№ 3 (88) 2012
41
самого себя, выстроить более гуманные и толерантные отношения с другими людьми, окружающим миром в целом. В этом смысле гуманитарное знание призвано развивать, формировать в человеке чувство собственного достоинства. Исходя из индивидуальности, каждому целесообразно определить реальные возможности по дальнейшему формированию своей жизненной и профессиональной траектории в окружающем мире. В связи с этим необходима серьезная теоретическая проработка новых концепций и идей, связанных с пониманием закономерностей развития человеческого общества и с осознанием, прояснением и пониманием перспектив развития самого человека. С этой точки зрения не случаен наблюдающийся во всем мире интерес к проблемам гуманизации и гуманитаризации всех видов и типов образования, введение собственно знаний о человеке в разные виды образовательной практики общества [8, 75].
Вот почему методики, основанные лишь на запоминании знаний, составляющих содержание гуманитарных дисциплин, не позволяют развиваться личности, потенциал которой заключен в творческой переработке получаемой информации. Причем подобные методики усложняют подлинное усвоение, заставляют обучающихся заниматься противоестественным для творческой личности заучиванием, зубрежкой материала без видимой связи с другими учебными предметами, без ориентации на будущее практическое применение в профессиональной деятельности. В этой связи представляется необходимым переход от обучения по принципу запоминания готовых знаний к умению творчески учиться, перерабатывая научные знания и социально-исторический опыт применительно к потребностям общественной практики. В контексте изложенного само обучение должно опираться на методологический принцип личностно ориентированного деятельностного подхода, при реализации которого не преподаватель учит, а обучающийся сам в процессе собственной учебной, научной и практической деятельности формирует себя как гармонично развитую личность, обладающую научно-методологическими знаниями, ориентированными на предстоящий профессиональный труд.
Общеизвестный факт, что чем активнее познавательная деятельность обучающегося, тем выше эффективность усвоения учебного материала, тем выше качество современного образования (высокий уровень воспитанности, развитости и обученности), в основании которого компетентностный подход (социальные, коммуникативные, информационные, толерантность и др.).
ЛИТЕРАТУРА
1. Аврорин В. Двуязычие и школа. Проблемы двуязычия и многоязычия. - Москва: Наука, 1972. 49-62 с.
2. Харисов Ф.Ф. и др. Взаимосвязь национальных культур в преподавании иностранного языка. - Казань, 1995. – 70 с.
3. Соколков В.В., Н.Е. Буланкина. Проблемы поликультур и полиязычий в гуманитарном образовании. – Москва, 2000. – 25-60 с.
4. Быстрова Е. Компетентный носитель языка // Народное образование. - 1998. -№5. – 263 с.
5. Вайнрайх У. Одноязычие и многоязычие // Новое в лингвистике. - Вып.6. -1972. – 26 с.
6. Вайнрайх У. Языковые контакты: состояние и проблемы исследования. -Киев, 1979. – 103 с.
7. Колеченко А.К. Развивающаяся личность и педагогические технологии: мет. рекомендации. - СПб., 1992.- 135 с.
8. Дешериев Ю.Д., Протченко И.Ф. Основные аспекты исследования двуязычия и многоязычия // Проблемы двуязычия и многоязычия. - Москва: Наука, 1972. – 75 с.
Поступила в редакцию 06.02.2012.
Л.Ә. ЕСПЕКОВА
ҚОСАРЛЫ АЙҚЫНДАУЫШТАРДЫҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛІ
This article examines how the formation of the applications in the modern Kazakh language, as well as their semantic groups and functions in the language.
Қазақ тілінде айқындауыш мүшелерді үшке бөлу орын алған. Осының ішінде әдеби тілде аз кездесетін түрі – қосарлы айқындауыштар. М.Балақаев қосарлы айқындауыштарды «анықтайтын сөзімен қосақталып одан кейін тұратын сөздер» деп анықтама береді. Көптеген зерттеушілер қосарлы айқындауыштарды «орыс тілінен енген терминдер алу және орысшадан қазақшаға аудару процесінде тілімізге соңғы кездерде ғана еніп, қазақ әдеби тіл нормасына айналып келеді» деп, оған телефон- автомат, инженер-технолог, Алматы-бірінші, жазушы-ғалым секілді қолданыстарды мысалға келтіреді.
