11 S 2013 goda gosudarstvo planiruet obsAtsA s grajdanami tolko na kazahskom iazyke, 4 avgusta, 2011. – https://www.zakon.kz/page,1,1,227355-s-2013-goda gosudarstvoplaniruet.html#show_comments – sait
МРНТИ 16.01 https://doi.org/10.51889/2021-1.1728-7804.15 Нұрғали С.1
1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан
ҚҦРМAЛAС СӚЙЛEМНІҢ ҚAЛЫПТAСУ ТAРИХЫ МEН ДAМУЫ ЖAЙЛЫ ЗEРТТEУЛEР Аңдатпа
Мaқaлaдa қҧрмaлaс сҿйлeмің қaлыптaсу тaрихы мeн Oтaндық ғaлымдaрымыздың қҧрмалас сҿйлемді теориялық-тҽжірибелік жағынан зерттеген еңбектері мeн тҧжырымдaры бeрілгeн. Мaқaлaның ғылыми- тeoриялық нeгіздeмeсі A.Бaйтҧрсынoв, С.Aмaнжoлoв Н.Т.Сaурaнбaeвтың eңбeктeрінe нeгіздeліп, сілтeмe aрқылы дҽйeктeлгeн. Қҧрмaлaс сҿйлeмдeрдің кaлыптaсуы бірнeшe ғaсырлaр нҽтижeсі екендігі белгілі.
Мақалада ҧзақ жылдар бойы қалыптасып, дамыған қҧрмалас сҿйлемнің шығу тарихынан бастап, осы кҥнге дейінгі ҿткерген ҿзгерістері туралы айтылған. Отандық ғалымдарымыздың қҧрмалас сҿйлем жайлы пікірлерінің ҧқсастықтары мен ҿзгешеліктері қарастырылған. Аталған ғалымдардың ішінде қҧрмалас сҿйлемді зерттеуге аса зор ҥлес қосқан Н.Т.Сауранбаевтың еңбектеріне кҿбірек тоқталып, мақала ғалымның тҧжырымдамасы негізінде жазылған. Сонымен қатар мақалада қҧрмалас сҿйлемнің даму тарихындағы ҿзгерістер мен толықтырулардың тіл біліміне ҽкелген жаңалықтары қарастырылған.
Тҥйін сӛздер: қҧрмалас сҿйлем, тарихи грамматика, тілдік категория, тіл дамуы, салалас жҽне сабақтас қҧрмалас сҿйлем
Nurgali S.1
1Kazakh National Pedagogical Universi ty named after Abai, Almaty, Kazakhstan
RESEARCH ON THE HISTORY OF THE FORMATION AND DEVELOPMENT OF COMPLEX SENTENCES
Abstracts
This article describes the history of the formation of compound sentences and the theoretical and practical works of domestic scientists on compound sentences. The scientific and theoretical substantiation of the article is based on the works of A. Baitursynov, S. Amanzholov, N. T. Sauranbaev. The formation of composite sentences are the result of labor for several centuries. The article describes the changes that have occurred over many years, from the very beginning of the emergence of a compound sentense to the present. The article also examined the similarities and differences of compound sentences in the opinion of our domestic scientists. Among scientists, it is worth noting the work of N. Sauranbaev, who made a great contribution to the study of composite sentences. The article was written based on the concept of a scientist. The article also describes the changes in the history of the compound sentencesand considers the changes and additions to the knowledge of the language.
Keywords: compound sentence, hi stori cal grammar, language category, language development, compound and complex sentences
Нургали С.1
1Казахский национальны й педагогический университет имени Абая, Алматы , Казахстан
ИССЛЕДОВАНИЯ ПО ИСТОРИИ СТАНОВЛЕНИЯ И РАЗВИТИЯ СЛОЖНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ Аннотация
В статье представлены история формирования сложного предложения, труды и вы воды отечественных ученых, изученные в теоретико-практическом плане сложного предложения. Научно-теоретическое обоснование статьи на основании трудов А. Байтурсы нова, С. Аманжолова, Н.Т. Сауранбаева изложены ссылки. Известно, что формирование сложноподчиненны х предложений является результатом нескольких веков. В статье рассказы вается об изменениях, произошедших на протяжении многих лет, начиная с истории возникновения развитого сложного предложения и до настоящего времени. Рассмотрены сходства и особенности мнения наших учены х о сложном предложении. Среди учены х, внесших большой вклад в
изучение сложного предложения, наиболее подробно остановились на трудах Н.Т.Сауранбаева, статьи написаны на основе концепции ученого. Кроме того, в статье рассмотрены изменения и дополнения в историю развития сложного предложения, приведшие к языковому образованию.
Ключевы е слова: составное предложение, историческая грамматика, языковая категория, развитие яз ка, сложноподчиненное и сложносочиненное предложение
Кі рі спе. Тілдік категориялардың басқа да тҥрлері сияқты қҧрмалас сҿйлемдердің де ҿзіне тҽн қалыптасу, даму тарихы бар. Марксизм классиктерінің пікірінше тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты.
Ойлаусыз тіл, тілсіз ойлау болмайды. Сондықтан да тіл ойдың тікелей шындығы, ой шындығы тек тіл арқылы кҿріне алады.. Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір кҿрсеткіш –сҿйлем. Сҿйлемге ―біршама аяқталған ойды білдіреді‖ деп, анықтама беретініміздің себебі де сол. Сҿйлем мен ой бір форма, екіншісі соның мазмҧны ретінде ҿзара тығыз байланысты, берік бірлікте болатын категориялар. Бҧл екеуі де қоғамның ҿмір сҥрген уақыты бойына болып келе жатқан жҽне сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық қҧбылыс.
Тіл дамуының қазіргі дҽуірінде тілдерде солардың ішінде қазақ тілінде қҧрмалас сҿйлемнің неше алуан кҥрделі тҥрлері кездеседі. Бірақ, солардың бҽрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда бола қалмаған.
Олар тілдің ҿзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте дамып жетілген.
Әдістеме. Кҿрнекті ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының кҿнерек заманында қазіргі кездегідей сҿздерді, жай сҿйлемдерді бір – бірімен байланыстыратын дҽнекерлер болмаған. Қазіргі тіліміздегідей сҿйлемдер біріне меңгеріліп, жетектеп, ҿзіне тҽуелді ету сияқты байланыс тҽсілдерінің берік болмағанын білеміз. Сҿздер, сҿйлемдер байланысындағы басым тҽсіл – олардың тҧрған орындарына, мағына желілерінің жақындығына қарай бір-біріне қабыса, іргелесе байланыс тҽсілі болған. Сҿз бен сҿздің, сҿйлем мен сҿйлемнің бір-біріне байланысы, арақатынасы тығыз берік болмағандықтан, оларда дербестік, бір-біріне тҽуелсіздік кҥшті болған.
Тіл дамуының мҧндай сатыдағы дҽуірінде қҧрмалас сҿйлемнің тек саласы тҥрі ғана яғни мағыналары бір-біріне жақын жай сҿйлемдердің ҿзара іргелес, тіркесе айтылуы арқылы жасалған тҥрі ғана – болған.
