет - Орыс ултынык мектеп жасындаFы балаларыньщ бой узындь^ыньщ (см) орташа мэндерi кeрсеткiштерiне караFанда, орыс улты
балаларынык ДС елеулi айырмашылыктар бар екендИ аныкталды. Орыс балаларынык ДС жоFары, бул кeрсеткiштер олардык бойымен корреляцияланады (5, 6, 7, 8 сурет).
ЭртYрлi жастык-жыныстык топтаFы балалардык кеуде клеткасынык аумаFынык (ККА) орташа мэын салыстырмалы талдаудык нэтижелерi бой-салмак кeрсеткiштерiмен сенiмдi корреляцияны аныктады.
52 47 42 37 32 27 22 17
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 11 Иказактар
12 13 14 15 16 17
И орыстар жас жас
*р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001
5 сурет - Мектеп жасындаFы ер балалардык дене салмаFы керсетюштернщ (кг) орташа мэндерi
57 52 47 42 37 32 27 22 17 -f
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 жас11 жас 12 лет13 жас14 жас15 жас16 жас17 жас
IS казак кыздар Яорыс кыздар
**р<0,01; ***р<0,001
6 сурет - Мектеп жасындаFы кыз балалардык дене салмаFы керсетюштернщ (кг) орташа мэндерi 6, 9, 17 жастаFы орыс ер балалардык
ККА осы жаст^ы казак ер балаларынык ККА- сынан кек екендiгiн зерттеу аныктап бердi (9 сурет).
Казак ер балалар мен кыз балалардык ККА салыстыру кезiнде 8, 9, 10 жэне 14 жас аралыFындаFы балалардык кeрсеткiштерi
накты eзгерiстермен аныкталды. ЖоFарыда керсеттген жас арасындаFы ер балалардык ККА осы жаст^ы казак кыз балаларына караFанда кек (р<0,001) екендiгi белг^ болды (10 сурет ).
47 42 37 32 27 22 17
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 11 12 13 14 15 16 17 жас жас жас жас жас жас жас жас
ЕЭ^ыз балалар 0ер балалар
**р<0,01; ***р<0,001
7 сурет - Мектеп жасындаFы казак балалардьщ дене салмаFы керсетюштернщ (кг) орташа мэндер1
66
61
56
51
46
41
36
31
26
21
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 жас 11 жас 12 жас 13 жас 14 жас 15 жас 16 ж ас17 ж ас
ВЗкыз балалар Еер балалар
**р<0,01; ***р<0,001
7 сурет - Мектеп жасындаFы казак балалардьщ дене салмаFы керсетюштернщ (кг) орташа мэндер1
76
71
66
61
56
6 жас 7 жас 8 жас 9 жас 10 11 жас 12 13 14 15 16 17
жас жас жас жас жас жас жас
Ез казактар Иорыстар
*р<0,05; * **р<0,01; ***р<0,001
9 сурет - Мектеп жасындаFы ер балалардык кеуде клеткасы ayMaFbi керсетюштерЫщ (см) орташа мэндерi
ЕЗ к,ыз б а л а л а р ■ е р б а л а л а р
*р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001
10 сурет - Казак ултыньщ мектеп жасындаFы балаларынык кеуде клеткасы ayMaFbiHbiH (см) орташа мэндерi
Осылайша, зерттеудщ нэтижелерi Орталык Казакстаннык мектеп жасындаFы балалардык есуi мен даму популяциясында жастык жэне этникалык ерекшелктердщ бар екендИне тужырым жасауFа мYмкiндiк бередк
ЭДЕБИЕТ
1. Богомолова Е. С. Оценка физического развития детей и подростков с использовани
ем стандартов разного территориального уров
ня /Е. С. Богомолова, Ю. Г. Кузмичев, С. А. Че-
3. Киек О. В. Комплексная оценка физиче
ского развития мальчиков школьного возраста в условиях промышленного города /О. В. Киек, Б. В. Засорин, В. М. Боев //Гигиена и санита
рия. - 2000. - №1. - С. 74-76
4. Мукатаева Ж. М. Мониторинг физического развития и здоровья учащихся Павлодарской области /Ж. М. Мукатаева, С. Ж.
Кабиева //Вестн. Новосибирского государственного педагогического университета. - 2014. - №1. - С. 51-73.
5. Социально-биологическая и экологиче
ская обусловленность параметров физического развития детей и подростков /М. А. Булешов, А. М. Кушкарова, С. У. Ескерова и др. //Вестн.
Южно-Казахстанской государственной меди
цинской академии. - 2009. - 2(43). - С.137- 139.
6. Текманова А. К. Физическое развитие детей и подростков и формирующие факторы риска //Вестник КазНМУ. - 2010. - №4. - С.
176-178.
7. Физическое развитие детей и подрост
ков на рубеже тысячелетий /А. А. Баранов, В.
Р. Кучма, Н, А. Скоблина. - М.: Научный центр здоровья детей РАМН, 2008. - 216 с.