О.К.Күлкенова «Қазіргі қазақ тіліндегі сөз арты айқындауыштар» деген еңбегінде қосарлы Split by PDF Splitter
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
42
айқындауыштардың компоненті семантикалық бірлікте, мағыналас, мәндес-синоним сөздер болып келуін талап етеді. «Қосарлы айқындауыштар дегеніміз – өзара мағыналас жалпы есімдердің бірі зат атауы, екіншісі оның сапасы ретінде тіркесіп, күрделі бір атау жасайтын сөздер» дейді. [1]. Егер қосарлы айқындауыштардың құрамындағы компоненттері мағыналас, мәндес деп қарастыратын болсақ, онда оның компоненттері мағыналы қосарлама қос сөздермен шатастыруға апаратынын еске- ру керек. Себебі компонеттері мағыналы қосарлама қос сөз бір-біріне мәндес (синонимдес), бір-бірі- не ұштас сыңарлардан құралады. Сондықтан қосарлы айқындауыштар мағыналас компоненттерден құралады деген пікір әлі де ойлануды қажет етеді.
А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында «Қосарлама қос сөздердің бір алуаны сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің, айқындауыш мүшелердің логикалық, формалық, интонациялық райға қарай, бірте-бірте орын жағынан өзара орайласып, бір-бірімен күрделі бір бүтін, тұрақты сөз ретінде...
жұмсалу машығынан қалыптасқан. Практикада әрі байлаулы, әрі еркін қолданылатын осындай қасиет екі жағы да мағыналы қосарлама қос сөздерге тән» - деген болатын [2]. Әрине, қалыптасу жағынан мұндай жақындықтар болғанымен, екеуі екі бөлек категория екені сөзсіз.
О.К.Күлкенова қосарлы айқындауыштардың анықтауыштан ерекшеленетін басты белгісі ретінде айқындауыш мүшенің анықтайтын сөзінің соңында келетінін ескертеді [1].
Ал С.Исаев қазақ тілінде қосарлы айқындауыш ретінде қолданылып жүрген ұшқыш-космонавт, мүше-корреспондент, ғалым-зоотехник, мектеп-интернат секілді көптеген қолданыстардың қазақ тіліне дұрыс аударылмағанын айтады. Аудармада қазақ тілі заңдылықтарының сақталмағандығына көңіл бөле отырып, бұл қолданыстардың зоотехник ғалым, корреспондент мүше болып қолданылу керектігін көрсетеді [3]. Ғалымның пікірімен толық келісуге болады. Қазақ тілінің заңдылығы бойынша айқындайтын сөз анықтайтын сөздің соңында емес, керісінше алдында қолданылады.
Мысалы: сулы жер, білімді бала деген қолданыстарда айқындайтын сөз анықтайтын сөзінің алдында қолданылған. Қазақ тілінің нормасы бойынша анықтаушы сөз көбіне зат есімнің алдында қолданылады. Жоғарыда берілген ұшқыш-космонавт, мүше-корреспондент, ғалым-зоотехник, мектеп- интернат секілді қолданыстар өткен ғасырда орыс тілінің ықпалымен тілге енгендігі дау туғызбайды.
Қазіргі әдеби тіл нормасында да қосарлы айқындауыштардың көп қолданылмау себебі де осымен байланысты деп ойлаймыз. Бірақ қосарлы айқындауыштар әдеби тілде көп кездеспегенімен, бүгінгі күні поэзия тілінде көптеп ұшырасады. Поэзиядағы қосарлы айқындауыштардың көпшілігі -қаламгердің «мақсатты ойына» сәйкес жасалған қолданыстар. Олардың өзіндік пайда болу себептері, атқаратын қызметі бар.
Р. Әміров «Жай сөйлем синтаксисі» деген еңбегінде айқындауыш мүше жөнінде ұғым басқа тілдердегі приложение, аппозисон деп жүрген ұғымдарға сай туып, қазақ тіл білімінде орнықты.
Қазақ тіл білімінде айқындауыш деп аталып жүрген грамматикалық ұғым басқа тілдердегі өлшеммен тепе-тең емес деп қарастырады. Ғалым қосарлы айқындауыштардың газет тілінде, поэзия тілінде жиі ұшырасатындығын айта келіп, Қ.Мырзалиевтің өлеңінен мынандай үзінді келтіреді:
Тағы едің-ау деп баста табаламан, Тұлпар-уақыт біл сені тағаламан.
Осы өлең жолдарындағы «тұлпар-уақыт» қолданысын ғалым қосарлы айқындауыштардың қатарында қарастырады [4].
Орыс тіліндегі қосарлы айқындауыштардың тура аудармасы ретінде тілге еніп, кейін әдеби тілде орныққан қолданыстар негізінде поэзия тілінде осындай типтес қолданыстар пайда болған. Осы үлгіде жасалған қосарлы айқындауыштарды ақындар шығармашылығынан көптеп кездестіруге болады.
