ҼҾЖ 342.9
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІК ИНСТИТУТЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Отыншиева Гулим Кожахметовна, [email protected] Қарағанды
«Болашақ» университеті, Қылмыстық қҧқық жҽне іс жҥргізу кафедрасының аға оқытушысы
Қарағанды, Қазақстан
Ҽкімшілік қҧқықтың маңызды қҧрамдас бҿліктерінің бірі даму перспективасы ҽкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы заңнаманы жаңартумен байланысты, негізінде адамның жҽне азаматтың қҧқықтары мен бостандықтары туралы тікелей қолданыстағы мҽнін, мазмҧнын анықтайтын жҽне заңдарды қолданумен конституциялық нормаларды тану жатуға тиіс – ҽкімшілік-деликтілік қҧқық болып табылады.
Посткеңестік кезеңдегі ҚР ҽкімшілік жауапкершілік институты тҥбегейлі ҿзгерістерге ҧшырамаған. Қолданыстағы, 2001 ж ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы Кодексті кеңестік қҧқықтық реттеуден еуропалық ҥлгіге ҿту кезеңінің актісі ретінде қарастыруға болады. Осы саладағы маңызды мҽселелердің ішіне тҿмендегілерді кіргізуге болады.
ҼҚБК қабылдағаннан кейін соттардың қарамағындағы ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы істер, қазіргі таңдағы соттар қызметінің ауқым бҿлігін қамтиды.
Осылайша заң шығарушы, жауапкершілікке тартылатын тҧлғалардың қҧқығын ҽкімшілік органдардың қияндығынан қорғауға жҽне сыбайлас жемқорлықты болдырмауға бағыттаған. Алайда бҧл шаралар кері нҽтижені кҿрсетіп отыр-мҧндай істерді судьялардың ауызша тыңдамауы жҽне мҥдделі тҧлғалардың шақырылмауы бірқатар қиындықтар туғызуда.
ҚР Конституциясының 4-бҿлімінің 3-бабы бойынша, мемлекеттiк билiктің заң шығарушы, атқарушы жҽне сот тармақтарына бҿлiнуі принципі бойынша, болашақта осы тҧрғыдағы жағдайлардың болуы мҥмкін емес [1].
КСРО-дағы билік біртҧтас тҥрде болып, ҽкімшілік жаза қолдануды барлық орган қолдана алатын (қалалық халық депутаттар кеңесінің атқарушы комитеті, еңбекті қорғауды бақылау бойынша инспектор немесе аудандық халық соты). Ал, демократиялық қоғамдағы сот органдары, тек қана сот тҿрелігін іске асыруға ҿкілетті жҽне атқарушы немесе заң шығарушы билік органдарының ҿкілеттілігін жҥзеге асырмайды. Сонымен қатар, ҽкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы істерде сот, айыптау, қорғау жҽне сот тҿрелігі функцияларын қоса атқарады.
Ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы істерді қарастыру мақсатында арнайы ҽкімшілік соттарды қҧру, еуропалық ҽкімшілік-қҧқықтық доктриналарға сҽйкес келмейді.
201
Ҽкімшілік ҽділет жҥйесі бар барлық еуропа мемлекеттерінде, ҽкімшілік сот тек жеке тҧлғалардың мемлекетке қарсы талап арыздарын қарастыруға ҿкілетті.
Қазіргі кездегі ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтардың ішінде, мҽні бойынша ҽкімшілік-деликтілік қҧқық саласына (қылмыстық-қҧқықтық сипаттағы, азаматтық – қҧқықтық сипаттағы «ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар», азаматтық ҽділет нысанасы болып табылатын қҧқық бҧзушылықтар) жатпайтын ҽрекеттер де бар. Осы тҥрдегі қҧқық бҧзушылықтардың болуы кеңестік ҽкімшілік қҧқық сипатына байланысты.
1) Қылмыстық-қҧқықтық сипаттағы «ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар» Жиі кездесетін бҧзушылықтар тҥрлерінің (бҧзақылық, ҧсақ ҧрлық) қылмыстық қҧқықтан ҽкімшілік қҧқыққа ауыстырылуы, қылмыстық істердің санын азайтуға жағдай жасап, кеңес қоғамындағы қылмыс деңгейінің тҿмендеу ҥрдісін байқатуы қажет еді. Ал еуропа елдерінде мҧндай тҥрдегі ҽрекеттер қылмыстық қҧқықтың ажырамас бҿлігі болып табылады [2].
