УДК 330.3:338.28(574)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҤЗЕГЕ АСЫРУ БАҒЫТТАРЫ
Нармағамбетов Бауыржан Асқарҧлы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық университетінің студенті
Ғылыми жетекші – Амренова Ғалия Қапбаровна
Экономикалық ғылымдар және экономикалық даму тәжiрибесi кӛрсеткендей инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиiмдi модернизациялауды қамтамасыз етедi. Бҧл әсiресе ҚР-сы ҥшiн ӛте маңызды, ӛйткенi 1990 жылдан бастап елiмiзде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Ӛндiрiстiң техникалық деңгейi қҧлдырады, ғылыми ӛнiмдердiң шығуы азайды, ғылыми-техникалық потенциялымыз қысқарып кеттi, сондай-ақ бҧрынғы экономикалық жҥйе тҥгелiмен жойылды, елiмiз ӛзiнiң iшкi сҧранысын қамтамасыз ете алмай қалды.
Инновациялық даму жолын таңдау себептеріміздің негізгілері: әлемдегі ӛнеркәсіптің технологиялық жолмен қарқынды дамуы,әлемде жаһандану процесінің ӛріс алуы,Қазақстанның ДСҦ-на кіру мақсатына байланысты ӛнеркәсіпті бәсекелестікке дайындау қажеттілігі деп қарастыратын болсақ,бізге кедергі болуы мҥмкін және болатын жағдайларды қарастырып кӛрейік.
Жалпы алғанда инновациялық даму жаңалықтың ойлап табылуы,оның ӛндірістік кҥйге келтірілуі,ӛнімнің шығарыла бастауы тағы басқа сатылардан тҧрады десек,қай сатысының болмасын жҥзеге асуының негізгі шарттары бӛлінген қаржы мен жҧмыс кҥ ші болмақ. Бҧ л шарттар орындалғанның ӛзінде, америкалық ғалым К.Холттың зерттеуі бойынша, ӛнеркәсіптік жобалардың 80%-ы даму жолының алғашқы сатысында-ақ жҥзеге аспайды екен. Яғни, қазіргі заман талабы сол, ӛндірісті дамытуда мемлекет пен кәсіпкерлер арасында тығыз байланыс орнауы қажет. [1]
Осы жолда ғылымның дамуына сҧ раныс артары анық,бҧ л бағытта елімізде ғылыми зерттеу орталықтары мен оқу орындарында дамыған ғылыми база қалыптастыру кӛзделген.
Сонымен қатар ӛзге елдермен осы тҧ рғыда интеграциялық,тәжірибе алмасу байланыстарын орнату ҥлкен рӛ л атқарары сӛзсіз. Бірақ қай ел болмасын ӛзінің ӛндірістік қҧпияларын (жаңалықтарын) жайдан-жай аша салмасы анық,сондықтан тәжірибе алмасуға қол жеткізу ҥшін жаңалықтардың сапалылығы аса қажет. Бірақ бҧл жағдайдың ӛзінде ескеру қажет келесі мәселелерді ҧмытпаған дҧрыс:
қай салада зерттеу жҥргізген тиімді болып табылады,яғни қай салада мҥмкіндіктеріміз жоғары;
елімізде қай шикізат тҥрлері экстенсивті ӛндірілуде сол саланы игеруге талпыну керек.
Ғылымның жаңа бағыттары биотехнология,нанотехнология,космосты игеру, коммуналдық-ақпараттық техника салаларында нәтижеге жету ҥшін біз отандық және ҧлтаралық деңгейде жоғары сапалы мамандар даярлауымыз қажет. Осыған орай елімізде 15 университетте инженерлік профил лабораториялары қҧ рылу кӛзделуде.Олар 15 негізгі техникалық бағыт бойынша жҧмыс жасайды.[2]
Осы аталған жағдайларды ескере отырып, инновациялық даму жолында қандай салаға кӛңіл бӛлуіміз қажет? Ең алдымен біздің елдің табиғи-географиялық жағдайын ескеріп, бізге тиімді бағыт таңдай алу ӛте маңызды.Біздің елде табиғи ресурстарға бай болғанымызбен,игеру экстенсивті жҥргізіліп жатқаны бәрімізге белгілі.Бҧл мәселеде алдымен ӛнеркәсіп орындарын кооперативтендіріп,қалдықсыз технологияны қолдану қажет.Сонымен қатар жеңіл ӛнеркәсіп салалары,әсіре киім-кешек,ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндіруді дамытуға территориямыздың кеңдігі кӛмек болмақ.Әрине,барлық саладағы ғылымның дамығаны жӛ н,бірақ Д.Рикардоның салыстырмалылық теориясына да
237
сҥйенгеніміз де дҧ рыс болар.Себебі,халықаралық саудада белгілі бір тауарды Қазақстан брендімен шығару ҥ шін,біздің басымдықтарымызды саралай білген жӛн.Қҧрылғалы отырған мониторингтік орталықтың басты мақсаттарының брі осы болуы тиіс.
