ӘӚЖ 338.33
ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Далелхан Гҥ лайна Қ.Жҧбанов атындағы Ақтӛбе Мемлекеттік Университетінің студенті
Ғылыми жетекші – Сайымова М.Д.
Адамзат қоғамның қалыптасып, одан әрі ӛсіп-ӛркендеуінде, тарихи сатылармен ілгерілеуіне ғылымның атқаратын рӛлі айрықша екені белгілі.Екінші жағынан алғанда, ғылым – қоғамның ӛзі дҥниеге келтірген, ӛ ркендеуіне жағдай қҧбылыс. Біз ғылымның дҥниені танып,игерудің, данышпандық пен зерделіліктің қайнар кӛ зі екенін жақсы біліміз.Сонда ғылым деген не? Адамның айналадағы дҥниені танып білуі кҥрделі қайшылыққа толы, ҧзаққа созылатын екені және де оның адамның жаңа әрі тың білімді игерумен байланысты екені алғашқы тауарлардан мәлім. Ғылым дігеніміз – заттардың, қҧбылыстар мен процестердің ішкі болмысын, табиғатын ашып кӛрсететін білім жҥйесі.Осы мақсатқа сәйкес жҧмысты жазуға мынадай міндеттер қойылды:
1. Қазақстан ғылымының бәсекеге қабілеттілігін арттыру проблемаларын қарастыру;
2. Әлемдік ғылымның даму ҥ рдістерін және ғылымды жҥйелі дамытудың негізгі басымдықтарын талдау
Қазақстандағы ғылыми-техникалық дамуға жҥ ргізілген макро-экономикалық талдау ІЖӚ -дегі жаңа ғылыми ӛнім ҥ лесінің соңғы жылдары 1,1%-тен, кәсіпорындардың ғылыми ӛнімдер ӛндіру жӛніндегі белсенділігі - 2,3%-тен артпайтынын кӛрсетті. Бҧл ғылыми- техникалық қызметтің елдің экономикалық дамуына әлі де негіз бола қоймағанын кӛрсетеді.
Бҧл ретте мемлекеттік кәсіпорындардың тӛмен белсенділігі кезінде (0,6%), неғҧрлым жоғары белсенділік шетел қатысатын (5%) және меншіктің жекеше (3,7%) нысанындағы кәсіпорындарға тән екенін атаған жӛн. Ғылым экономиканы реформалау процесінен тыс қалды. Ол экономикалық және әлеуметтік прогрестің факторларын жандандыру және Қазақстанның дамыған елдерден артта қалуын еңсеру ҥ шін аса қажетті ғылыми»«негіздің»
дәйекті жасалуын қамтамасыз етпеді. Проблемаларды неғҧрлым егжей-тегжейлі талдау Қазақстандағы ғылымның дамуын тежейтін негізгі факторларды айқындауға мҥмкіндік береді. Ғылым саласының ҧйымдастырушылық қҧ рылымында шешімдер қабылдауда, жекеше сектор ресурстары мен әлеуетін пайдалануда жҥйе жоқ. Мемлекеттік бюджет
қаражаты есебінен орындалатын ғылыми зерттеулер бағдарламалары әкімшілері санының кӛп болуы елде жҥргізілетін зерттеулерге бірыңғай әкімшілік ету мен ҥйлестірудің заңдық тҧрғыдан бекітілген нормасын іске асыруды қиындатады. [1]
Ғылыми-зерттеу жҧмыстарын ҧйымдастырудағы қҧ рылымдық сәйкессіздік ҒЗТКЖ нәтижелеріне сҧ раныстың іс жҥзінде болмауына әкеп соқтырды. Мысалы, қазақстандық ғылымның ӛзіндік сипаттарының бірі қаржыландырудың негізінен (71%) қолданбалы зерттеулерге жҧмсалатыны, ал тәжірибелік-конструкторлық жҧмыстарға (бҧдан әрі - ТКЖ) 8%-і ғана бӛліну фактісі болып табылады. Іргелі ғылымға жҧмсалатын шығыстар шамамен 21 %, бҧ л тҧтастай алғанда жалпы әлемдік орта деңгейге сәйкес келеді.
Жобалық-конструкторлық ҧйымдар ҥлесі ӛте тӛ мен: орташа алғанда 9 ғылыми ҧйымға 1 ғана жобалық ҧ йымнан келеді. Бҧ л ҧйымдардағы мамандар саны ҒЗТКЖ орындайтын қызметкерлердің жалпы санының шамамен 5%-ін немесе ӛнеркәсіптік- ӛндірістік кешен қызметкерлері санының 0,1%-ін қҧрайды.