2) Азаматтық –қҧқықтық сипаттағы «ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар». Мҧндай қҧқық бҧзушылықтар шарттық жҽне шарттан тыс қатынастардан қҧралады (мысалы, шарттың бҧзылуы немесе мҥлікке зиян келтіру). Кҿп жағдайларда бҧл мҽселе, мемлекеттік меншік қҧқығын ҽкімшілік-қҧқықтық шаралармен қорғау туралы болып отыр. Реттеудің осы тҥрдегі ҽдісі, «Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады жҽне бірдей қорғалады»- деген ҚР Конституциясының 1-бҿлімінің 6-бабына қайшы келеді [3].
Жеке меншік қҧқығының бҧзылуы барысында келтірілген зиянның орнын толтыру ғана қажет болса, ал мемлекеттік меншік қҧқығының бҧзылуы барысында – шығынның орнын толтыру жҽне ҽкімшілік айыппҧл тҿлеу қажет. Сонымен қатар, «ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтың» басым бҿлігі, мемлекеттік ҿкімет, жергілікті ҿзін-ҿзі басқару
органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ҧйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдеріне мен ҽрекеттеріне (немесе ҽрекетсіздігіне) шағымдану туралы істер (АІЖК 27-тарауы) бойынша соттардың ҿкілеттілігі шеңберінде қажетсіз бҽсекелестік тудырады [4].
Азаматтардың қҧқығын қорғауға бағытталған лауазымды тҧлғалардың ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтардың басым бҿлігін бекітуі шын мҽнінде қорғауға ешқандай қатысы жоқ. Атап айтқанда, «Жер учаскелерiн беру туралы ҿтiнiмдердi қараудың белгiленген мерзiмдерiн бҧзу» 256-бап, «Салық есебiне тҧрудан бас тарту немесе салық есебiне тҧру мерзiмiн бҧзу» 361-бап.
Осы ережелерді іске асырудағы негізгі мҽселелер тҿмендегідей тҥрде:
1) Ҽкімшілік жауапкершілікке тарту процедураларының жетілмеуі. Бҧл процедура бойынша тҧлғада дербес тҥрде ҿз қҧқықтарын қорғау мҥмкіндігі жоқ. Іс жҥргізуді бастау, бақылаушы органның хаттаманы толтыру/толтырмау туралы шешіміне байланысты.
2) Билік органдарының қызметіндегі тҧлғалардың қҧқығының бҧзылуының мазмҧнын анықтауға мҥмкіндіктің болмауы.
3) Азаматтардың қҧқығының жҥзеге асырылу кепілдіктерінің болмауы. Қҧқық бҧзушылықтың орын алуы анықталған жағдайда тиісті лауазымды тҧлғаға ҽкімшілік айыппҧл салу туралы қаулы қабылданады. Бірақ бҧл шешім бойынша аталған шенеунік бҧзылған қҧқықтарды қалпына келтірмейді. Ҽкімшілік жауапкершілік туралы қолданыстағы нормалардың жҥйесінің осы мҽселені тҥбегейлі тҥрде шешуге мҥмкіндігі болмай отыр. Тіпті барлық процедураларды толық орындаған кҥннің ҿзінде де азаматтардың қҧқықтарын қорғау бойынша барлық міндеттердің орындалуына кепілдік берілмейді.
4) Қызметкерлердің ҽкімшілік жҽне тҽртіптік жауапкершіліктерінің толық деңгейде орындалмауы. Қызметтік міндеттерді жҥзеге асыру тҽртібінің бҧзылуы тҽртіптік жағдайда қадағаланып, тиісті қызметкерге сҿгіс беруден бастап, қызметінен босатуына дейінгі шаралар қолданылуы тиіс. Мемлекеттік қызметте тҽртіпті орнатуды жҽне шенеуніктердің ҿз қызметтік міндеттерін орындау барысында тҧлғалардың қҧқығын бҧзуына жол
202
бермеуіне тек ҽкімшілік жауапкершіліктің механизмдері арқылы қол жеткізу мҥмкін емес.
Бҧл болашағы жоқ қадамдар, сондықтан да тҽртіптік жауапкершілік институтының тиімділігін арттыру бойынша шаралармен ауыстырылуы қажет.
Ҽкімшілік жауапкершілік субъектілері тізімінің жеткіліксіздігі. Ҽскери қызметкерлердің, прокурорлардың жҽне басқа да тҧлғалардың ҽкімшілік жауапкершілігін тҽртіптік Жарғылармен немесе арнайы ережелермен анықтау, «жҧрттар заң мен сот алдында тең» деген ҚР Конституциясының 14-бабына жҽне еуропалық доктриналарға қайшы келеді.
Мҧндай жағдай аталған тҧлғаларды ҽкімшілік жауапкершіліктен босатады.