Қҧрмалас сҿйлемнің мҧндай тҥрі - яғни компаненттері бір-бірімен ешқандай қосымша дҽнекерсіз, тек мағына жақындықтарына қарай іргелес, қабыса айтылулары арқылы байланыстың тҥрі - тіл білімінде паратаксис деп аталады. Паратаксис қҧрмалас сҿйлемнің дамуының алғашқы, бірінші жолы болып есептеледі. Қҧрмалас сҿйлемнің ҽр алуан дҽнекерлері арқылы байланысатын тҥрлері, соның ішінде сабақтаса байланысатын тҥрлері де, тіл дамуының кейінгі тҥрлерінде бастапқы іргелес салаластың негізінде пайда болған. Мҧндай бір-біріне тҽуелсіз, бытыраңқы, қысқа сҿйлемдер тізбегі фольклорлық шығармаларда кҿп кездеседі. Мысалы, Ерте заманда Бабағҧмар деген ҽулие болған екен. Он бес жасында ҽулиелік қылып кеткен екен. Сол уақытта бір қызға кҿзі тиген екен. Кҿзі тиген сол қыз буаз болған екен. Буаз болған соң ҧл тапты. Ол ҧлдың атын Баба тҥкті Шашты ҽзіз қойды. Жиырма бес жасқа келгенде ҽулиелік қылып жҿнелді. Ауған дариясына барды (Батырлар жыры) [1].
Сҿйтіп ең ҽуелі қҧрмалас сҿйлемнің салалас тҥрі пайда болған. Кейінірек келе сол салалас қҧрмаластың негізінде сабақтас қҧрамалас сҿйлемдер пайда болған.
Қҧрмалас сҿйлемнің бастапқы тҥрі болып саналатын кҿне замандағы салалас қҧрмаластың сҿйлемдегі қазіргі тіліміздегі салалас қҧрмалас сҿйлемдермен бірдей деп қарауға, ҽрине болмайды, қазіргі ҽдеби тілімізде кездесетін іргелес салалас сҿйлемдер былай тҧрсын тіпті ең кҿне деп есептелетін ертегілер де халық дастандары да кездесетін іргелес салаластың ҿздері де қҧрмалас сҿйлемнің алғашқы тҥрімен таныстырғанда дамудың талай ҿткелдерінен ҿткен, жетілген тҥрі деп қаралуы керек.
Сонымен қҧрмаластың бҧл тҥрі бір-біріне мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да нашар тіркескен, жеке, дербес жай сҿйлемдердің ҿзара салаластық негізінде байланыса айтылуынан пайда болған да, кейінірек сол салаластың негізінде компоненттері ҽртҥрлі дҽнекерлер арқылы бір-бірімен бағына байланысатын сабақтас сҿйлемдер қалыптасқан. Бҧл ғылымда гипотаксис деп аталады. Сонымен, компоненттері бір-бірімен нашар байланысатын, ҽрқайсысы ҿз деректерін сақтап тҧратын қҧрмалас сҿйлемнің орнына кҿне тҥрінің орнына, компонеттері бір-бірімен тығыз жымдасып, бірлікте тҧратын жаңа тҥрі шыққан.
Бҥгінгі кҥн тҧрғысынан қарағанда, қҧрмалас сҿйлемдер кҿркем туындыларда болмаса, публицисттикалық еңбектерде сирек кездеседі. Қазіргі жазба тілімізде, ҽсіресе, мерзімді баспаларда жиі қолданылатын ең активті тҥрі – орта кҿлемді жайылма сҿйлемдер [1].
Нәтижелер. Біз жоғарыда қҧрмалас сҿйлемнің бастапқы кҿне тҥрі болып табылатын пратаксистен кейінірек келе жай сҿйлемдердің бір-бірімен тҥрлі дҽнекерлер арқылы сабақтаса қҧрмаластың гипотаксисдеп аталатын тҥрінің пайда болатындығын айттық. Бірақ мҧндай алмасуды жай сҿйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын жалғауыш дҽнекерлер пайда болғаннан кейін тіл дамуының кҿне замандағы протаксис компоненті болған жай сҿйлемдердің ешқандай ішкі ҿзгеріссіз, дайын тҧрған дҽнекерлер арқылы бір-бірімен сабақтаса салуынан пайда болған деп тҥсінуге болмайды. Мҧндай алмасу сҿйлем қҧрылысында сҿздердің синтаксистік байланысында болған ҿзгерістерінің ескі қҧрылысының орнына жаңа қҧрылыстың пайда болуымен нҽтижесінен келіп шыққан.
Қҧрмалас сҿйлемнің ар алуан тҥрлерінің қалыптасып дамуы жазу тілінің қалыптасып дамуына байланысты болды. Ҿйткені сҿйлеу тілі сҿйлемді онша ҧластыруды кҥрделендіруді кҿтермейді. Сҿйлеу тілі сҿйлемнің ықшамды болып келуін керек етеді. Кҿне замандардағы тілдерде мысалы ру-тайпа тілдерінде тіпті қарапайым халық тілінде сҿйлемдерді белгілі грамматикалық стильдік жҥйелі тілдермен қҧмаластырып ҧластырып айтудан гҿрі жай сҿйлемді дара жеке айту дағдысы кҥшті болған. Керісінше бірнеше сҿйлемдерді шумақты сҿз тіркестерін ҧластырып, қиюластырып, кҥрделендіру ҽдеби тілге тҽн.
Қазақ тілінің қҧрмалас сҿйлем синтаксисі – қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан, ҿрбіп-ҿскен кҥрделі ойын танытатын қазақ тіл ғылымының негізгі саласы.
Қазіргі замандағы тілдердің, соның ішінде қазақ тілінің қҧрмалас сҿйлемдерінің сан алуан тҥрлері бір уақытта пайда болмаған. Олар уақыт ҿте келе бірте-бірте қалыптасқан.
Тіл білімінде қҧрмалас сҿйлемдердің пайда болу, қалыптасу жағдайларын айтқанда, кҿбіне профессор А.Рифтиннің ―Аккад тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдердің даму жолдары‖ мақаласы беріледі. Бҧл мақалада қҧрмалас сҿйлемдердің екі даму тҥрі кҿрсетілген: ―1. Два простых предложения, объединяясь на основе сочинения, в последущим образует сложноподчиненное предложения. 2. Глагольный оборот простого предложения, превращаясь в придаточное предлодение образуют сложноподчиненные предложения‖ [2]. Яғни, бірінші жол – жай сҿйлемнің салаласа байланысуы, екінші жол - жай сҿйлемнің етістікті оралымдардың кҥрделеніп дамуы. Автор қҧрмалас сҿйлемнің дамуындағы бҧл айтылған екі жолдың барлық тілдерге тҽн ерекшелік, бірақ бҧл тілдерде біріншісі, екінші бір тілде екіншісі жетекші болып келеді дейді. Мҽселен, флективті тілдерге жай сҿйлемдердің салаласа байланысуы, ал жалғамалы тілдерге етістікті обороттың кҥрделенуі негізгі даму жолы болып саналады.
Талқылау. Қазақ тіл білімінде осы пікірге орай кезінде қолдау тапқан арнайы мақалалар жазылды.