Қазақстанның инновациялық даму жолында ескеру қажет мәселелер : ӛнеркәсіп техникасының ескілігі,қалыптасып қалған экстенсивті даму жҥйесі,ӛнім нарыққа енген кездің ӛзінде оған маркетингтік,менеджменттік зерттеудің қажеттілігін ескеріп отыру.
Елiмiздегi инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау кӛрсету 1-шi суреттегi жҥйе бойынша iске асуы тиіс (Сурет 1)
Мемлекеттiк қҧқықтық қолдау
Мемлекеттiк қаржылық қолдау
Инновациялық құрылымды құру Салықтық және несиелiк жеңiлдiктер
Жалпы шаруашылық және саяси- әлеуметтiк жағымды климат
1-сурет. Инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау кӛрсету *-кестені автор қҧрастырған
Жоғарыда қҧрастырылған 1-суретте мемлекеттің инновациялық экономиканы дамыта алатын тетіктері кӛрсетілген болатын.Сол сурет бойынша әр тетіктің проблемаларын қарастырсақ:
Мемлекеттік қҧқықтық қолдау. 2002 жылдың шілде айында қабылданған
―Инновациялық қызмет‖ туралы Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына ҥлкен серпіліс әкелетін жаңалық болды.Сонымен қатар 2006 жылы 31 қаңтарда қабыланған
«Жеке кәсіпкелік туралы» заң,1999 жылы қабылданған «Патенттеу туралы» ,
«Сертификаттау туралы» заңдар қабылданған.Бірақ бҧ лардың орындалуы мҧ ң болып тҧр.Яғни, әр новатордың ӛз жаңалығына деген қҧ қығы толығымен сақталса ғана ынталы жҧмыс журетіні анық, бірақбҧл ескерілмеуде.Шет ел ғалымдарымен ғана емес,қазақ ғалымдары да еңбек етіп жатыр.Отандақ ғалымдардың да ашқан жаңалықтары жетерлік,тек ашылған жаңалықтарға мемлекеттік патент алу дҧрыс жолға қойылмай отыр.Соның нәтижесінде қазақ ғалымдарының жаналықтары шет ел инвесторларының қолында кетуде.
[2]
Мемлекеттік қаржылық қолдау. Келесі маңызды,қажетті факторлардың бірі қаржы бӛ лу. Новаторлықты іске асыруға қаржы бӛлу тәуекелді іс болғандықтан,бҧ л салаларға инвесторлар кӛп кӛңіл бӛлмесі анық.Тәуекелді дейтінім сол, әлемде инновациялық дамудың моделдері деп саналатын елдердің ӛзінде ӛндірістік жобалардың аз мӛлшері
238
ғана,АҚШ-та 22%,Жапонияда 33%,іске асады екен. Оның орнына инвесторлар еліміздегі табиғи байлықты игеріп, «тыныш пайда кӛргенді» жӛн кӛреді.Ал,еліміздегі байлық сарқылғандағы кҥнімізді ойлап жатқан ешкім жоқ,сол кездегі біздің ӛнеркәсібіміз тек новаторлық пен оны іске асыру бағытында болары анық.Қазақстанда ғылымды дамытуға бӛлінген қаржы мӛлшері жыл сайын артуда,бірақ бҧл қаржының жеткіліксіз, ӛз мақсатында нақты жҧмсалмай жатқандығын ескеріп Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің жанынан Ғылым комитеті қҧрылуда.Оның негізгі қызметтері жаңалықтың ойлап табылуы мен оның ӛндірісіне дейінгі кезеңнің барлығын қадағалап,кӛмек беру болмақ.Елімізде ғылымды қаржыландыру сонымен қатар Ғылым Фонды арқылы да жҥргізіледі. Инновациялық даму жолындағы елдерде ӛнеркәсіпке бӛлінген қаржының кӛп бӛлігі ғылыми зерттеуге бӛлінеді.Біздің елде бҧл кӛрсеткіш 30%
