ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҦ НАЙ-ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯСЫ Кунтуарова Жайна Сергазиевна Магистрант,
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті Ғылыми жетекші – э.ғ.к., доцент Егембердиева С.М.
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ӛндірістің мҧнай-газ саласына ерекше назар аударылған. Отын-энергетикалық ресурстардың потенциялын кҥшейте отырып, ҧзық мерзімдік басымдылықтар ретінде бағдарлама барлық мҧнай-газ кешеніне қатысты маңызды мәселелерді шешуді кӛздейді.
Ең алдымен басты міндет – әрекет етуші кен орындарын ӛңдеуді қарқындандыру және Каспий теңізінің қайрандық зонасы мен қҧрлықтағы перспективтік қҧрылымдарды іске қосу есебінен мҧнайгаздық шикізатты ӛ ндіру кӛлемін арттыруға қол жеткізу керек.
Атап ӛткнндей, мҧнай мен газды ӛңдеу Қазақстан экономикасын дамытуда басымды бағыттардың бірі болып табылады. Қазірге дейін 2,8 млрд тонна мҧнай мен 1,7 трлн м3 газ кӛлемінде жалпы ӛндеу қоры бар 200 астам кӛмірсутек кен орны барланды. Болжам бойынша, 2015 жылы шикі мҧнайды ӛңдеу 100 млн тоннаға дайін жетеді деп кҥтілуде. Мҧнай кӛлемін арттыру негізінен Солтҥстік Каспийдегі кен орындарын, атап айтқанда, мҧнай қоры 6-9 млрд баррельге теңеліп отырған, әлемдегі ең ірі мҧнай кен орындарының бірі
– Қашаған кен орнын барлауға негізделген.
Қазақстандағы шикі мҧнайдың тең жартысы негізінен ҥш ірі кен орнында – Теңіз, Ӛзен және Қарашығанақта барланады. Алдағы уақытта осы кен орындардың қатарына Шығыс Қашаған аймағының қосылуымен Қазақстан әлемдегі мҧнай ӛңдіретін елдердің арасында маңызды орынды иеленеді деп кҥ тілуде. Сонымен қатар, кӛмірсутек қорларын ӛңдіру кӛлемін арттыру арқасында, 2005 жылы 40 млн тонна қҧраған шикі мҧнай экспорты 2010 жылы 71 млн тоннаға жетіп, ал 2020 жылы бҧл кӛрсеткішті 80 млн тонна жеткізу кӛзделіп отыр.
Қазақстандағы мҧнай ӛндіру саласының дамуы негізінен мҧнай ӛ німдерінің барлық тҥрімен тҧрақты қамдамасыздандыруға негізделген. Кеңес Ҥкіметі қҧлдырағаннан кейін, шетел инвесторларына ҧлттық мҧ най саласына қаражат қҧю мҥмкіндігін беру Қазақстан
73
ҥшін экономикалық жағдай тҧрғысынан тиімді болды. Сонымен, ірі Теңіз мҧнай кен орны бірлескен ҧйым қҧ ру мақсатында, «Шеврон Оверсиз» американдық компаниясына берілген болатын. Қазіргі таңда бҧ л жобада Қазақстан Республикасының ҥлесі тек 20% ғана қҧрайды. Қалған ҥлесі «Эксон Мобил Казахстан Венчур Инк» (25%), «Шеврон» (50%) және
«ЛукАрко» (5%) компанияларына тиесілі.
Барлау жҧ мыстары алдыңғы ғасырдың 80 жылдары басталған ірі мҧнай кен орындырының бірі – Қарашығанақ кен орны казіргі кезде «Карачаганак Петролеум Оперейтинг В.V.» халықаралық конконсорциумымен басқарылады. Оның қҧрамына ҥ лесі 32,5% «Би Джи Групп» (Ҧлыбритания) мен «ЭНИ» (Италия), «Шеврон» (АҚШ, 20%) және
«ЛукОйл» (Ресей, 15%) компаниялары кіреді.
Тағы бір ҥлкен Солтҥстік Каспий жобасының іске асырылуы халықаралық консорциум арқылы жҥ ргізіліп, Қашаған кен орнындағы кӛмірсутек қорын ӛндірумен айналысады. Қазақстанның консорциум қатарындағы ҥ лесі 16% қҧрып отыр.