Мҽселен, профессор А.Ысқақов ―Қазақ тіліндегі сабақтас қҧрмаластағы бағыныңқы сҿйлемнің даму жолы туралы‖ атты мақаласында қҧрмалас сҿйлемдердің дамуындағы екі жолды қолдай келіп, соның екіншісіне талдау жасады. ―Тіліміздегі қҧрмалас сҿйлемнің ішіндегі бағыныңқылары кҽдімгі жай сҿйлемнің дамуынан шыққан. Онан да ашығырақ айтсақ, кҽдімгі сҿйлемнің негізгі бір мҥшесінің кҥрделеніп дамуының нҽтижесінде сол мҥше ҿз алдына сҿйлемге айналып, сҿйлемнің ішінінен сҿйлем шыққан‖ [3] десе, бҧл пікірге Қ.Есенов қосылмайды. Оның айтуынша: ―Сҿйлем мҥшелерінің (оралымның) кҥрделенуінен жеке сҿйлем ҿрбіп шықпайды, тек бас мҥшелердің жан-жақты айқындалуына мҥмкіндік туады‖ [4].
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап, синтаксис саласында елеулі еңбек еткен ғалым Қ.Есенов қҧрмаластың даулы мҽселесіне айналған ҥшінші тҥрі – аралас қҧрмаласты зерделеп, оның қҧрмаластың бір тҥрі екендігін дҽлелдеді [4, 10].
Ғалым қҧрмалас сҿйлем мҽселесінің зерттелуін ҥш кезеңге жіктеді. Алғашқы кезеңге 1920-1940 жылдары жазылған А.Байтҧрсынҧлы, Қ.Жҧбанов, С.Жиенбаев, Х.Басымов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев зерттеулерін; екінші кезеңге 1940-1950 жылдар аралығын қамтып, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Бегалиевтердің; ҥшінші кезеңге 1950 жылдан кейінгі Т.Қордабаев, О.Тҿлегенов, А.Ҽбілқаев, Қ.Есенов, Х.Арғыновтардың зерттеу жҧмыстарын жатқызады. Ғалым Т.Ермекова Қ.Есенов кҿрсеткен ҥшінші кезеңде қазақ тіл білімінің синтаксис саласы бойынша теориялық маңызы зор зерттеулер жҥргізіліп, тҧжырымдар жасалғандығын, аталған сала бойынша аға буын ғалымдар идеясын жалғастырушы Т.Қордабаев, Қ.Есенов, Р.Ҽмір, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай сынды жас ғалымдар тобының қалыптасқандығын сҿз ете келе, тҿртінші кезең 1990 жылдардың аяғы мен бҥгінгі кҥнге дейінгі кезеңді қосудың артығы жоқ деп есептейтінін айтады. Ғалым бҧл кезеңнің жалпы қазақ тіл білімі, оның ішінде синтаксис ғылымында жаңа кезең болып есептелетінін, осы кезеңде М.Базарбаев, Б.Шалабай, Ж.Жақыпов, З.Ерназарова, Б.Сағындықҧлы, К.Садирова, Б.Қапалбеков, С.Қазыбаев, С.Айтжанова, А.Фазылжанова, Б.Елікбаев, Ҽ.Елшібаева жҽне т.б ғалымдар еңбектерін атап ҿтеді [5,164-165].
Академик Нығмет Сауранбаевтың ҥндіевропа тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдердің даму жолдары туралы айтқан пірікіне сҥйенетін болсақ, бай тілдік материалдарды қолдана отырып, синтаксистік жҥйенің тарихына зерттеу жасаған. Қазіргі қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдердің пайда болуы жолары іздестіріліп, олардың дамуы мен қалыптасуы тарихын белгілеуге ден қойған ғалым 1944 жылы ―Қҧрмалас сҿйлемдер жҽне олардың даму жолдары‖ деген мақала жариялады. Автор мҧнда қҧрмалас сҿйлемдер жайында бҧрын соңды айтылып жҥрген теориялық болжамдарға шолу жасай отырып, тҥркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесінің даму жолын тарихи нҧсқаулар негізінде кезеңге бҿліп кҿрсетеді. Олар:
1. Біздің жыл санауымыздың IV-VІ ғасырлардағы тҥркі халықтарының тілінде жазылған орхон жазулының қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесі;
2. Біздің жыл санауымыздың VIІІ-Х ғасырдағы ескі ҧйғыр жазуы тілінің қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесі;
3. Біздің жыл санауымыздың ХІІ-ХV ғасыр арасындағы Азиядағы тҥрік тілдерінің (шағатай, оғыз) тілінде жазылған нҧсқаулар;
4. Қазақ хандығының қҧрыла бастаған дҽуірінде шыққан халық ҽдебиет нҧсқаулары тілінің қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесі [6].
Ғалым қазақ тілінің қҧрмалас сҿйлем жҥйесін зерттеуді кҿне заманнан бастайды. Оның зерттеуінше:
―1,2,3 пункттердегі документтер осы кҥнгі қазақ тіліне ҧқсас болуы мҥмкін. Бірақ, олардың бҽрі осы тҥрік
тілдерінің қай қайсысына болса да ҧқсас емес. Олар осы кҥнгі тҥркі тілдерінің ескі замандағы жай кҥйін кҿрсете алады. Себебі, қазіргі тҥркі тілдері аспаннан тҥскен емес, сол бҧрынғы тҥрік аталатын тҥркі тілдерінің араласуы, ҿзгеруі арқылы пайда болған‖ [7] дей келе мынандай қорытындыға келеді:
1. Жеке сҿйлемдердің бір – бірімен байланысуы тҥркі тілдерінің кҿне дҽуірлерінде басталған, яғни сҿздердің бір-бірімен байланысуы сияқты жеке сҿйлемдер де ҿзара байланысатын болған.
2. Мағына жағынан бір-бірімен байланысты сҿйлемдер бір-бірімен не ешбір жалғаулы формасыз іргелесіп байланысатын болған, я болмаса алдыңғы сҿйлемнің баяндауышы арқылы байланысқан. Кейде ҿте аз болса да, сҿйлемдердің арасы кҿмекші сҿздер арқылы байланыста болған (мысалы, ҥшін). Жалғаулықсыз байланысқан сҿйлемдердің арасындағы қҧрмаластық қатынас орхон дҽуірінде екі сҿйлемнің іркес-тіркес іргелесіп айтылуынан білінген. Бҧл екі соңғы тҽсіл ескі дҽуірдегі тҥркі тілдерінде жеке сҿйлемнің арасындағы негізгі, ең алғашқы жолы болып саналады.
3. Берілген еңбегінде Н.Сауранбаев екі ҧйғыр тіліндегі қҧжаттарды талдамас бҧрын, ескі ҧйғыр халқының жалпы қоғамдық, мҽжени жай-кҥйіне қысқаша сипаттама беріп, ескі ҧйғыр тілінде жеке сҿйлемдер кҿбіне кҿсемше тҧлғасында келіп, соңғы компоненттің баяндауыштары жіктік жалғауда келетінін анықтаған.
