Ә.Б., Қашқынбаев О.Қ., Ибатов А.И., Мырзатаева Қ.Р. Жапсарбаева Л.Қ., Алдай М., Абылаева А.М., Әбдіқалықова З.Т.; араб қарпіндегі нұсқасымен салыстырған:
Мықтыбек Д. / – Астана: ЕҰУ баспасы, 2009, - 442б.
ОӘК 376017
ӘДЕБИЕТТЕГІ ҚАҺАРМАН, ТҰЛҒА ТАБИҒАТЫ
М.З. Сайлаубекова
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, МҚТӘ-23 ,Нұр-Сұлтан, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – Р. Тұрысбек
Кез-келген ғылым саласының тарихына үңілсек, танып білетініміз бір дүние.
Жаратылыстану, жантану ілімі, әлеуметтік немесе гуманитарлық ғылымдар болсын, бәрінің ең маңызды, орталық проблемаларының бірі ол – адам, оның қоғамдағы орны, табиғаты мен мәні мәселесі. Осыған орай ғылым тарихында адам тұлғасының қыр-сырын тануды мақсат тұтқан жаңа бағыттар мен түрлі принциптер, концепциялар қалыптаса бастады. Қайта өрлеу дәуірінде ерекше қарқын ала бастаған бұл құбылысқа философияда антропоцентризм деген атау берілген. Аталмыш пайымдау бойынша адам – жоғарғы құндылық иесі, күллі қоршаған дүниенің, әлемнің орталығы деп түсіндіріледі. Заманауи зерттеушілік қызметінде басқа ғылымдар сияқты әдебиеттану да адам феноменінің тылсым тұстарын танып білуді еш уақытта өз назарынан тыс қалдырмаған. Әдебиет жәй ғана сөз өнері немесе көркем тілмен өрнектелген мәтіндердің жиынтығы емес, кең мағынасында алып қарасақ ол уақыт пен кеңістік атаулының заңдылықтарын асып өтуге қауқарлы, тарих қойнауына келмеске кеткен кезеңдердің тынысын, сол замандарда ғұмыр кешкен адамдардың сезім-күйлерін көз алдымызға елестетуге мүмкіндік беретін ерекше қасиетке ие, өмір шындығын өзек еткен өнер түрі, қоғамның айнасы. Ал адамзат, сол әлеуметтің ажырамас бөлшегі. Әдебиет адамды өмір шындығының негізгі обьектісі етіп ала отырып оны әртүрлі қақтығыстар мен жағдаяттарға араластыру нәтижесінде қоғамда елеусіз жатқан көп жайттарды бейнелейді. Сол себепті адамның ролі, көркем шығармадағы оның қатысы әдебиет үшін аса маңызды аспектілердің бірі. Бүгінгі таңда көркем туындыдағы рухани және жекелік мәселелер игеріліп, әдебиеттегі адамның көрініс беруінің әртүрлі формалары зерттелінуде. Сонымен қатар бір-бірімен байланысқан пәндердің жетістіктері көркем шығарманың «ішкі әлемін» суреттеу мақсатында қолданылып жүр. Оған мысал ретінде экзистенциализм құбылысын айтуға болады.
«Экзистенциализм (лат. Existential – бар болу, тіршілік ету, күнелту) – адамның бар болуының, тіршілік етуінің мәні, оның тұлғалық болмысы жайлы батыс философиясындағы иррационалистік бағыт. Экзистенциализм адамгершілік құндылықтар күнделікті тұтынушылық қажеттіліктердің тасасында қалған, қатыгез қоғамға қарсылық ретінде туындаған. Осындай қоғамда адамгершілік құндылықтардың құлдырауы туралы, адамның өз қолымен жасалған, бірақ өзіне жат дүниесінде адамның өмірінің мәні мен болмысы жайлы сұрақтар шиеленісе түседі.
