1082
Ландшафтные профили и все карты составляли вначале в черновом варианте. После проверки преподавателем их вычерчивали в чистовом варианте. После составления карт выполнили текстовый отчет. Он должен включать следующие разделы:
1) введение (место и время проведения практики и ее задачи, методы исследований и объем проделанной работы);
2) физико-географическая характеристика территории района практики (геологическое строение, рельеф, климат, воды, почвы, растительность, животный мир);
3) характеристика ландшафтов их структуры, истории развития;
4) современное состояние природных и природно-антропогенных геосистем;
5) рекомендации по экологической оптимизации территории, охране и восстановлению экосистем, геосистем и ландшафтному планированию;
6) заключение;
7) литература;
8) приложения.
Каждый студент писал один из разделов отчета. К отчету прилагаются дневники, опорные ландшафтные профили и картографический материал. В последний день практики проводилась студенческая итоговая конференция, где мы, студенты, докладывали о результатах выполнения индивидуальных заданий и полевых работ. Защита отчета проводилась индивидуально в присутствии всей бригады. Каждому студенту задавалось несколько вопросов по методике ландшафтного профилирования, комплексного описания точек, выделения границ локальных геосистем, составления ландшафтных, геоэкологических и оценочных карт и т. д.
Cписок использованных источников 1. Картография с основами топографии, ч. 1-2, М., 1973.
2. Штыкова Е. В., Агальцов В. Н. Топография и ориентирование на местности, Учебное пособие / Омск: СибГУФК, 2008. - 52 с.
УДК 913
ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ
Каширбекова Акбота Галымжановна [email protected]
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Математика және жаратылыстану факультеті, ГМ-41 тобының студенті
Ғылыми жетекшісі – Омаров М.Қ.
Бүгінгі таңда экологиялық дағдарыс жекелеген ел кӛлемінен асып, бүкіл әлемдік мәселеге айналып отыр. Табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады. Қазіргі кезеңдегі техниканың, технологияның дамуы, демографиялық дүмпу, табиғи ресурстарды пайдалану қарқынының күрт артуы кӛптеген келелі мәселелерді туындатты. Сонымен қатар, қалалардың, ӛндіріс орындарының орналасуы да біркелкі емес, сондықтан қалалар мен ӛндіріс орындары маңындағы тіршілік орталарының локалды ластануы байқалады. Павлодар облысы экологиясы ең ауыр аймақтардың бірі болып саналады. Павлодар облысының негізгі ӛндіріс саласы кен ӛндірісі, мұнайды қайта ӛндеу, химиялық ӛндіріс, қара және түсті металлургия, энергетика болғандықтан Павлодар облысының жоғары техногенді ластануға шалдығу қаупі зор. Ластанудың басты кӛзі жоғары күлді Екібастұз кӛмірін тұтынатын жылу электр станциялары болып табылады.
1083
Шығарылып тасталынатын негізгі масса Екібастұз (46 %), Ақсу (26,5 %) және Павлодар (25,5 %) қалаларында орналасқан ӛндіріс кәсіпорындарына тиесілі, облыстың қалған аудандарына шығарылып тасталынатын ӛнімнің 2%-на жуығы тиесілі.
Графикте кӛрсетілген мәліметтерге сүйінсек, соңғы жылдары Павлодар облысында шығатын ластаушы қалдықтардың үлесі кӛп. Жылдан жылға облыста тұрақты кӛздерден шығатын ластаушы заттардың атмосфераға шығарылатын қалдықтары кӛбейіп келеді. 2012 жылғы мәліметті алатын болсақ Павлодар облысына республика бойынша ластаушы қалдықтардың 30% тиесілі. Бұл кӛрсеткіш Павлодар облысындаға ауаның қаншалықты лас
екенін кӛрсетеді.
Павлодар облысы республика бойынша қаншалықты экологиясы тӛмен екенін кӛру үшін, біз кӛршілес облыстардың мәліметтерін ала отырып, салыстырдық. Олар: Солтүстік Қазақстан облысы, Қарағанды облысы, Ақмола облысы, Шығыс Қазақстан облысы. Аталған облыстардың халқының саны, туу, ӛлу кӛрсеткіштері, жалпы еңбек, денсаулық сақтау, атмосфераға шығарылатын ластағыш заттардың мәліметтері статистика комитеті сайтынан алынып, кестеге салдық. Кейін әр кӛрсеткіш бойынша орташа мәнін есептедік. Кӛрсеткіштің орташа мәндерін әр облыспен салыстыра отырып, облыстардың әлеуметтік-экономикалық әлеуеті және табиғи-экологиялық қауіпі анықталды.