2008 жылы ғылымның мемлекеттік секторында зерттеулермен және әзірлемелермен айналысатын 18,9 мың адамның 10,7 мыңы жҧмыс істеді, бҧл олардың жалпы санының, 56,6%-ін қҧ рады. Қазақстандағы ғылыми қызметкерлердің жалпы саны 2008 жылы шамамен 54%-ке қысқарды, бҧл ретте жекеше секторда жҧмыс істейтіндер ҥ лесі 1,6%-ті қҧрайды.
Шетел қатысатын кәсіпорындарда жҧмыс істейтін ғалымдар саны соңғы сегіз жыл ішінде шамамен 2 есеге дейін ҧлғайды.
Соңғы онжылдықта отандық ғылыми әлеуетте кадрлық қҧрам неғҧрлым кҥрделі ӛзгерістерге ҧшырады. Жоғары білікті кадрлардың ғылым саласынан кетуіне байланысты кадрлық әлеуетті қалпына келтіру жағдайы қиындады.
Мысалы, Қазақстанда зерттеулермен және әзірлемелермен айналысатын қызметкерлер саны 1991 жылмен салыстырғанда 57,6%-ке кеміді (яғни 2 еседен астам) және 2008 жылы 18,9 мың адамды қҧрады (қысқарудың ӛзіндік»шыңы» 1991-2000 жылдар аралығына келеді - 26,1 мың адам). Маман-зерттеушілер саны 60,2%-ке қысқарды және 2006 жылы 11,0 мың адамды қҧрады. Егер 1991-2000 жылдары Қазақстанда зерттеулермен және әзірлемелермен айналысатын қызметкерлердің барлық саны 2,8 есеге қысқарса, ғылымның мемлекеттік секторындағы қысқартулар қарқыны едәуір тӛмен болды.
Ел экономикасындағы ӛтпелі кезеңнің қорытындысы ғылыммен қамтылу қҧрылымының біршама ӛзгеруі болды. Ең кӛп қысқартуларға ғылыми процестерге тікелей қатысушылар - зерттеушілер (1973-2009 жылдары 56,9%-ке) мен техниктер (1997-2009 жылдары 14,1%-ке) ҧшырады. Қосалқы персонал саны 68,4%-ке, шаруашылық персонал саны - 22%-ке қысқарды.
Ғылым докторларының орта жасы орташа алғанда 55-59 жасты қҧрайды. Оның ҥстіне ғалым мамандығы беделінің тҧ рақты тҥрде тӛмендеуі байқалуда. Қазақстанда, BISAM Central Asia 2009 жылы ӛткізген сауалнаманың мәліметтері бойынша, ғалым мамандығын ел тҧрғындарының 4,3%-і ғана беделді деп санайды. Ал осы мезгілде АҚШ-та мамандықтарды бір ғана беделділік дәрежесі бойынша жіктеуге бағытталған зерттеудің нәтижелері бойынша ел тҧрғындарының кӛ зқарасы тҧ рғысынан ең тартымдысы ғалым мамандығы болды - сауал алынғандардың 51%-і бҧл мамандықты жоғары дәрежеде беделді, 25%-і - мейлінше тартымды және 20%-і - беделді деп атады.
Жалпы алғанда, 2009 жылы 50 жастан және одан жоғары жастағы ғылыми қызметкерлердің ҥ лесі 32,9%-ке жетті, ал 1997 жылы олардың ҥлесі, бағалау бойынша, 29,1%-тен аспаған (60 жастан және одан жоғары жастағылар тиісінше 10,9 және 8,8 процент) еді. [2]
Отандық жоғары оқу орындарындағы ғылыми дәрежесі бар профессорлық- оқытушылық қҧ рамның саны 2009 жылы 15642 адамды, оның ішінде 2869-ы ғылым докторы және 12773-і ғылым кандидатын қҧрады.
Бҧл ретте жоғары білім секторының ғылыми зерттеулерге қатысуының тӛмен болуының негізгі себебі оның негізінен білім беру функциясына қайта бағдарлануы болып табылады. Бҧ л жоғары білім саласын мемлекеттік қаржыландырудың қысқаруына, ақылы
49
білім берудің басым дамуына, жеке оқу орындарының пайда болуына, осы сектордағы тҧрақты ӛсіп отырған бәсекелестік аясында мемлекеттік жоғары оқу орындарының акционерленуіне байланысты болды.