―Сҿйтіп қҧрмаласатын жеке сҿйлемдердің арасы алдыңғы сҿйлемдердің баяндауыштарының формасы арқылы байланысу ескі ҧйғыр жазба тілінің негізгі ҿзгешелігі деп айтуға болады. Бҧл дағды ол уақыттағы сҿйлеу тілінде орын тепкен, теппегендігін білу ҿте қиын, бірақ жазба сҿйлемдердің кҿсемше арқылы байланысу тҽсілі кейінгі заманында шыққан ҽдебиет нҧсқаларында сақталған ―.
4. Автор берілген дҽуірдің тілдік дерегі ретінде оғыз тілінің нҧсқасы Абулғазы Баһадур ханның
―Тҥркі шежіресіне‖ талдау жасаған. Талдау жасай отырып мынандай қорытындыға келеді: ―Оғыз тіліндегі қҧрмаласудың тҥрі туралы мынандай айтуға болады. Жеке сҿйлемдердің осы кҥнгі сияқты, я ҧйғыр тіліндегі бейнелі форма арқылы байланысуы кемдеу болған. Жазуда сҿйлеу тілінің стилі кҥшті болғандықтан, кейбір сҿйлемдерді байланыстырып ҧластырудың сол уақыттағы жазба тіліндегі тҽсілі ҽдейі қолданбаған‖. Оғыз тіліндегі жазба нҧсқаларда қҧрмалас сҿйлемдердің жаңа тҥрлері де кездеседі. Ола аралас мҥше арқылы байланысқан жеке сҿйлемдердің тіркесуінен пайда болған ортақ мҥшелі қҧрмалас сҿйлемдер. Ғалымның пікірінше, аралас мҥшелі қҧрмалас паратаксистің екінші басқышы.
5. Қыпшақ тілінің ҥлгісі ретінде ғалым ―Едіге‖ жырын талдайды. Алдымен жырдың жиналу тарихы мен шығу сипатына кҿңіл бҿледі. ―Едіге‖ мҽтінін ҿзге тҥркілік мҽтіндермен салыстыра келіп, оның кҿне нҧсқалар мҽтін синтаксисінен айырмашылық табады. Ғалымның ойынша, талдауға алынған варианты ескі қыпшақ тілінің ҥлгісі болып саналады. ―Едіге‖ мҽтінінде ескі дҽуірдегі қҧрмалас сҿйлемдердің тҥрлері кейде нақ сол ескі қалпында, не аздап ҿзгерген, дамыған қалыпта кездеседі, кейде тіпті қҧрмалас сҿйлемдердің жаңа тҥрі кездеседі. Мысалы, Ерте заманда баба Омар дигҽн аулие бар икан// он бишде аумиямек келуп, киткан икан// Шол уақытта бир қызға кҿзі тикан икан. [4].
Тіл білімінде қҧрмалас сҿйлемдер жҿніндегі алғашқы еңбектер П.М.Мелиранскийдің ―Краткая грамматика казахского-киргизского языка‖, В.Катаринскийдің ―Грамматика киргизского языка‖ деген еңбектерін атай аламыз. П.М.Мелиранскийдің ―Краткая грамматика казахского-киргизского языка‖ атты қҧнды еңбегі екі кітаптан тҧрады: біріншісі – жай сҿйлем синтаксисі, екіншісі – қҧрмалас сҿйлем синтаксисі. Аталған еңбекте қҧрмалас сҿйлемдердің грамматикалық табиғатын ашуда кҿптеген кемшіліктер болғанымен, сабақтас қҧрмаласта алғашқы мҽліметтер берілді. Қҧрмалас сҿйлемдердің жасалу жолдары мен басыңқы мен бағыныңқы компаненттері арасындағы синтаксистік қатынастар жҿнін жайлы жасалу жолдары мен сабақтас қҧрмалас сҿйлемнің 8 тҥрі кҿрсетілген:
1. Шартты бағыныңқы;
2. Қимыл-сын пысықтауыш бағыныңқы;
3. Мезгіл пысықтауыш;
4. Мақсат пысықтауыш бағыныңқы;
5. Себеп пысықтауыш бағыныңқы;
6. Анықтауыш бағыныңқы;
7. Толықтауыш бағыныңқы;
8. Қатыстық бағыныңқы.
Қазақ тіл білімінде қҧрмалас сҿйлемдер жҿнінде алғашқы мағлҧматтар А.Байтҧрсынҧлының ―Тіл қҧрал, Сҿйлем жҥйесі мен тҥрлері‖ атты еңбегінде берілген. Ғалым қазақ тіліндегі сҿйлемдердің арасында екі тҥрлі жақындық болады: оның біріншісі – ішкі мағына желіс жақындығы, екіншісі – сыртқы қисын жақындығы.
Мағына желісі жағынан жақындастыратындар іргелес сҿйлемдер, ал ҽрі мағына, деп аталған. Қҧрмалас сҿйлемдердің қҧрмаласуын сайыса қҧрмаласу, қиыса қҧрмаласу деп, қиыса қҧрмаласуға салалас пен сабақтас қҧрмаласты жатқызады. Автор сабақтас қҧрмалас сҿйлемдердің он тҥрін берген: бастауыш бағыныңқы сҿйлем (атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер), анықтауыш бағыныңқы сҿйлем (ҧяда не кҿрсең, ҧшқанда соны алар), мезгіл пысықтауышының бағыныңқысы (қашан жер отаяды, мал сонда отттайды), мекен пысықтауышының бағыныңқысы (егін қайда болса, береке сонда), сын пысықтауышының бағыныңқысы (қалай бақсаң, атың солай жҥрмек), себеп пысықтауышының бағыныңқысы (олар кҿше алмайды, ҿйткені кҿлігі жоқ), мақсат пысықтауышының бағыныңқысы (орақшы шҿп шабайын деп, тоғайға барады), шартты бағыныңқы сҿйлем (кҿсеу ҧзын болса, қол кҥймейді), ереуіл бағыныңқы сҿйлем (қыс қатты болса да, мал аман шықты) [8].
Қазақ лингвистерінің қҧрмалас сҿйлем жҿніндегі кҿзқарастарын байқатарлық алғашқы еңбектер 30 – жылдардың екінші жартысынан бастап кҿріне бастады. Ҧлттық тілші мамандарымыздың (Қ.Жҧбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, Ғ.Басымов) қҧрмалас сҿйлем жҿніндегі кҿзқарастары берілген алғашқы зерттерулер осы 30 жылдардың екінші жартысынан бастау алды.