шамасында.Сонымен қатар жастарды мектеп кезінен технологиялық-ғылыми бағытта тәрбиелеу қажет.Ал ауыл мектептерінің қазіргі жағдайында,бҧ л қиын болып тҧ р.Бҧ л тҧста бізге ҥлгі боларлық ел Финляндия 1991 жылға дейін экспортының жартысын КСРО-ға жіберетін. КСРО тарап кеткеннен кейін және 90- жылдардағы экономикалық дағдарыс Финляндия экономикасына да жағымсыз әсер етті.Мысалы, жҧмыссыздық деңгейі 1991 ж 3,5%-дан 1993 ж 20%-ға дейін ӛсіп кетті. Осы келеңсіз жағдайдан шығу ҥшін Финляндия Ҥкіметі 1991 ж жаңа экономикалық бағдарлама қабылдады.Оның міндеті- Финляндияны дамыған елдер қатарына қосу.Осы бағдарламаны жҥзеге асыру мақсатымен Ҥкімет ҧлттық инновациялық жҥйені қҧрды. Оның қызметін тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.Және ғылыми зерттеулерге деген қаржы кӛлемін ЖІӚ нің 4 пайызына жеткізді,ал елімізде бҧл кӛрсеткіш 0,9 пайыз болып отыр. Қазіргі таңда Финляндия біз қосылуға мҥдделі болып отырған әлемнің бәсекеге қабілетті елдер арасында алдынғы орындардың біріне шықты. [4]
Инновациялық қҧрылымды қҧру. Елімізде бҧ л қҧрылым, бҧл жҥ йе әлі де болса толығымен қҧрыла қойған жоқ.Яғни, жаналық ойлап табылды, оған патент алынды дегеннің ӛзінде оны ӛңдеп, арнайы ӛндіріс орындарын ашып, дайын ӛнім кҥйіне жеткізетін механизм қалыптасқан жоқ.Бҧл мәселені шешудің екі жолы бар: не мемлекет ӛзі ӛндіруші бола алады,не новаторлар мен ӛндірушілер арасында делдал рӛлін атқарады.Қазіргі жҥйе
«жоғарыдан-тӛмен» қалыптасқан,яғни мемлекеттік органдар белгілі жаңалыққа қаржы бӛледі және басқарып отырады.Ӛтініш берілгеннен соң миллион теңгеден астам қаржы тӛленеді оған тапсырылуы тиіс қҧжаттар тізімін қосыныз.Сол жаңалықтың қарапайым халыққа жетуі де қиын болып отыр.Мемлекет осы «нарықта» монополиялық және монопсониялық билікке ие болып отыр.Бҧл инновация нарығының дамуы мҥмкін емес деген сӛз.Ол ҥшін мемлекет нарықтың қалыптасуына ықпал ету керек.Яғни, «тӛменнен жоғарыға»жҥйесі қҧ рылуы тиіс.Ғалымдардың жаңалықтарының арасында бәсекелестік туындаса,бара-бара инвесторлар арасында да бәсеклестік туындайды.Міне осы кезде мемлекет делдал рӛ лін атқаруы тиіс.
Салықтық және несиелік жеңілдіктер. ҚР Ҥкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты туралы қаулысына сәйкес шағын кәспкерлікпен айналысатын субьектілер ҥшін Арнайы Салық Режимі енгізілді демесеңіз бҧл салада кейбірінде болмаса аса ҥлкен жеңілдіктер қарастырлмауда.Әсіресе, елімізде венчурлы экономикаға деген қорқынышпен қараушылық байқалады,содықтан да болар банктердің ӛзі
«тәуекелді іске» несие беруге жҥ рексінеді.Яғни мемлекеттегі барлық қаржы механизмін инновациялық экономикаға «икемдеу» қажет.Қаржылық дағдарыс белең алып отырғанын ескерсек мҧның қиынға соғатыны белгілі.
Жалпы шаруашылық және саяси-әлеуметтік жағымды климат.
«Жағымды климат» ҧғымын ынталандырушы климат ретінде қарастыруымызға болады.Бҧл,әрине жоғарыда кӛ рсетілен факторлар тиімді әсер етсе ғана жҥзеге асады.
Әрине дамыған елдер қатарына қосылу ҥшiн сол елдердiң даму жолын зерттеп, олардың ҧлттық экономикамызға тиiмдi жақтарын ала бiлуiмiз қажет. Бiздiң елiмiзге әсiресе Оңтҥстiк Азияның бiрнеше жаңа индустриялы елдерiнiң ҧстанған саясаты ыңғайлы болып отыр. Яғни ―Азия айдаһары мен жолбарысы‖ атанған елдер қысқа мерзiмдi аралықта
239
индустриялы-инновациялы саясатты тиiмдi жҥргiзу арқылы ҥ лкен жетiстiктерге қол жеткiздi. Яғни , инновация – экономикалық ӛ суде негiзгi қозғаушы кҥш болмақ.[3]
Әдебиеттер:
1. Холодков.В. О внутренных источниках инновационного развития //Экономист-2005- 11//
2. www.e.gov.kz
3. Тоқтамыс.Т. Шет ел нaрығына шығаратын жаңалықтарымыз// Айқын-2010- 5сәуір3бет//
4. Қуат Бораш Инновация, оның елiмiз экономикасы ҥшiн маңызы қандай //
Егемен Қазақстан, 23 ақпан. - 2009 ж.