Қазақстандағы ғылыми дәрежесі бар зерттеушілердің жалпы саны (профессорлық- оқытушылық қҧ рамды есептемегенде) 2006 жылы 4124 адамды, ҒЗТКЖ орындайтын ғылыми қызметкерлердің саны - 18,9 мың адамды, оның ішінде 1106 ғылым докторы мен 3018 ғылым кандидатын қҧрады.
Сонымен катар, ғылыми кадрларды даярлауда келеңсіз ҥрдістер: ғылыми салада жҧмыс істемейтін ізденушілердің диссертация қорғау ҥ лесінің кӛбеюі; кадрлар даярлау жҥйесінің икемділігінің жеткіліксіздігі; ғылыми-білім беру саласы қызметкерлерінің ғалым дәрежесін алғаннан кейін соған лайық материалдық қамтамасыз етілмеуінен одан әрі кәсіптік ӛсуге ықыласының болмауы орын алып отырғанын атаған жӛн.
Осының бәрі:
отандық ғалымдардың жарияланымдары мен патенттері ауқымының тарылуына әкеліп соқты. Мысалы, республикада орта есеппен 100 ғалымға шетелде жарияланған бір ғылыми мақаладан келеді, 15000 ғалымға бір-екі халықаралық патент алынады;
ғылыми зерттеулерге сараптама жасау сапасының тӛмендеуінің нәтижесі ретінде ғылыми дәрежелерге ие болушылар санының қарқынды ӛсуіне;
ғылым мен ӛндіріс арасындағы байланыстың ҥзілуіне әкеп соққан қолда бар ғылыми және инновациялық әлеует пен ӛндірістік қажеттіліктердің перспективалық технологияларды пайдалануда сәйкес келмеуіне;
ғылыми мектептер мен жекелеген ғалымдардың арасында бәсекелестіктің болмауына;
жоғары білікті кадрлардың коммерциялық салаға және шетел мемлекеттерінің ғылыми ҧйымдарына кетуіне;
жаңа ғылыми-педагог кадрлар ағымының тӛмендеуі мен ғылыми-техникалық салада жас мамандардың жетіспеуіне;
ғалымның әлеуметтік мәртебесінің және ғылым беделінің тӛмендеуіне;
ғылыми зерттеулер нәтижелілігінің тӛмен болуына;
сабақтастықтың ҥ зілуіне әкеп соқты.
2008 жылы ҒЗЖ-ға жҧмсалған мемлекеттік шығын ҥлесі 59,7%-ті қҧрады, бҧл 2000 жылмен салыстырғанда біршама жоғары (44,0%). Оның ішінде Білім және ғылым министрлігінің барлық іргелі және қолданбалы зерттеулерді қаржыландыру ҥлесі 50,7%-ті, басқа салалық министрліктердің ҥлесі - 48,6%-ті қҧрады.2008 жылы Қазақстанда адам басына шаққанда ҒЗТКЖ-ға арналған шығын 7 АҚШ долларын қҧрады. Ғылымға арналған шығындар деңгейі бойынша Қазақстан (ІЖӚ-нің 0,26%-і), Португалия (0,77%) және Греция (0,51%) секілді еуропалық елдерден артта қалып отыр.Оның ҥстіне, бюджеттік циклдің бір жылдан ғана тҧруына байланысты ҥш жылдық ғылыми-техникалық бағдарламаларды қаржыландыру жӛніндегі шешім жыл сайын қабылданады. Бҧл уақыттық та, әкімшілік тек шығыстардың артуына әкеп соғады. Жыл басында ғылыми-зерттеу жҧмыстарын мемлекеттік сатып алу бойынша конкурстар жҥргізу нәтижесінде қаржыландыруды бірінші тоқсанның соңында ашуға әкеледі, бҧл ағымдағы жылдың аяғына дейін жоспарланған ҒЗТКЖ нәтижелерін алуға келеңсіз әсер етеді. Зерттеулерді, ең алдымен іргелі сипаттағы зерттеулерді, сметалық қаржыландырудың басымдығы ғылыми ҧйымдардың нәтижеге емес, ресурстарға бағдарлануын тудырады.