Қҧрмалас сҿйлем синтаксисімен Қ.Жҧбанов арнайы айналыспағанымен оның бҧл саладағы ой тҧжырымдары мен пікірлері, еңбектері ерекше кҿзге тҥскен еді. Қ Жҧбановтың 1936 жылы басылып шықты Қазақ тілінің орта мектептердің V-VI сыныптарға арналған бағдарламасы мен ―Жанғазы‖ деп аталатын хатында қҧрмалас сҿйлемдер жҿніндегі тҧжырымдары айқын кҿрінеді. Профессор осы бағдарламаға арналған сҿзінде оны ―тҧңғыш жасалған бағдарлама‖ деп кҿрсетті. Бҧл бағдарламада қҧрмалас сҿйлемнің тҥрлері, оның қҧрмаласу тҽселдері мен мағыналық тҥрлері жҽне сҿйлем синтаксисін мектептерде жҥйелі ҿту мҽселесі қарастырылған. Ол қҧрмалас сҿйлемді салалас қҧрмалас, сабақтас қҧрмалас деп екіге бҿлді де, олардың ҽрқайсысының қҧрмаласу тҽсілдері мен мағыналық тҥрлері сҿз болды. Берілген бағдарламаның ерекшелігі – салалас қҧрмалас сҿйлемдерді сол кездің ҿзінде-ақ мағыналық белгілеріне қарай: ыңғайлас салалас, ереуіл салалас, талғамалы салалас, себеп-салдар салалас жҽне шартты жағдай салалас деп топтастырған [9]. Берілген оқу бағдарлама алғашқы болғандықтан азды-кҿпті кемшіліктері бар. Мҽселен, салалас жҽне сабақтас қҧрмалас сҿйлемдердің жасалу тҽсілі жағынан ара жігі айқын ашылмай, бірыңғай болып берілген, жай сҿйлемдердің қҧрмаласу тҽсілдерінің барлығы айтылмай, бір-екі тҥрі ғана сҿз болған, сабақтас қҧрмалас сҿйлемнің мағыналық тҥрлері мен ҧйымдасу тҽсілдері толығымен қарастырылмаған. Дегенмен бҧл бағдарлама ҿз дҽуірі ҥшін ҿта маңызды еңбек болды, бҧл кейінгі зерттеулерге негіз, бастама еді. Салалас жҽне сабақтас қҧрмалас сҿйлемнің грамматикалық табиғатын қалай тҥсінетіндігін қысқа да болса айқын кҿрсететін қҧжаттың бірі 1958 жылы ―Қазақ тілі мен ҽдебиеті‖ журналының бетінде жарияланған ―Жанғазы‖ атты мақаласы [10] еді. Бҧл мақалада автор қҧрмалас сҿйлемнің ҿзіне тҽн белгілері мен қҧрылымдық тҥрлері жҿнінде жазады. Ғалым қҧрмалас сҿйлемді екіге бҿліп қарастырады: бірі – сҿйлемнің бір мҥшесі жалаң сҿзден жасалмай, ішін жарып ақтарғанда, ҿзі бір сҿйлем болса, осындай кҥрделі мҥшесі бар сҿйлемді кҥрделі сҿйлемнің бір тҥрі – сабақтасы болады. Мысалы, Мақтаулы жырау – осы. Мҧнда жырау – бастауыш, осы - баяндауыш, мақтаулы – бастауыштық анықтауышы. Мҧндағы мҥшелердің бҽрі жалаң, сондықтан да бҧл жҽй сҿйлем. Ал, жҧрт мақтайтын жырау – осы десек, кҥрделі сҿйлем болады, кҥрделінің сабақтасы болады, неге десең мҧнда анықтауыш емес, ҿзі бір сҿйлем: жҧрт мақтайтын – содайымен тҧрып бір-ақ анықтауыш, бірақ ішін жарып қарасақ, ҿзара бір сҿйлем; жҧрт – бастауыш, мақтайтын – баяндауыш, екеуі қосылып барып жыраудың анықтауыш болады.
ҽ) Жалғасқан сҿйлемдердің жиынтығы – кҥрделінің саласы болады. Жанғазы – жуас та, Ақжарқын – асау. Бҧл салалас.
Екеуінің айырмасы: сабақтаста кҥрделі сҿйлем бас сҿйлемнің бір мҥшесіне ғана байланысты болады да, салаласта олай емес, бір сҿйлемнің екіншісіне солайымен байланыста болады, біріне-бірі мҥше емес [10].
Сонымен Қ.Жҧбановтың еңбектерін саралай келе, ғалым қҧрмалас сҿйлемнің орнына кҥрделі сҿйлем деген атауды пайдаланғанын кҿреміз. Ғалымның пікірінше, бағыныңқы сҿйлем болу ҥшін қҧрамында тҧрлаулы мҥшелердің бірі болуы қажет. Ҿйткені сабақтас сҿйлем деп қҧрамында бастауыш, баяндауышқа бҿліне аларлық кҥрделі мҥшесі бар сҿйлемдерді таниды.
Қ.Жҧбановтың сабақтас қҧрмалас сҿйлем туралы кҿзқарасы мен пікірлері С.Жиенбаев пен Н.Сауранбаевтың еңбектерінен жалғасын тапты.
Тіліміздегі қҧрмалас сҿйлемді зерттеумен айналысқан ғалымдардың бірі С.Жиенбаев еді. Оның қҧрмалас сҿйлемдер жайындағы зерттеулері шағын: бірнеше мақалалар мен 1941 жылы жарияланған
―Синтаксис мҽселелері‖ атты еңбегі еді. Ол 1935 жылы ―Ауыл мҧғалімі‖ журналында жариялаған ―Сҿйлемнің ҥйірлі мҥшелері‖ атты мақаласында ҥйірлі мҥшелі сҿйлемді қҧрмалас сҿйлемге тҽн категория ретінде қарастырып, оның салалас жҽне сабақтас қҧрмалас сҿйлемдерге ҧқсамайтын ҿз алдына ерекше тҥрі екенін айтқан. Ал автор кейінгі еңбектерінде ҥйірлі мҥшелерді бағыныңқы сҿйлемнің бір тҥрі ретінде қарастырған.
Сонымен қатар, салалас сҿйлемнің ҿзіндік интонациясы болатындығын алғаш айтқан [11]. Бҧл пікір кҥні бҥгінге дейін ҿз қҧнын жойған жоқ.
Ғалым Т.Қордабаев ҿзінің ―Қазіргі қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдер синтаксисі‖ деген зерттеуінде А.Байтҧрсыновтың қҧрмалас сҿйлем жҿніндегі пікірінің отызыншы жылдар ішіне дейін ҿзгеріссіз қайталанып келгендігін айтады. Т.Қордабаев ―Қҧрмалас сҿйлем компоненттері интонациялық жағынан тиянақсыз айтылған ойды білдіре алмайтын, бҥтіннің орнына бір бҿлшегі болып табылады. Ол бҿлшек ҿзі сияқты басқа бҿлшектермен байланыста тҧрғанда ғана бір бҥтін бола алады. Егер бҧл бірліктерді бҧзылса-ақ, олар ҿздернің алғашқы мҽндерін жояды, қҧрмалас сҿйлем қҧрамында тҧрғанда ғана бір бҥтін бола алады‖ [1].
Қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдерге байланысты қҧнды пікір айтқан – М.Балақаев. Ол сабақтас қҧрмаластың қҧрамына енген жай сҿйлемдер ҿзінің жай сҿйлемдік қасиетін жоймайтындығын айтып, бағыныңқы сҿйлемің ҿзіндік белігілерін саралап берген. Бағыныңқы сҿйлемге ғылыми тҧрғыдан анықтама берген, бағыныңқының баяндауыштары қандай тҧлғада келетіндігін кҿптеген ҿзіндік фактілермен дҽлелдеген.