Кінҽсіздік презумпциясының бҧзылуы ҽкiмшiлiк қҧқық бҧзушылық жасалғаны туралы хаттама жасалған кезден бастап тҧлға «ҽкiмшiлiк қҧқық бҧзушылық» жасаған болып саналуы (ҼҚБК 4-тарауының 635-бабы) кезінде орын алады [5].
Ҽкімшілік жазаланатын іс ҽрекеттерді анықтау кезіндегі заңдылық принципінің бҧзылуы. Осы принципке сҽйкес ҽкімшілік санкция саласында, «жауапкершілік заңмен ғана белгіленеді» деген ереже қолданылады, яғни мемлекет жаза жҽне санкция қолдану тҥрлерін тек заң шеңберінде ғана жҥргізуге міндетті. ҼҚБК Ерекше бҿлімінде заңнамамен бекітілген ережелердің, талаптардың, тҽртіптердің басым бҿлігі берілген, оларды бҧзған жағдайда жауапкершілікке тартылу қарастырылған. Заңнама тҥсінігінің мҽні заң тҥсінігіне қарағанда кең мағынада. Ал заңнаманың актілерінің заңға қарағанда заңды кҥші тҿменірек жҽне кҿп жағдайларда адам қҧқықтары бойынша Еуропалық соттың талаптарына сҽйкес келмейді.
Ҽкімшілік- деликтілік іс жҥргізудегі формализм жҽне тҿрешілдік кеңестік ҼҚБК қабылдау барысында мемлекеттік органдардың қияндығынан қорғаныш ретінде жорамалданған. Ҽрбір процедуралық ҽрекеттер ҥшін мемлекеттік орган жазбаша хаттама толтыруы тиіс болған. Бірақ, мҧндай формализмнің іс жҥргізудегі тҧлғалардың қҧқығын қорғауға кері ҽсерін тигізетін теріс жақтары да бар. ҼҚБК бойынша хаттама толтырылмаған жағдайда тҧлғаның ҧсталуы, оны тінту, затты немесе қҧжатты алып қоюдың болуы да мҥмкін емес. Келесі бір қиындықтар хаттаманың ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы істер бойынша дҽлелдеме болып табылатындығынан (ҼҚБК 2- тарауының 604-бабы) туындайды, бҧл, іс жҥргізу нҽтижелеріне мҥдделі билік органдарының дҽлелдемені ҿзі жасауын тудырады.
Іс жҥргізу бастауының формализациясы да, ҽкімшілік органдардың қызметін қҧқықтық реттеуге жатпайды. Ҿйткені, ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы хаттама толтырылмаған жағдайда іс жҥргізудің ҿзі болмайды деп есептелінеді. Ал, ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы хаттама тҧлғаның қатысуымен ғана толтырылатынын ескерген жағдайда, Кодекс бойынша, ҽкімшілік органдардың қызметі ҽкімшілік іс жҥргізуге жатпайды. Ал ҽкімшілік органның қызметкерлері кҿп жағдайларда бҧрмалаушылықтар фактілерін тҧлғаның қатысуынсыз анықтайды (мысалы, рҧқсат етілмеген жерлерде автокҿлікті қалдыру, ормандардағы ағаштарды заңсыз кесу, су қоймаларындағы балықты заңсыз аулау). Сезікті тҧлғаны анықтау ҥшін қызмет уақытын, мемлекеттік қҧралдарды жҽне басқа да ресурстарды кетіретін іс ҽрекеттерді жҥргізу қажет.
Ҽкімшілік органдардың мҽжбҥрлеу шараларын қолдану ҿкілеттілігі (тҧлғаны ҧстау, оны тінту, затты немесе қҧжатты алып қою), ҽкімшілік-деликтілік қҧқықтағы қылмыстық-қҧқықтық мазмҧндағы бҧрмалаушылықтармен анықталады.
Қылмыстық істерді тергеу барысында ҽкімшілік іс жҥргізу нҽтижелерін қҧқыққа қайшы тҥрде қолдану да қауіпті. Ҽкімшілік-деликтілік процедурадағы тҧлға қҧқығын қорғаудың заңнамалық стандарттары қылмыстық процеске қарағанда тҿменірек. Дегенмен ҽкімшілік қҧқық шеңберіндегі мҽжбҥрлеу шаралары арқылы қылмыстық іс жҥргізу ҥшін маңызды дҽлелдемелер алуға болады. Сотқа дейінгі тергеудегі соттық бақылауды кеңейту барысында мемлекеттік билік органдарының ҿз билігін асыра пайдалану мҥмкін.