Облыстардың әлеуметтік-экономикалық әлеуеті
1 кесте. Демографиялық құрылым, еңбек ресурстары, дені сау халық туралы мәліметтер (облыстар бойынша)
Кӛрсеткіштер Павлодар СҚО Ақмола Қарағанды ШҚО Халықтың жалпы саны, мың адам
Туу 1000 адамға Ӛлу 1000 адамға
Ӛмір ұзақтығы әйелдерде, жас Ӛмір ұзақтығы ерлерде, жас
Барлық мамандықтағы дәрігерлер саны
Ауруханалар тӛсегінің саны
Жұмыс жасайтын халық саны, мың адам
Жұмыссыздар саны, адам
Бір қызметкердің айлық атаулы
758595 17,32
9,87 75,22 65,88 3 108
5737 199,2 21 327
569507 14,34 11,94 75,14 64,56 1 730
4441 126,1 16 141
744411 17,43 10,10 74,89 64,77 2 247
5320 161,7 22 124
1385037 18,17
9,80 75,07 65,20 5 466
10813 337,5 36 555
1396086 17,08 10,36 75,61 65,81 5 797
10442 298,7 35 470
0,0 500,0 1 000,0 1 500,0 2 000,0 2 500,0 3 000,0 3 500,0
2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2
Тҧрақты кӛздерден шығатын ласт аушы затт ардың атмосфераға шығарылатын қалдықт ары
Қазахстан Республикасы Ақмола Қарағанды
Павлодар Солтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан
1084 жалақысы, теңге
Қатерлі жаңа ӛскін
сырқаттанушылығы 100000 адамға
119 663 301,5
87 341 309,2
94 080 233,6
118 547 257,1
111 274 276,2 Павлодар облысының әлеуметтік-экологиялық әлеуеті орташа мәнмен салыстырғанда жақсы. Біраз айырмашылық жасайтын ауруханадағы тӛсектер саны орташа есеппен салыстырғанда 2000 кем, жұмыссыздар саны орташа 26323 болса, Павлодар облысында 21327.
Солтүстік Қазақстан облысының туу кӛрсеткіші басқа облыстармен салыстырғанда тӛмен, ал ӛлу кӛрсеткіші жоғары. Барлық мамандықтағы дәрігерлер саны және ауруханалар тӛсегінің саны орташа мәнмен салыстырғанда 2 есе кем. Бір қызметкердің айлық жалақысы ең тӛмен облыс.
Ақмола облысы басқа облыстармен салыстырғанда жұмыс жасайтын халық саны аз облыстардың бірі. Барлық мамандықтағы дәрігерлер саны 1422 дәрігерге кем. Қатерлі аурумен ауратын адамдар саны басқа облыстарға қарағанда тӛмен.
Қарағанды облысы туу кӛрсеткіші бойынша ең жоғарғы облыс болса, ӛлу кӛрсеткіші бойынша ең тӛмеңгі облыс. Ауруханадағы тӛсектер саны басқа облыстарға қарағанда біршама кӛп. Жұмыс жасайтын халық саны орташа мәнмен салыстырғанда біршама жоғары.
Бес облыстың ішінде Қарағанды облысында жұмыссыздар саны кӛп.
Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық әлеуеті Қарағанды облысына ұқсас. Бұл облыстада ауруханалар тӛсегінің саны, жұмыссыздар саны жоғары.
Облыстардың табиғи-экологиялық қауіпі
3 кесте. Қоршаған орта жағдайы туралы мәліметтер (облыстар бойынша)
Кӛрсеткіштер Павлодар СҚО Ақмола Қарағанды ШҚО Жалпы жер кӛлемі, мың га
Орманды алқап, млн.га
Жан басына шаққандағы қатты тұрмыстық қалдықтардың нормасы, текше метр/адам
Ластайтын қатты заттар, мың тонна
Ластайтын сұйық және газ тәріздес заттар, мың тонна
Автокӛлік құралдары
Тұрақты кӛздерден шығатын ең кӛп таралған атмосфераны ластайтын заттардың шығарылуы:
- Қатты
- Газ тәрізді және сұйық - Күкіртті ангидрид - Кӛміртегі тотығы - Азот тотығы - Кӛмірсутектер - Ұшпа органикалық қоспалар
12475,5 0,2 1,30 135,8 474,4 198,2
675,9 180,0 459,9 291,8 75,3 97,4 5,7 2,6
9799,3 0,5 2,07 24,7 47,2 193,2
75,7 32,5 43,2 20,9 12,0 5,9 0,4 3,1
14621,9 0,4 2,16 35,1 49,6 213,4
105,7 35,1 70,6 13,5 13,5 4,3 0,3 0,4
42798,2 0,2 1,87 132,7 470,8 385,6
641,4 174,5 466,9 234,8 183,9 40,3
1,9 2,2
28322,6 1,9 1,98 28,3 101,2 358,4
140,1 33,0 107,1
49,2 38,8 14,5 1,4 0,7
Павлодар облысында жан басына шаққандағы қатты тұрмыстық қалдықтардың нормасы ең тӛмен. Ластайтын қатты , сұйық және газ тәріздес заттар керісінше ең кӛп.