Қҧрмалас сҿйлемдер жайлы алғаш мҽлімет берген оқулықтың бірі – М.Балақаевтың ―Қазақ тілінің грамматикасы‖ оқулығы. Мҧнда автор қҧрмалас сҿйлемнің ҽрбір жеке компаненттерінің арнаулы бастауышы болатындығын, кейде олардың ортақтасып келе беретіндігін де айтқан. Мысалы, Балқаев бағыныңқы
сҿйлемдердің жасалу жолдары мен шартты рай тҥлғалы сҿздердің мағыналық ерекшелігіне кҿбірек кҿңіл бҿлді.
Сонымен қатар, кҿсемше арқылы жасалған сабақтас сҿйлемдердің де мағыналық сырына ҥңіледі. Ал жоғары сҿз болған – п тҧлғалы кҿсемшелі сҿздерді автор тҧлғасы жағынан сабақтас, мағынасы жағынан салалас сҿйлем деп қарайды.
Қҧрмалас сҿйлемге, ҽсіресе, оның сабақтас сҿйлем тҥріне қатысты кейбір мҽселелер Қ.Есеновтың еңбегінде ғылыми тҧрғыдан жан-жақты зерттеліп зерделенген. Мҧнда автор, негізінен, шартты, қарсылықты бағыныңқы сҿйлемдерді талдай отырып, сабақтас қҧрмаластың кейбір мҽселелеріне ыңғайлас, тҥсіндірмелі сабақтастар, сабақтас қҧрмаластың табиғатына тоқталады. Шартты бағыныңқылы сҿйлемдер мағыналық ерекшелігіне қарай реалды, ирреалды тҥрде ажыратылады. Сонымен қатар, сабақтас қҧрмалас сҿйлемдердің жекелеген мҽселелер жайында Қ.Есенов бірнеше ғылыми мақалалар да жариялаған.
Профессор Б.Шалабай ―Қҧрмалас сҿйлем қҧрылымына бірер сҿз‖ атты мақаласында қҧрмалас сҿйлемнің қҧрылымдық типтерін анықтауда, қҧрмалас сҿйлемнің сыңарларының санына қарай жай қҧрмалас сҿйлем жҽне кҥрделі қҧрмалас сҿйлем деп бҿліп алып, жай қҧрмаластың ҿзін салалас жҽне сабақтас, ал кҥрделі қҧрмаластарды кҿп сыңарлы салалас, кҿп бағыныңқылы сабақтас жҽне аралас қҧрмалас сҿйлемдерге жіктелетінін айтады [11].
1938 жылы ―Ауыл мҧғалімінің‖ № 6 санында жарық кҿрген ―Қҧрмалас сҿйлемдер туралы‖ мақаласы аспирант Н.Т.Сауранбаевтың қҧрмалас сҿйлемдерді зерттеудегі ең алғашқы қадамдары. Жас ізденушінің ҿз сҿзімен айтқанда: ―мҧнда қҧрмалас сҿйлемдердің барлық тҥрлері ендірілген жоқ, себебі бҧл мақалада тек қана қҧрмаластарды анықтаудың шарты, олардың грамматикалық формалармен берілуінің ҥлгісі ғана кҿрсетілді‖.
Аталған мақалада ғалымның болашақта істелетін ҥлкен ғылыми жҧмыстарға дайындығы сияқты. Ғалым берілген мақаласы мен кейінгі зерттеулерінде орыс тіл біліміндегі теориялық зерттеулердің ізімен бағыныңқы сҿйлемнің табиғатын сҿйлем мҥшелерінің атқаратын қызметімен бірдей қарастырады: ―қалай болғанда да бағыныңқы сҿйлемдер жай сҿйлем мҥшелерінің қызметін атқаратыны анық. Жай сҿйлемдегі тҧрлаусыз мҥшелер ондағы ойды кеңейту, айқындау ҥшін айтылады десек, сабақтастығы бағыныңқылар да басыңқыда, ойды толықтыру, айқындау ҥшін қҧрмаласады‖ Бҧл мақаласында Н.Сауранбаев сабақтас қҧрмалас сҿйлемнің тҿрт тҥрін берді:
1. Кҿсемшелі (айқындауыш) сабақтас;
2. а) есімшелі (анықтауыш) сабақтас;
б) есімшелі (толықтауыш) сабақтас
3. жалғауыш (етістікті толықтауыш) сабақтас. Мҧнда ғалымның айтуынша толықтауыш бағыныңқы басыңқымен ―деп‖ арқылы байланысады;
4. жалғаулықты (айқындауыш) сабақтас [12].
1938 жылы С.Аманжолов пен Н. Сауранбаев авторлығымен жарияланған ―Қазақ тілі грамматикасы‖
синтаксис бҿлімінде ҿз тҧжырымдарын толықтырып, кҥні бҥгін айтылып жҥрген грамматикалық ҧғымдар берілген. Ең алдымен, қҧрмалас сҿйлемдер қҧрылысына қарай салалас қҧрмалас, сабақтас қҧрмалас, аралас қҧрмалас деп ҥш топқа бҿлінді. Салаласты жалғаулықты, жалғаулықсыз салалас деп бҿлді. Ал сабақтас қҧрмалас сҿйлемдерді бір бағыныңқылы сабақтас жҽне кҿп бағыныңқылы сабақтас деп екіге бҿліп, сабақтас қҧрмалас сҿйлемдердің он тҥрі кҿрсетілген:
1. себеп-салдар қҧрмалас сҿйлемдер бағыныңқысының есімшелі баяндауышына -дықтан жҧрнағымен ҥшін, соң шылауларының жалғануы арқылы жасалады (осы кісінің жҽрдемі болғандықтан, мен ісімді тез бітірдім).
2. мезгіл мҽнді сабақтас бағыныңқы сҿйлемнің есімше тҧлғасында келген баяндауышына жатыс септігінің не барыс септігі жҽне дейін, шейін шылаулары арқылы; баяндауыш шығыс септігінде жҽне кейін, бері, соң шылаулары немесе есімшеге –ға,-ге жалғауы жалғануы арқылы; баяндауышқа кезде, кҥнде, уақытша, шақта деген сҿздер тіркесуі арқылы; бағыныңқы сҿйлем кҿсемшенің –ғалы, -гелі, -қалы, -келі арқылы жҽне есімшеге сайын шылауы жалғануы арқылы жасалады (біз судан ҿтіп бара жатқанда, қатты жел соқты);
3. шартты мҽнді сабақтас шартты рай етістік етістіктердің дҽнекерлігімен жасалады (не екенсің, соны орасың);
4. салыстырмалы сабақтас баяндауышқа –дай, -дей жҧрнақтары жалғануы немесе есімшеден кейін сияқты шылауы келуі арқылы жасалады (патефон, адам сҿйлеп тҧрғандай, анық сҿйлейді);
5. мақсатты сабақтас тҧйық райлы етістікке ҥшін шылауы жалғануы арқылы жасалады (ол айтқан сҿзін орындау ҥшін, Марат екеуі бірлесіп оқыды);
6. қарсылықты сабақтас шартты райлы етістіктен кейін да, де жалғаулық келуі арқылы: есімшелі баяндауышқа – мен жалғауы жалғануы арқылы жасалады (пойыз келуіне ҽлі екі сағат бар болса да, біз кешігеміз ау деп асықтық);
7. нҧсқаулы сабақтас баяндауышқа бойынша немесе – ша, -ше жҧрнағы жалғануы арқылы жасалады (оқушы мҧғалімнің жобасы бойынша шығарма жазып келіпті);
8. іргелес сабақтас бағыныңқы сҿйлемнің баяндауышы кҿсемше тҧлғасында келеді (мен кітап оқып, басқалар жазу жазды;
9. аяулы сабақтас есімшелі баяндауышқа –ша, -ше жҧрнағы немес шығыс жалғаулы есімшеге кҿрі, да шылауы жалғануы арқылы жасалады (қалаға сен барғанша, мен барсам еді);
10. Сілтеулі сабақтас баяндауыштан кейін сол, сондай, соншалық сҿздерінің келуі арқылы жасалады (қуанышым сондай, ешнҽрсе кҿзіме кҿрінбеді) [13].