Ҽкімшілік қамауға алынған тҧлғаларды ҧстау орнын анықтаудың ішкі істер органдарына ведомствалық бағыныстығы (ҼҚБК 727-бабы). Мҧндай жағдайларда
мҥдделердің қайшылығы туындайды, ол, тҽртіп бҧзушының ізіне тҥсу жҽне бекітілген жазаны орындау бойынша ҿкілеттіліктердің мемлекеттік биліктің бір органына берілуінің мҥмкін еместігіне байланысты.
Заңшығарушының жҽне қҧқық қолданушының ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар ҥшін жауапкершілік институтына қатысы да ең маңызды мҽселелердің қатарына кіреді.
Соңғы кездердегі ҼҚБК ҿзгерістер, заң шығарушы қылмыстық тҽртіпте қарастырмайтын барлық заңға қайшы ҽрекеттерді осыған жатқызуын кҿрсетеді. Мҧнда, ҽкімшілік- деликтілік заңнаманың ҿз нысаны, ҿзіндік объекті жҽне қҧқықтық жҥйе ҥшін ҿзіндік қҧндылықтарына ие екендігі ҧмыт қалып отыр. Осыған байланысты ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы заңнаманың сапасы тҿмендейді.
Реформалау бағыттары:
1. Ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар тек қана атқарушы билік органдарының, жергілікті ҿзін ҿзі басқарудың атқарушы органдарының, яғни ҽкімшілік органдардың ведомстволық бағыныстылығына кіруі тиіс. Басқа субъектілер (оның ішінде мекемелер, ҧйымдар, ҿнеркҽсіптер) заң бойынша жария ҽкімшілік функциялары берілген кезде ғана, жеке тҧлғаларды ҽкімшілік жауапкершілікке тарту ҿкілеттілігіне ие болады. Ҽкімшілік жауапкершілікке тартуға ҿкілетті органдардың тізімінен ҽкімшілік соттарды алып тастау қажет.
Қазіргі кездегі соттар қарастыратын ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы істер, атқарушы билік органдарының ведомстволық бағыныстылығына ҿтеді.
Осы қҧқық бҧзушылықтардың қалған бҿлігі сот юрисдикциясында қалады, мҧндай жағдайда олар «қылмыстық (соттылық) теріс ҽрекеттер» деп жіктеліу тиіс жҽне ҽкімшілік заңнамаға кірмейді (мысалы, біреудің мҥлкін ҧсақ талан –таражға салу, ҧсақ бҧзақылық, қылмыс жасағаны туралы мҽліметтер тарату, спирттік ішімдіктерді ішу немесе қоғамдық орындарға масаң тҥрде келу ж.т.б.).
2. «Қылмыстық айыптау» туралы істердегі адам қҧқықтары бойынша Еуропалық сот тҽжірибесін ескерген жағдайда, қазіргі ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтарды қылмыстық деп тану ҥшін тҿмендегідей межелер болуы тиіс:
1) қҧқыққа қарсы деңгейі;
2) ҽкімшілік жаза қолдану тҥрі,
мысалы: - жеке кҽсіпкердің қызметіне тиым салу; - заңды тҧлғаны жою; - заңсыз салынған қҧрылысты бҧзу; - ҽкімшілік қамау;
- шет елдікті немесе азаматтығы жоқ тҧлғаны Қазақстан Республикасы аумағынан кетіру.
Тағы бір маңызды бағыт ҽкімшілік-іс жҥргізу қҧқығын дамыту болып табылады, оның нҽтижесі Ҽкімшілік-іс жҥргізу кодексін қабылдау болар еді. Бҧл ретте ҽкімшілік-іс жҥргізу заңнамасының реттеудің нысанын нақты анықтау қажет. Бҧл тҧрғыда ҽкімшілік қҧқық бҧзушылықтар туралы нақты істерді шешу тҽртібін заңнамалық регламенттеу мҽселелері ҿзектілігін сақтайды.
Сондай-ақ ҽкімшілік-іс жҥргізу қҧқығын дамытумен байланысты мемлекет пен азамат (ҧйым) арасында жариялы-қҧқықтық қатынастардан туындаған қҧқық туралы дауды шешетін ҽкімшілік ҽділет мҽселесін қараған жҿн. Яғни, іс жҥргізу оқшаулау мен жариялы-қҧқықтық сипаттағы жанжалдарды шешу тҽртібінің заңдылығы мҽселелері қаралуға жатады.
Осылайша, ҽкімшілік сот ісін жҥргізу қылмыстық жҽне азаматтық іс жҥргізумен қатар сот тҿрелігін жҥзеге асырудың толыққанды нысаны болуы тиіс.
Ҽдебиеттер тізімі:
1.Қазақстан Республикасының Конситуциясы.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі.
204
3.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жҥргізу Кодексі.
5.Қазақстан Республикасының Ҽкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы Кодексі.