Ғылымның зертханалық және аспаптық базасының негізінен ғылымның мемлекеттік секторында шоғырлану фактісін де атаған жӛн. Негізгі қҧралдарды қҧрайтын зертханалық жабдықтар мен машиналардың басым бӛлігі мемлекеттік меншіктегі ғылыми ҧйымдарда шоғырланған және қҧндық тҧрғысынан айтқанда 2004 жылы 5104,7 млн. теңгені қҧрады (барлық негізгі қҧралдардың 41,2%-і). Бҧл ретте жекеше ҧйымдар мен бірлескен кәсіпорындарға келетін зерттеулер мен әзірлемелердің негізгі қаражатының ҥлесі 2003-2008 жылдары тиісінше 2% және 17,6%-ке ӛсті. Зерттеулер мен әзірлемелерді орындайтын мемлекеттік сектор ҧйымдары орта есеппен алғанда меншіктің жекеше
нысанындағы кәсіпорындардан 3 еседей ірі. Соңғы бес жыл ішінде жекеше секторда ҧйымдарды ірілендірудің аз да болса ҥрдісі байқалуына қарамастан, зерттеулермен және әзірлемелермен айналысатын қызметкерлердің орташа саны 100 адамнан аспайды, ал бҧл цифр мемлекеттік секторда 150 адамды қҧрайды. Соңғы онжылдықта отандық ғылым қҧрылымындағы мемлекеттік сектордың жағдайы іс жҥзінде ӛзгере қойған жоқ: ғылыми ҧйымдар, оларда жҧмыс істейтін персонал және мемлекет меншігіндегі материалдық- техникалық база Қазақстанның ғылыми-техникалық кешенінің негізі болып табылады.
Тҧтастай алғанда ескірген материалдық-техникалық база және бӛ лек алғанда зертханалық жабдықтар тҧтынушының сҧранысына жауап беретін ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік- конструкторлық әзірлемелер жҥ ргізуге мҥмкіндік бермейді. Жобалық және конструкторлық бюролардың (институттардың) болмауы технологияларды ӛндіріске беру процесін тежейді, бҧл ғылымның ӛндіріспен байланысының бҧзылуына әкеп соғады. Ғылымның мемлекеттік секторын басқару сапасы мен ғылымның жекеше секторының қоғамдық пайдалылығы тӛмен кҥйінде қалып отыр, Қазақстанның әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында ғылыми әлеуетті іске асыру тиімділігінің жеткіліксіздігі орын алып отыр. Басты мақсат орнықты әлеуметтік-экономикалық даму ҥшін талап етілетін білімді алуды, жинақтауды және беруді қамтамасыз ететін ғылым жҥйесінің бәсекеге қабілеттілігі мен теңгерімділігіне қол жеткізу болып табылады.
Ӛткен онжылдықтың соңында экономикасы дамыған елдердің кӛбінде зерттеулер мен әзірлемелерге арналған ішкі шығындар ҥлесі орта есеппен алғанда ІЖӚ-нің жалпы кӛлемінде 3,0%-ті қҧрады (Швецияда - 3,8%; Финляндияда - 3,5%; Жапонияда - 3,04%;
Швейцарияда - 2,73%; АҚШ-та -2,84%; Германияда - 2,44%, бҧл ретте бҧл шығыстардағы мемлекеттің ҥлесі орта есеппен 25-34%-ті қҧрады).
Экономикасы дамыған елдерде адам басына шаққанда ҒЗТКЖ-ға арналған шығындар:
АҚШ-та - 892, Швецияда - 875, Финляндияда - 726, Швейцарияда - 688, Исландияда - 613, Германияда - 580, Данияда - 541, Норвегияда - 479, Францияда - 478, Ресейде - 420 АҚШ долларын қҧрайды. ҒЗТКЖ-мен айналысатын бір адамға жҧмсалатын шығыс: АҚШ-та - 123 299, Жапонияда - 113 886, Германияда - 154 234, Ҧлыбританияда - 146 422 АҚШ долларын қҧрайды. Ғылымды қажетсінетін ӛнімдердің әлемдік нарығындағы кӛшбасшы елдерде ІЖӚ -нің жалпы кӛ леміндегі ғылымға арналған шығыстар ҥлесі, оның ішінде салық салу жеңілдігі, кедендік тӛмен баж салығы, бюджеттік қолдау кӛрсету, инвестицияларды ынталандыру, ғылыми жабдықтар лизингі сияқты экономикалық тетіктер қолдану жолымен қатаң бақыланады.