Қашаған кен орны мҧнай газ қоры бойынша әлемдегі ірі кен орындарының бірі болып табылғанымен, «ҚазМҧнайГаз» Ҧлттық Компаниясың қҧрылған Акционерлік Коғамында ешқандай ҥлеске ие болмады десек болады. Тіпті акционерлердің бірі – «Бритиш Газ»
компаниясы ӛзінің 16,67% кӛлемінде акция пакетін сатқан кезде де, бҧл акцияны толық сатып алу мҥмкіндігі болмады, себебі Қазақстан Республикасы конституциясы бойынша, жер қойнауындағы байлық халыққа тиесілі делінген. Оған қоса, Қазақстан 16.81% акция пакетін иелену ҥ шін, жоғарғы биліктің араласуы қажет болды. Мемлекетке ӛз активтерін қайтару бойынша «ҚазМҧнайГаз» Ҧлттық Компаниясың атқарған осы шарасын қызметтегі алға басқан ҥлкен қадамы ретінде қарауға болады. [1]
Соңғы он жылдықта Қазақстандағы экономикалық ӛсу арқасында ҧлттық кен орындары қызметінде шетел инвесторларына айрықша қҧқық беріп, мемлекет қҧқығын шектейтін кейбір заңдық қҧжаттарда ӛзгертулер енгізуге жол ашылды. Маңызды тҥзетулерді атап кетсек:
Биржалық қҧн деңгейіне байланысты мҧнай экспортына салық салу туралы салық заңнамасына тҥзетулер енгізу (2003ж.);
Екінші нарықта мҧнай активтерін сатып алудағы мемлекеттің айрықша қҧқығы туралы заңы (2005ж.);
Акционерлердің іс-әрекеті ҧлттық қауіпсіздікке қатер тӛндіретін жағдайда, жасасқан келісім-шарттарға кері кҥш беру туралы жер қойнауын пайдалану заңнамасына тҥзетулер енгізу (2007ж.). [1]
Жоғарыда аталып кеткен тҥзетулер негізінде, қазіргі таңда мемлекет жаңа стратегияны алға қойды: біріншіден, біртіндеп ӛз активтерін кайтару; екіншіден, әрбір мҧ най жобасына 50% ҥлеспен қатысу; ҥ шіншіден, шет елдерде мҧнай-газ объектілерін сатып алу.
Мҧнай-газ ӛндіру мен ӛңдеу ӛндірістерінің экономикалық тиімділігін арттыру бойынша алуан тҥрлі факторларды талдау осы мәселенің кӛптеген аспектілері оның деңдейінің ӛзгерісіне кҥшті әсер ететітін куәландырады. Мҧнай-газ саласын дамытулағы экономикалық басымдылықтар қатарына жататындар:
Ӛндіріс объектілерін таратуды оптимизациялау, ӛндірістік кешендерді қҧру мен қалыптастыру, тиімді әлеуметтік және ӛндірістік инфракҧрылымды қҧру;
Мҧнай ӛңдейтін зауыттарды жӛндеу, модернизациялау және қызметін жоғарлату;
Кӛмірсутек ресурстарын кешенді пайдалануға негізделген шикізаттық ресурстарды ҥнемдеудің басты бағыты материалдық сыйымдылықты тӛмендету;
Шикізатты басқа елдерге экспорттамай, дайын ӛнім ретінде экпорттауға негізделу;
Ірі кӛлемді мҧнай-газ жобаларын жҥзеге асырудан болатын экономикалық әсерді арттыру;
Қосылған қҧны жоғары болып келетін мҧнай-химиялық ӛндірістерді дамыту және т.б.[2]
Мҧнайгаз ӛ неркәсібі дамуының отын-энергетикалық кешен балансының кӛрсеткіштеріне әсерін талдау арқылы, осы кешеннің тиімді дамуын қамтамассыз етіп
74
отыруға аталмыш саланың ықпалын зерттеп отыру қажет. Бҧл мҧнайгаз ресурстарын тиімді пайдалануды қҧ рылымдық жағынан негіздеу ҥ шін ӛ те маңызды.
Мҧнай компаниялары алдыңғы қатарлы технологияны, ӛндірісті прогрессивті ҧйымдастыру, басқару, ӛ ткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік капиталды тарту, шетел несиелерін жеңілдікті шарттармен алу, ішкі нарықты толтыру, экспортты ҧлғайту, импортты тӛ мендету нәтижесінде валюта қорларының ӛсуін қамтамасыз етуге, мемлектік кәсіпорындардың монополиялық мҥдделерін жоюда техникалық деңгейі және ӛнім сапасы бойынша кҥшті бәсекелес болуға, сыртқы нарыққа бәсекеге қабілетті ӛнімдермен шығуға мҥмкіндік береді.
Мҧнайгаз саласы экономиканың басқа секторларымен тығыз байланысы, ӛндіріс кӛлемі мен ҥлес салмағы жинақталған қор мен қызмет істейтін адамдардың саны және басқа да маңызды кӛ рсеткіштер арқылы сипаттағанда, әлеуметтік-экономикалық жҥйеде негізгі орынға ие болып, еліміздің сытқыэкономикалық саясатын қалыптастыруда негізгі факторлардың біріне айналды. Сондықтан да ӛнеркәсіптің осы саласының дамуы мемлекеттік деңгейде қарастырылып, оны басқару, жоспарлау мен қаржыландыру мәселелерін шешу жекеменшіктік психологиядан бас тарту қағидасына негізделуі керек.
Мҧнайгаз саласының алдағы 10-шақты жылға арналған болжамдық кӛрсеткіштерін талдау барысында, аталмыш саланың қарқындық және қҧрылымдық ӛзгерістерінің экспорттық бағытта дамып отырғандығына кӛз жеткізілді. Сондықтан экспорттың қҧрылымын ҧзақ мерзімді болашақта еліміздің ішкі әлеуметтік және ӛнеркәсіптік ӛңдеу сҧраныстарына қарай ӛзгерту қажет.
Әдебиеттер
1. Этапы и перспективы развития невтегазовой отрасли Казахстана // Нефть и Газ. – 2010. – №5.
2. Қазақстанның мҧнай газ кешенің тимді дамыту бағыттарын экономикалық дәлелдеу // Автореферат. – ҚХТУ, 2006.
3. Перспективы развития нефтегазовой отрасли Казахстана // Нефть и Газ. – 2010,
№6.