Тұрақты кӛздерден шығатын ең кӛп таралған атмосфераны ластайтын заттардың шығарылуы орташа мәнмен салыстырғанда 2 есе кӛп.
1085
Солтүстік Қазақстан облысының антропогендік әсері Павлодар облысымен салыстырғанда біршама тӛмен. Ластайтын қатты заттар және тұрақты кӛздерден шығатын ең кӛп таралған атмосфераны ластайтын заттардың шығарылуы басқа облыстармен салыстырғанда ең тӛмен.
Ақмола облысының антропогендік әсері Солтүстік Қазақстанмен қатты айырмашылық жасамайды. Бұл облыста автокӛлік құралдары мен тұрақты кӛздерден шығатын ең кӛп таралған атмосфераны ластайтын заттардың шығарылуы ғана жоғары.
Қарағанды облысында автокӛлік құралдары басқа облыстармен салыстырғанда экологияға зиянын кӛп тигіздіреді. Ал қалған кӛрсеткіштері бойынша Павлодары облысымен ұқсас.
Шығыс Қазақстан облысында ластайтын қатты заттар орташа мәнмен салыстырғанда 43ке аз. Шығыс Қазақстан облысында автокӛлік құралдарымен ластану ғана жоғары болып тұр. Ал қалған кӛрсеткіштері басқа облыстармен салыстырғанда айтарлықтай тӛмен.
Павлодар облысын басқа облыстармен салыстыру нәтижесінде әлеуметтік- экономикалық әлеуеті орташа екеніне кӛз жеткіздік, ал табиғи экологиялық қауіпі ӛте тӛмен жағдайда. Осыдан болар, еліміз бойынша онкологиялық сырқатқа шалдығудан бірінші орында тұр. Және осындай қатерлі дерттен кӛз жұматындардың да саны басқа ӛңірлерге қарағанда бұл жақта басым. Себебі, аймақта жер асты кенін қазып, оны ӛңдейтін, электр қуатын ӛндіретін ондаған ірі кәсіпорындар жұмыс істейді. Кәсіпорындардың жұмысы экологиялық талапқа сай келмейтіні жӛнінде талай мәрте дабыл қағылды. Бірақ, одан әзірше ешқандай нәтиже болмай тұр. Осының салдарынан облыстағы адам денсаулығы мен табиғатқа тӛніп тұрған қатердің қаншалықты қауіпті екенін байқауға болады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. http://stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/publicationsPage?_afrLoop=307073225106485 15#%40%3F_afrLoop%3D30707322510648515%26_adf.ctrl-state%3D9rl3l9763_25
2. Қ. Үсен, Р. А. Мирзадинов, Н. Б. Байшалов, Геокология, Алматы, 2012ж. – 368 бет.
3. Информоционный бюлетень о состоянии окружающей среды Республики Казахстан 2015 года
4. Методы геоэкологических исследований: практикум для студентов геогр.фак.спец.
1- 33 01 02 «Геоэкология» Н.В.Гагина. – Минск: БГУ, 2007. – 48с.
УДК 551. 43 (574.3)
САРЫАРҚА ӚҢІРІНДЕГІ КӚМІЛГЕН ӚЗЕН АҢҒАРЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Кубешев Диас Адилханович
Студент, Академик Е.А. Бӛкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, биология- география факультеті, Қарағанды, Қазақстан
Ғылыми жетекші – жаратылыстану ғылымдарының магистрі, аға оқытушы Жангожина Г.М.
Ӛзен аңғарларын негізінен эрозиялық түзілімдер ретінде қалыптасқан деп қарастыруға болады. Себебі қазіргі кездегі аңғарлардың қалыптасуына эрозиялық және аккумулятивтік үрдістер қатты әсер ететіні белгілі. Әсіресе соңғы үрдістер әркелкі болғандықтан, ӛзендердің бетінің жалпы сипатына, олардағы тау жыныстарының шайылуына байланысты болады. Осы айтылғандардың нәтижесінде ӛзен аңғарларының флювиальды генетикалық типке жатқызуға мүмкіндік туады. В.В.Докучаев ӛзен аңғарларының түзілуне байланысты қалыптасқан сұрақтарды былай шешуге жол кӛрсетеді:
«Материктің табиғи ӛмірінде әрқашанда келесі жағдайлар рет-ретімен жүріп отырады, біріншіден, ӛзендердің ұзындығы сағасы бойынша және ӛзен шӛгінділерінің кӛмегі арқылы,