8. Feigelman S. Middle childhood //Nelson Textbook of Pediatrics. - Philadelphia, Pa: Saun
ders Elsevier, 2011. - chap 11.
9. Булешов М. А. Мектеп жасындаFы ба- лалар мен жасeспiрiмдердiн денсауль^ы мен дене б т м н щ мэселелерi /М. А. Булешов, А. М.
Жаксыбергенов, Г. С. Адильбекова //Вестник Южно-Казахстанской медицинской академии. - 2008. - №2 (39) . - С. 45-46.
10. Сулейменова Ф. М. Астана кала- сындаFы к ш мектеп жасы казак балаларынын дамуы мен есуЫщ тотальды параметрлерi /Ф.
М. Сулейменова //Астана мед. журн. - 2007. -
№9. - С. 149-152.
REFERENCES
1 Bogomolova E. S. Ocenka fizicheskogo razvitija detej i podrostkov s ispol'zovaniem standartov raznogo territorial'nogo urovnja /E. S.
Bogomolova, Ju. G. Kuzmichev, S. A. Chekalo- va //Mater. H vseros. s#ezda gigienistov i sani- tarnyh vrachej. - M., 2007. - P. 474-478.
v uslovijah promyshlennogo goroda /O. V. Kiek, B. V. Zasorin, V. M. Boev //Gigiena i sanitarija. - 2000. - №1. - P. 74-76
4 Mukataeva Zh. M. Monitoring fizi
cheskogo razvitija i zdorov'ja uchashhihsja Pavlo- darskoj oblasti /Zh. M. Mukataeva, S. Zh.
Kabieva //Vestn. Novosibirskogo gosudarstven- nogo pedagogicheskogo universiteta. - 2014. -
№1. - P. 51-73.
5 Social'no-biologicheskaja i jekologicheskaja obuslovlennost' parametrov fizi
cheskogo razvitija detej i podrostkov /M. A.
Buleshov, A. M. Kushkarova, S. U. Eskerova i dr. //Vestn. Juzhno-Kazahstanskoj gosudarstven- noj medicinskoj akademii. - 2009. - 2(43). - P.
137-139.
6 Tekmanova A. K. Fizicheskoe razvitie de
tej i podrostkov i formirujushhie faktory riska //
Vestnik KazNMU. - 2010. - №4. - P. 176-178.
7 Fizicheskoe razvitie detej i podrostkov na rubezhe tysjacheletij /A. A. Baranov, V. R.
Kuchma, N, A. Skoblina. - M.: Nauchnyj centr zdorov'ja detej RAMN, 2008. - 216 p.
8 Feigelman S. Middle childhood //Nelson Textbook of Pediatrics. - Philadelphia, Pa: Saun
ders Elsevier, 2011. - chap 11.
9 Buleshov M. A. Mektep zhasyndary bala- lar men zhasespirimderdiH densaulyry men dene bitimniH moseleleri /M. A. Buleshov, A. M.
Zhaksybergenov, G. S. Adil'bekova //Vestnik Ju
zhno-Kazahstanskoj medicinskoj akademii. - 2008. - №2 (39) . - P. 45-46.
10 Sulejmenova F. M. Astana KalasyndaFy kishi mektep zhasy KazaK balalarynyH damuy men esuiniH total'dy parametrleri /F. M. Sulejmeno
va //Astana med. zhurn. - 2007. - №9. - P. 149
152.
Поступила 19.10.2017
eral education institutions o f Central Kazakhstan. The researched objects were divided into 12 age groups (6-17 years) with further division by gender and nationality. As a result o f the study, it was established that the population o f the school age children in Central Kazakhstan has age and ethnic characteristics o f growth and development, correspond
ing patterns established by many dom estic and foreign authors, accompanied by negative processes due to the deteri
oration in the indicators o f physical development.
K ey words, body length, body weight, chest circum ference, children and adolescents, physical development, schoolchildren, school age
Н. Т Ж акетаева, М.Г. Калиш ев, С.В. Рогова
ОСОБЕННОСТИ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ Ш КОЛЬНИКОВ ЦЕНТРАЛЬНОГО КАЗАХСТАНА
Каф едра нутрициологии и общ ей гигиены Карагандинского государственного медицинского университета (Караганда, Казахстан)
В статье представлены результаты изучения и анализа антропометрических данных 4 249 практически здоровых детей и подростков в возрасте от 6 до 17 лет - учащихся 1-11 классов средних общеобразовательных учреждений Центрального Казахстана. Исследуемые были разбиты на 12 возрастных групп (6-17 лет) с дальней
шим их разделением по полу и национальности. В результате исследования было установлено, что в популяции детей школьного возраста Центрального Казахстана имеются возрастные и этнические особенности роста и раз
вития детей школьного возраста, соответствующие закономерностям, установленным многими отечественными и зарубежными авторами, сопровождающиеся негативными процессами в связи с ухудшением показателей ф и
зического развития.
Клю чевы е слова: физическое развитие, школьники, дети и подростки, школьный возраст, длина тела, масса тела, окружность грудной клетки