Бірақ бұл қосарлы айқындауыштардың ерекшелігі, бұнда айқындауыш мүшесі анықтайтын сөзінен кейін тұрып, оның мән-мағынасын айқындап тұратын және айқындауыш мүшесі анықтайтын сөзінен бұрын келу арқылы да оның мән-мағынасын айқындайтын қолданыстарды кездестіруге болады.
Жалпы бұндай қолданыстардың орын тәртібі өзгертіліп қолданылуын поэзия тіліне тән еркіндік деп бағалауға болады. Әрі поэзия тіліндегі қосарлы айқындауыштар екі нәрсені, құбылысты салыстыру не жақындатып жанастыру негізінде астарлы, тың мағына беретіндігі байқалады.
Мысалы:
Шабытсыз бастан кешіп ауыр ойды, Адасқан қозы-сезім маңырайды.
(Қ.Мырзалиев) Split by PDF Splitter
№ 3 (88) 2012
43
Әлем-далам мұнша неткен кең еді!
Қозы-көктем күн емшегін емеді.
(Қ.Мырзалиев «Көңіл») Көк аспанда қартайып
Һәм жуасып
Мысық-түнге айналады барыс-күн.
(Қ.Мырзалиев «Жүлдегерлер») Ішпей-жемей қуасың түлкі-даңқты
Жатпай-тұрмай қуасың абыройды.
(Қ.Мырзалиев «Жүрегіңе жолатпай қанағатты») Жеткен міне ақын-самал албыртып,
Бойжеткен-гүл бола қалды ұялшақ.
Мезгіл-әже көтерді күн табағын, Кетті сәуле жапырақты пышақтап.
(Ж.Нәжімеденов «Шығыс жақтан келсе...») Ормандар судыр-судыр гулесетін,
Бұлақтар былдыр-былдыр тілдесетін.
Балықшы-ой шартарапты шанышқылап, Тереңде сылдыр-сылдыр су кешетін.
(Т.Айбергенов «Жақсылық жыры»)
Жоғарыда берілген «қозы-сезім» қолданысы арқылы қаламгердің бірнеше ойды бергенін көруге болады:
1) сезімнің балаң кезін;
2) сезімді қозыға балау арқылы сезімнің дәрменсіздігін;
3) сезімнің жалғыздығын бейнелейді.
Ал «қозы-көктем» қолданысының мағынасын екі жақты түсінуге болады:
1) көктемді қозыға балау арқылы көктемнің жаңа басталып келе жатқан балаң кезін, жер-дүниенің қайтадан жаңаруын елестетсе;
2) қозыны көктемге балау арқылы малдың көктемдегі төлдеу мезгілін көрсетеді.
Ал «мысық-түн», «барыс-күн» қолданыстарында аң-жануарлар тіршілігі мен табиғат атауларын жақындастырады. «Барыс-күн» қолданысы негізінде әрбір өтіп жатқан күнді жыртқыш барыстың қимылымен көрсетсе, ал ұрланып келіп қалған түн мезгілін үй жануары мысық қимылымен ашуды көздейді. «Түлкі-даңқ» қолданысында даңқ секілді дерексіз ұғымды нақты зат есімге теңей отырып, атақ, даңқ дегеннің алдамшы дүние екендігін танытады.
Ж.Нәжімеденовтің «ақын-самал», «бойжеткен-гүл», «мезгіл-әже», Т.Айбергеновтің «балықшы- ой» қолданыстары да қосарлы айқындауыштардан жасалған. Қалагерлер қосарлы айқындауыштар негізінде өзіндік тың қолданыстар жасаған.
О.К.Күлкенова «Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі айқындауыштардың стилистикалық-бейнелеу функциялары» деген еңбегінде қосарлы айқындауыштардың көркем шығармада «... көркем бейнелі образды эпитет ретінде қолданылатынын» айтады [5].
Көп жағдайда, поэзия тілінде пайда болған қосарлы айқындауыштардың анықтайтын сөздің алдынан да, соңынан да қолданылу ерекшелігі байқалады. Сондықтан жоғарыда берілген қосарлы айқындауыштардың өзін екі топқа бөліп қарастыруға болады:
1) Айқындауыш мүшесі анықтайтын сөзінен кейін тұрып, оның мән-мағынасын айқындап тұратын қолданыстар;
2) Айқындауыш мүшесі анықтайтын сөзінен бұрын келіп, оның мән-мағынасын айқындайтын қолданыстар;
Жалпы қаламгерлердің шығармашылығындағы қосарлы айқындауыштар поэзияда көп тараған көріктеу құралдарының бірі екенін танытады. Әрі бұл қолданыстар екі нәрсені ұқсату, жанастыру негізінде пайда болған.