Әлемдік нарықтағы Ресейдің ғылымды қажетсінетін ӛнімдер ҥлесі 0,3-0,5, Еуропалық Одақ елдері - 35, АҚШ - 25, Жапония -11, Сингапур - 7, Оңтҥстік Корея - 4, Қытай - 2 %-ті қҧрайды. Дамыған елдердің тәжірибесі кӛ рсеткендей, жаңа білімдері немесе шешімдері бар жаңа немесе жетілдірілген технологиялар, ӛнімдер, жабдықтар ҥлесіне ІЖӚ ӛсімінің 70-тен 85%-іне дейін келеді.[3]
Ғылымды жҥйелі дамытудың негізгі басымдықтары:
1. Ғылымды дамытуды мемлекеттік және жекеше сектордың қҧрамдас функциясы және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қол жеткізуінің негізгі стратегиялық басымдықтарының бірі ретінде айқындау;
2. Экономика мен қоғамның тың жаңалықтарды қабылдаушылығын жан-жақты ынталандыру (сҧранысты ынталандыру) және оларды отандық ғылыми-техникалық әлеуеттің орындауы ҥ шін жағдайлар жасау (ҧ сыныстарды ынталандыру);
3. Ғылымды дамыту ҥ шін қолайлы жағдайлар және оны қолдаудың тетіктерін жасау.
4. Халқаралық ҧйымдар арасында ғылыми техникалық ынтымақтастықты орнату 5.Ғылымды қоғамдық ӛндіріс қажеттігіне, ал ӛндірісті ғылымға қарай батыл бҧру қажет.Ендеше ғылым мен ӛндірістің бір-бірімен қабысуы мен бірігуі, ғылым - тікелей қоғамның ӛндіргіш кҥшіне айналар еді
Осы бағыттарды іске асырудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады: ғылыми- техникалық саланы басқаруды жетілдіру;
51
ғылыми инфрақҧ рылымды жаңғырту;
жоғары білікті ғылыми және инженерлік кадрларды даярлау және оларды ғылыми қызметке ынталандыру;
ҒЗТКЖ-ны қаржыландыру кӛлемін ҧ лғайту, оның ішінде жекеше инвестициялар тарту тетіктері арқылы ҧ лғайту;
ғылыми-техникалық қызметтің нормативтік қҧқықтық базасын жетілдіру;
ғылымды дамыту ҥшін қолайлы ақпараттық орта қалыптастыру.
2011 жылдың наурыз айында «Ғылым туралы»Қазақстан Республикасы Заңы шықты.Бҧл заңда ғылымды дамытуға оңтайлы жақтары қарастырылған.Дегенмен қабылданған заң сол кҥйінде қалмай іс жҥзінде жҥзеге асса нҧр ҥстіне нҧр болар еді.
[4]
Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Қазақстан Республикасы Ҥкіметінің 2006 жылғы 4 шілдедегі отырысының № 10 хаттамасы Әзірлеуші Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Бағдарламаның мақсаты Орнықты әлеуметтік-экономикалық даму ҥшін қажет болатын білім алуды, жинақтауды және беруді қамтамасыз ететін ғылым жҥйесінің бәсекеге қабілеттілігі мен теңгерімділігіне қол жеткізу. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері:
1-кезең - институционалдық жаңғырne мерзімдерікезеңі:2007-2009 жылдар 2-кезең – орнықты ӛсу кезеңі: 2010-2012 жылдар
Бағдарламаны іске асыруға 2007-2012 жылдары республикалық бюджет қаражаты жҧ мсалатын болады. Бағдарламаны іске асыруға байланысты қаржы шығыстары 43386,2млн. теңгені, оның ішінде: 1-кезеңде 2007-2009 жылдары -24133,7 млн. теңгені, 2- кезеңде 2010-2012 жылдары - 19252,5 млн.теңгені қҧ райды.
Мемлекеттік бағдарлама отандық ғылыми әлеуетті дамытуға және ғылыми- техникалық қызмет нәтижелерін Қазақстан Республикасы азаматтарының әл-ауқатын арттыру мен елді әлеуметтік-экономикалық дамыту ҥшін жан-жақты пайдалануға бағытталған.
Ғылыми-техникалық саланы дамытудың басты принциптері: ашықтық;
бәсекелестік; жҥйелілік; коммерцияландыруға бағдарланушылық; серпінділік сипаты және әлемдік ғылыми кеңістікке ену; ғылымның, білім мен ӛндірістің кірігуі болуға тиіс.
[5]
Әдебиеттер:
1. 1.Қазақстанда ғылымды дамыту стратегиялық басымдықтардың бірі / Б.Иманбекеова//
Ақиқат.- 2009 - №1 2. www.bizness-news.ru
3. Назарбаев.Н.Ә. «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық ӛ рлеу – Қазақстанның жаңа мҥмкіндіктері».Қазақстан Халқына Жолдауы.//Егемен Қазақстан -2010.-қаңтар.
4. «Ғылым туралы» ҚР Заңы 2011 жылы наурыз 5. 5.www.egemen.kz.