Бҧлардың ішінде нҧсқаулы, іргелес, аяулы, сілтеулі деп атаған тҿрт тҥрінен басқалары кейбір терминдік ҿзгерістерге ҧшырағанымен, қазірде қолданылады.
Сол жылдардағы қҧрмалас сҿйлем синтаксисінің зерттелу жайын сараптағанда, осы мҽселеге байланысты ғалымдар арасында келіспеушілік те кездеседі. Бҧл ғылым дамуында заңды қҧбылыс. Мҽселен, академик Н.Сауранбаев қҧрмалас сҿйлемдерді саралауда функционалды принципті басшылыққа алған:
―сабақтас сҿйлемдердің қҧрмаласу тҽсіліне қарай ажырату мҥмкін емес, ҿйткені жай сҿйлемдерді қҧрмаластыратын формалардың мҽні тҥрлі-тҥрлі. Мысалы шартты рай формасы арқылы қҧрмаласқан сабақтастығы бағыныңқылар ҽрқашан шартты білдірмейді, мезгілді де, қайшылықты да білдіреді. Осы себептен сабақтастарды тҥр-тҥрге жіктеудің бірде-бір дҧрыс жолы – ондағы бағыныңқылардың қызметіне қарай жіктеу‖
[12], десе, С.Аманжолов ―Қазақ ҽдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсында‖: ―Сабақтас қҧрмалас сҿйлемді жіктегенде, басыңқы мен бағыныңқы екі ара қарым-қатынасынан туған мағынаға қараймыз (олар істің мақсатын, шартын,мезгілін т.б. білдірмек)‖ [13] деп, сабақтастарды мағыналық жағынан жіктейді: шартты бағыныңқылы сабақтас, қарсылықты бағыныңқылы сабақтас, себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас, аяулы бағыныңқылы сабақтас, қыстырмалы бағыныңқылы сабақтас, сілтеулі бағыныңқылы сабақтас, ыңғайлас бағыныңқылы сабақтас, ҥдетпелі бағыныңқылы сабақтас.
Академик Нығмет Сауранбаевтың қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесіндегі іргелі зерттеуі – ―Қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесі‖ атты очеркі. Автор аталған еңбегінде бағыныңқы компоненттің табиғатын сҿйлем мҥшелерінің атқаратын қызметімен тең қарастырылады. Осыған орай сабақтас қҧрмалас сҿйлем мҥшелерінің атымен жіктелген:
1. Анықтауыш бағыныңқылы;
2. Толықтауышты бағыныңқылы;
3. Пысықтауыш бағыныңқылы;
4. Шартты бағыныңқылы;
5. Қарсы бағыныңқылы;
6. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас.
Берілген сабақтастардың грамматикалық табиғатына тоқталсақ, ғалымның пікірінше:
1) ―есімше сҿз субъектісін анықтаса, онда ол ҿзіне қарасты сҿздермен есімше анықтауыш ҥйірлі мҥше болады. Ал егер есімше ҿз субъектісінен басқа сҿзді анықтаса, онда ол етістіктің бастауышы айтылмаса да, анықтауыш бағыныңқы болады‖.
2) ―Басыңқыдағы ойды, я ондағы бір мҥшенің мағынасын толықтыра қҧрмаласқан бағыныңқы сҿйлемді толықтауыш бағыныңқы дейміз‖.
3) ―Шартты сабақтас қҧрмаластың ішкі мағынасын синтаксистік қатынасы оқиғалардың бір- біріне шарттаса қҧрмаласуына негізделген. Егер баяндауышы шартты райда тҧрған бағыныңқы сҿйлемде ―егер‖
(егерде) сҿзін қосып айтуға болса, ол шартты мҽнді бағыныңқы, ал бҧл ҥстеуді оған қосып айтуға болмаса, ол бағыныңқы (баяндауыш шартты райда тҧрғанмен) шарт мҽнді болмайды, не мезгіл мҽнді, не басқа мҽнді болады. Шартты райлы баяндауыштан кейін ―да‖, ―де‖ қосалқысы тҧрса, ол бағыныңқы шарт мҽнде де, мезгіл мҽнде де болмайды, қайшы мҽнде болады. Мысалы, ҿзге жҧрттар кейіндеп қалса да, Абай кешеуілдей ҥйге тез жетті‖. Автор шартты бағыныңқылы сабақтастың бір тҥрі – ҧялас шартты сабақтас деп бҿліп кҿрсеткен.
Ғалымның тҧжырымдауынша, ол сҧрау есімдіктерінің сілтеу есімдіктерімен іліктесуі арқылы жасалды.
Мысалы, Кімде-кім мҧның мҥйізін кесіп алса, ол кҥшсіз болып, дҧшпандарын жеңе алмайды.
4) Қайшы сабақтастығы алдыңғы сҿйлем соңғы сҿйлеммен есімше баяндауышқа – мен, қосымша жалғауы арқылы, шартты баяндауышқа ―да‖ қосалқысы ілігуі арқылы жҽне кҥрделі баяндауышқтағы ―бол‖,
―бер‖, ―ал‖ сияқты етістіктерінің болымсыз тҥрде айтылуы арқылы жасалады. Мҧнда ғалым ―да‖ жалғаулық емес, қосалқы дейді. Екеуінің айырмашылығы қызметі мен айтылуында. Жалғаулық екі сҿзді жалғастырып, дҽнекер болады. Екпінсіз айтылады. Ал қосалқы ―да‖ бір сҿзді меңгеріп, осы екінші сҿзге, я сҿйлемге байланыстырып, екпінмен айтылады.
5) Қҧрмаласқан жеке сҿйлемдер арасындағы ішкі мҽндік байланыс салыстыру мен теңеуге негізделеді. Мҧндай бағыныңқы сҿйлемдер есімше баяндауышқа -дай, -дей, -тай,-тей қосымшасы арқылы жасалады.
Қорытынды. Қорыта айтқанда, Қазан революциясына дейін шыққан зерттеулерде қҧрмалас сҿйлемдер жеке зерттеулер нысаны етіп алынбай, олар есімше мен кҿсемшенің синтаксистік қызметінің аясында қарастырылды. Қҧрмалас сҿйлемнің басқа қҧрылымдық, семантикалық тҥрлері туралы сҿз қозғалмаған десек те болады. Яғни ХХ ғасырдың 20-жылдарына дейін қазақ тілін, жалпы тҥркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың қҧрмалас сҿйлемдер синтаксисі жҿнінде жҥйелі пікірлері жоқтың қасы. Ал қҧрмалас сҿйлемдер туралы айтылған азын-аулақ пікірлер қазақ тілінің ҿз тілдік фактілерінің негізде айтылмай, ол орыс тілінен калька тҽсілі арқылы аударылған сҿйлемдерге негізделіп айтылған пікірлер. Соның нҽтижесінде қазақ тілінің орыс тіліне аударғанда қҧрмалас сҿйлем деп берілетін жай сҿйлемдердің барлығы да, ҽсіресе қҧрамында екі етістік бар сҿйлемдер қҧрмалас сҿйлемдер деп танылды.