Экзистенциализм әдебиет саласында Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болған, 30-40-шы жылдары қалыптасқан, XX ғ. 50-60 жж. Кемелденген, гүлдену қалпына жеткен. Экзистенциализм философиясының өкілдері ретінде шыққан жазушылар бірнеше ағымдарға бөлінген: діни (Г.Марсель); атеистік (Ж.П.Сартр, С. Де Бонуар, А.Камю), онтологиялық (М. Мерло-Понти).
Э і ің, ң, ө ң
і. ш ө ш ,
ң , ші і ұ і ші і і ің ұ
» [1. 10-11].
ң, і ің, і -
і ө і ң іш і і ң үңі
ш і і , ші і ө і і і ұ
. , ұ ң
ү і . « і і ?», « ұ і і ?», . . .
ү і ң і ,
ү і ү і . ші і үші ,
, , і
үші ш . «Фи ия ұ ү
, ш ш і і і . П и ия
ұ ің, ің - ң,
ің, і ің, і ің, і - і ің . . ұ і
і. ө ұ ң і - і і і ө і »
[2. 24]. ұ і і и ің ң ш і і ө
і і ің і , ұ і і і . і і
« ұ » ү і і і ің і ө .
ң і ің і і . ұ ұ ұ : « ұ –
і ұ і » [3. 275] -
і. ң ұ ү і і і « » ұ . ң ү і і і
– ң ө і ің іш і ү і ү ұ -ш ш
і ің ш . ұ ң і ің
і і , - і , ұ
ң ің і і ң і і
. ө ө і ө ш і
ң ү і . і і ші « » , і ші
ү , һ , ,
і і і . Д ү і ү і і –
ө ш ұ ң ң ө і і . ( . Personnage, . і .
Persona – , ) – і - і і ің ө і. ң
ө і і ң і і. і і ө і
ң ш ң і , - ,
ш і ші і і
і . ү і і і.
К і ң іш і і ің і і і ө ң ң
і « » ү і. ү і і ү і
і ө ш ш і
ұ , .
і і ө і і ің і і ш
і , і ұ ң һ ң
і і і і ү . « » і
« һ », « » .
« һ » ө і – XIX үші
ү ші і. і ің - ұ « » ө і
і . « һ » ө і - ұ
і ұ ү і. і ің ұ ң
ұ ө һ ұ ө і і
ұ ң і , ш . ш ө
: « һ – ң ө іші , ө ш ө ің
і і. - ү , - , - ө і , ұ ғ - ұ ғ
ұғ ң ң і і ө ің і і. і ң ө і ғұ ш
ұ , ғ і - , - і
, ұ і ұ ғ . Мұ і , ш
, « ұ » ө і і , ө ш ұ . ұ ө і ң -
і і , - ө і , ұ ғ ш ғ
і , - ө і і ұ » - ұ [4. 122].
ұ ғ , ұ ұғ ң ң . і ң
« һ » ө і ің ғ ш і үш ,
ұ ғ ғ ү , ң һ
ғ ң і іңі ұ ғ ғ .
і і һ ғ ғ
, ғ і і -
ү ғ . ү і і ң һ ө і
ө і ің ү і і , ғ ө
ш і і ө ө ш і ің і ғ ғ
, ұ ғ ң ұ ғ ғ
і ү . Ш , ү і і ң і
і і і ің ң ғ ұ ғ і ің
ң һ ғ і
ң ү і . і
і ұғ ң , ғ ғ ұ
і і і і ү . ғ ғ , і ш ғ ғ һ ң
ш һ ү і і і і.
ң і і і ш « һ » ұғ і ө і ің ү і ғ
( , ) , ө ші і і
ұғ і . ө і і «ә и қ һ р : ің -
і і ұ ғ . ғ і , ғ
ғ і , - ғ ,
ш ғ і і һ і ғ ү і. . -
ш ғ ө і ғ ү ө і. – ң
ү . ұ һ ө ш і і ө ү і.
ң, ң ғ - ғ - ұ ш і ө і і.