Сонымен қатар поэзиядағы қосарлы айқындауыштар қаламгердің өзіндік қолтаңбасын, сөз саптау Split by PDF Splitter
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
44
мәнеріндегі, сөз өрнегіндегі ерекшелігін танытады әрі тілдің лексикалық қабатын, оның мүмкіндігін, әлеуетін көрсетеді.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Күлкенова О.К. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз арты айқындауыштары. –Алматы: Мектеп, 1978. -12-13 б.
2. Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1991. -32 б.
3. Исаев С. Қазақ тіліндегі айқындауыш мүше жайында бірер сөз. Қазақстан мектебі. -№2. -1968. -81 б.
4. Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. -158-169 б.
5. Күлкенова О.К. Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі айқындауыштардың стилистикалық-бейнелеу функциялары.
-Алматы, 1978. -39 б.
Редакцияға 09.03.2012 қабылданды.
М.Е. ЖАПАНОВА
ИНТЕРТЕКСТ: Н.В. ГОГОЛЬ И КОБО АБЭ
Известно, что помимо данной художнику действительности, в которой он творит и образ каковой воссоздает в своих произведениях, он имеет дело также со всей предшествующей и современной ему культурой, с которой он находится в «постоянном диалоге» (М. Бахтин).
В последней четверти XIX века русская литература была существенным фактором развития историко-литературного процесса Японии. Критики проявляют интерес к русской литературе не только как к сумме произведений отдельных писателей, а, прежде всего как феномену национальной культуры и пытаются осмыслить значение художественного опыта писателей для развития своей литературы.
В ХХ веке японские художники слова А. Рюноскэ, К. Ясунари, Кобо Абэ вступили в творческий диалог с классиками русской литературы. Названные писатели были знакомы с трудами русских литературоведов – М. Бахтина, Ю. Тынянова, В. Шкловского и др. Под влиянием школы русских теоретиков они пытались определить свой творческий метод в литературе.
Осмысление национального своеобразия литературы, «русского характера» связано было, как известно, с освоением творческого опыта Н.В. Гоголя, И.С. Тургенева, Ф.М. Достоевского, Л.Н.
Толстого, А.П. Чехова. В своих произведениях японские писатели затрагивали общие проблемы, касающиеся темы «маленького человека» (Н.В. Гоголь «Шинель» /А. Рюноскэ «Бататовая каша»), мотива детства (рассказы А.П. Чехова «Ванька» / Я. Кавабаты «Сделать человека счастливым»).
Отталкиваясь от традиций классиков, художники страны восходящего солнца творили нечто
«абсолютно новое», оригинальное со следами русского «воздействия» и «влияния». Словом, русская литература оказалась воспринятой широко и, безусловно, она стала, по мнению Н.И. Конрада,
«фактом японской литературной действительности». Популярность русской классической литературы в Японии объяснялась исследователями тем, что ее эстетика соответствовала представлениям японцев о прекрасном и мало чем отличалась от их взглядов.
Теме русско-японских культурных связей посвящены труды компаративистов Н.И. Конрада, Н.А. Невского, Т.П. Григорьевой, Н.Т. Федоренко, К. Рехо и других.
Кобо Абэ (настоящее имя Абэ Кимифуса, 1924-1993) – поэт, писатель, драматург и сценарист.
За повесть «Стена» в 1951 удостоен высшей литературной премии – премии Акутагава. Наряду с Киндзабуро Оэ, Такэси Кэйко, Макота Ода за умение свободно выражать свое видение мира в 1960- х гг. Кобо Абэ относили к «сердитым молодым писателям Японии». Они открыли новую эпоху японской культуры – по-новому увидели соотношение национального и всеобщего, подняли проблемы всемирного звучания, тем самым, включив самобытную японскую литературу в контекст мировой.
Но, пожалуй, самыми почетными были звания – японский Сартр, японский Достоевский, каковым нарекли Кобо Абэ. Осознавая, что одним из важнейших моментов, определивших его литературные и жизненные позиции, было прекрасное знание мировой литературы, в том числе русской, Кобо Абэ писал: «Еще в школьные годы я был очарован творчеством двух гигантов русской литературы – Гоголя и Достоевского. Я прочитал почти все написанное ими, и не один раз, и причисляю себя к их ученикам.
Особенно большое влияние оказал на меня Гоголь. Переплетение вымысла и реальности, благодаря чему реальность предстает предельно ярко и впечатляюще, появилось в моих произведениях благодаря Гоголю, научившему меня этому» [1, 6].
Split by PDF Splitter