Қазақ тіл білімінде қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесі ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап практикалық тҧрғыдан зерделене бастаса, 40-жылдардан бастап қҧрмалас сҿйлемдерге арналған бірнеше ғылыми мақалалар мен жеке еңбектер жазылып, қҧрмалас сҿйлемдер жҥйесін зерттеу ғылыми арнаға тҥсе бастады. Бҧл жылдардағы қҧрмалас сҿйлемдерге байланысты зерттеулерден Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Ы.Балақаев, А.Ысқақов пен Ғ.Бегалиев еңбектерін атауға болады.
Сонымен курстық жҧмысты зерттей келе мынандай ой тҥюге болады:
1. Қазақ тіліндегі қҧрмалас сҿйлем синтаксисі 30 жылдардың екінші жартысынан бастап зерттеліп келе жатыр.
2. Қҧрмалас сҿйлем жҿніндегі ғылым ҿзінің жарыққа шыға бастаған кҥннен бастап, пікір қайшылықтарының, пікір таластардың нҽтижесінде дамып келеді.
3. Тіл ғылымының қҧрмалас сҿйлем саласындағы қол жеткізген табыстары жоғарыда аттары аталған ғалымдардың ғана ҥлесі деуден аулақпыз, себебі қҧрмалас сҿйлемді кҿптеген ғалымдар зерттеп, ғылымның дамуына ҿз ҥлестерін қосуда.
Қҧрмалас сҿйлемдердің қазіргі синтаксистік қҧрылысына назар аударсақ, оның бҧрынғыдан ҽлдеқайда жетілгенін, даму заңдылықтарынан ҿткенін байқауға болады. Ҿйткені қҧрмалас сҿйлемнің қазіргі кездегі тҥрлері, оны ҧйымдастыратын амал-тҽсілдердің кейбір тҥрдері тарихи нҧсқаларда кездеспейді. Тілдің синтаксистік қҧрылысының дамуында сҿздерді немесе жеке сҿйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын жҽне дҽнекерлер пайда болып содан кейін барып, синтакситік байланыстың жаңа тҥрі тумайды, керісінше, алдымен сол дҽнекерлерді керек ететін мҧқтаждық пайда болады да, сол мҧқтаждықтың қажетінен барып, ҽртҥрлі жалғауыш дҽнекерлер бірте-бірте қалыптасады. Мҧндай заңдылық тек қазақ тілінің табиғатына ғана тҽн емес, кҿптеген тілдердің даму сипатынан айқын байқалады
.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Қордабаев Т. Қазі ргі қазақ ті лі ндегі құрмалас сӛйлемдер синтаксисі . Алматы : Санат, 1992,-175б.
2 Арғы нов Х. Қазақ ті лі методикасы (синтаксис, пунктуация). – Алматы : Мектеп, 1974. – 296 б.- 3 Рифтин А.Р. Одвух путях развития сложного предложения в аккадском язы ке/ Советское язы кознание. – М., 1937.-162с
4 Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері . – Алматы , 1941.-43б
5 Құлмағанбетова Б. Қазақ ті лі н оқы ту методикасы - Алматы : Мектеп, 1988. – 240 б. -кітап
6 Қазі ргі қазақ ті лі ндегі синтаксисті к парадигмалар: (монография-оқулы қ). – Алматы : Мемлекетті к ті лді дамы ту институты , 2016. – 464б.
7 Сауранбаев Н.Құрмалас сӛйлемдер және оларды ң даму жолдары // СССР Ғы лы м академиясы . Қазақ филолог хабаршы сы . Ті л мен әдебиет сериясы , 1- кі тап,1944.-144б.
8 Байтұрсы нов А. Ті л құрал. Сӛйлем жүйесі мен түрлері / Ті л тағы лы мы .-А.,1992.-122б. -кітап 9 Жұбанов Қ. Қазақ ті лі ні ң программы // Қазақ ті лі жӛні ндегі зерттеулер.- Алматы : Ғы лы м, 1999.- 581-595 б.
10 Жұбанов Қ. Жанғазы // Қазақ ті лі мен әдебиеті . -1958.-№2.-33-346 б.
11 Айтжанов С.С. Екі және кӛп компонентті салалас құрмалас сӛйлемдерді ң құры лы мды қ- функционалды қ арақаты насы : Филол.ғы л.конд.дис. – Алматы , 1999.-129б.
12 Сауранбаев Н.Құрмалас сӛйлемдер туралы / Академик Ны ғмет Сауранбаевты ң еңбектері – А.,2000.
13 Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ ті лі ні ң грамматикасы . ІІ бӛлі м. Синтаксис/ Академик Ны ғмет Сауранбаев еңбектері .-А., 2000.
References:
1 Kordabaev T. Kazı rgı Kazak tı lı ndegı Kurmalas soilemder sintaksisı . Almaty : Sanat, 1992,-175b.
2 Argy nov H. Kazak tı lı metodikasy (sintaksis, punktuasia). – Almaty : Mektep, 1974. – 296 b.
3 Riftin A.R. Odvuh putAh razvitia slojnogo predlojenia v akkadskom iazy ke/ Sovetskoe iazy koznanie. – M., 1937.-162s.
4 Jienbaev S. Sintaksis mAselelerı . – Almaty , 1941.-43b.
5 Kulmaganbetova B. Kazak tı lı n oKy tu metodikasy - Almaty : Mektep, 1988. – 240 b.
6 Kazı rgı Kazak tı lı ndegı sintaksistı k paradigmalar: (monografia-oKuly K). – Almaty : Memlekettı k tı ldı damy tu instituty , 2016. – 464b.
7 Sauranbaev N.Kurmalas soilemder jAne olardy n damu joldary // SSSR Gy ly m akademiasy . Kazak filolog habarsy sy . Tı l men Adebiet seriasy , 1- kı tap,1944.-144b. –kıtap
8 Baitursy nov A. Tı l Kural. Soilem juiesı men turlerı / Tı l tagy ly my .-A.,1992.-122b. –kıtap
9 Jubanov K. Kazak tı lı nı n programy // Kazak tı lı jonı ndegı zertteuler.- Almaty : Gy ly m, 1999.-581-595 b.
10 Jubanov K. Jangazy // Kazak tı lı men Adebietı . -1958.-№2.-33-346 b.
11 Aitjanov S.S. Ekı jAne kop komponenttı salalas Kurmalas soilemderdı n Kury ly mdy K-funksionaldy K araKaty nasy : Filol.gy l.kond.dis. – Almaty , 1999.-129b.
12 Sauranbaev N.Kurmalas soilemder turaly / Akademik Ny gmet Sauranbaevty n enbekterı – A.,2000.