ғ , і ғ , ү і і
і і ші.
ң ғ - і һ үңі , ,
, , М ғ ғ . ұ
і , і ө і і і.
һ ш , і үші ү і ,
ө і. ғ , .
ғ ң ң ң і һ ш ғ
ң ө і і . , і ұ һ
і , і , і і - і і .
ө һ ң ш . ө і , һ ө і ғ
ө і ұ ұ і і
і» - і [5. 67]. һ і ғ
ұ ңғ , ш ғ ү і і ің і і. і ің ұ
ғ ө ш ғ ғ ғ і ,
һ , , , ұғ ң ң ө і
ұ ң ө і і і і ің
і і ү і і . ғ , ө і і
і - ң . і
і і і і і
і . Мұ ң ө і і ің
ұ ұ ң ө і , ің -
і і ұ і ө і, ң, ң
і . і і ө і і і
: « , »
[6. 8] – , . . : «
,
» [6. 8 ] – ұ . З ң ұ ,
і і ұ
ң ұ ң і
ң і і.
і і і і - ң
і . Кө і - і і ң ұ
і ің і ө і і , ң ө і .
і і ің і , ің
ң . , - « һ » і
- і « һ » . Кө һ ө і
ң і і . і
, һ ұ ө М. ің і і
і . і - һ і і
і і і і і і . ң
і і і М. ің і і і һ і і і
і- і і і ( і, і і, . .) і і ,
« ң і і ің і ұ » [7. 249]. ң ө і
і . і і і , һ ө і ің і
ң і: О ң қ і і і қ ғ ү
; і і ө ң і і құ ғ қ һ ң
і і і і і і і і і [7. 250]. і і , қ һ ш ғ
і і і ө і ің құ қ қ ғ ө і і ц ң
қ ө і і ің ә і ш і ұ [7. 251]. һ ң і - і,
, і- і , -ұ , , і - і і
ұ і . і
һ і і і і і һ ө і і . ң
і і і і і һ ң і ң .
і і і і і і і
ұ ң і ің
і і і , ң і і ің і
і .
, ұ і ө і і і
. і ң
һ ң ң і і і
і і і і
. і ө ұ һ ұ
і і і . М ұ
« һ », « ұ » і і і ің ұ і
.
ы ғ ә і і і
1. .Ш., . . і і ң
і. ұ – , 2014, - 95 .
2. ұ . . : ұ . – , 2010. – 90 .
3. ұ . . / ұ . – : і і , 2001. – 328 .
4. . . – : , 1977. – 195 .
5. . і і / ұ .: . , .Ш ң / - - ,
« - », 2006, - 398 .
6. , . . : . / . .
; . . - , . . . . . – : - ,
2014. – 84 .
7. : 2 . . 1. . ., . ., . .
. : . .
. . / . . . . – 5- ., . – .:
« », 2014. – 512 . – ( . ).
376017
Э Ы ЫҢ Ы - Ф Ы Ү І
Ш х ы ы ы
. . ұ і ің
і - .
« – ң і і і» [1,
15]. « ң і і і ің і і ұ
ң і і ң ің і і ің
ң , . ң і ің і і , ұ
і ің і і , і і і, і
, ң і – і і ің , і
. , ұ ң ұ , , і» [2, 14].
Ш , і , ұ
, , ң - і і
ңі і і ң і і ің і і.
. ұ : « . ңі і і ұ . ң
і і – і . і ң і і . ңі ің ұ
і і ұ , і ұ і ұ . ң і і ің і і
( ), , ңі ің і, , ұ , і ің
і – і і , ұ і і ң і ұ .
ң і ұ і і , ң
: і і , і і ұ і, ң ,
і і , і і - і ұ
, і і і і . ң і ұ »
[1, 47]. , ң і ң ңі:
« ң – ің , ,
,
і ңі , і ,
- і ұ і », [3, 15]- ңі ң і ің
, ің і, ң і «і і ,
і » і. , ң ,
