N E W S
OF THE NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SER IE S O F SO C IA L AND H U M A N SC IEN C ES
ISSN 2224-5294 https://doi.org/10.32014/2020.2224-5294.58
Volume 2, Num ber 330 (2020), 212 - 217
МРНТИ 17.09.09
Г. С. О р ал о ва
Корцыт Ата атындагы Кызылорда мемлекетпк университету Казацстан.
E-mail:gulzi-oralova@mail. ru
ТYРКI ЭЛЕМ1 ЖЭНЕ ЦОР^ЫТ ДЭСТYРI
Аннотация. Б¥л мацалада туркi халыцтарыныц тарихы мен мэдениету эдебиеп элi де жан-жацты, кешендi турде зерттеудi цажет ететiнi айтылган. Эр кезецнiц, эр дэуiрдiц ез шеж1реа бар. Мацалада цай дэуiрде де тарихи пiкiр алысуларга лайыц болып, халыцтыц шынайы цабылдауына ие болган, ¥рпацтардыц уздiксiз жалгасцан барлыц кезецдердеп екiлдерiнiц бэрiнiц де жYректе-рiнен орын алган туындылар нагыз керкемдж м¥ра т¥гырындагы мэнiмен багаланатыны айтылган.
Байыргы ата-бабалыц аймацтарда, елкелерде мекендеген халыцтардыц фольклоры мен эдебиетiнiц м¥ралары халыцтыц керкемдiк таным, талгам елшемi арцылы сацталганы тусiндiрiлген.
Халцымыздыц мэдениеп мен дYниетанымын, елдiк пен рухани цайнарларымызды танытатын дуниелерiмiздiц бiрi - «Корцыт» м¥раларыныц бугiнге жалгасцан керкемдж дэстурi сез болады. Сонымен бiрге Корцыт дэстурiнiц Сыр бойында жацаша дэстурде дамып, руханият элемiнде орын тапцаны талданган.
Корцыт кетерген идея, ол iздеген мэцгшк рухани ем1р кеше де, буriн де Сыр е л ацын-жырауларыныц шыгармашылыгына бастау болтаны баяндалган. Жыр-дастандарды орындауда цобызбен, домбырамен цосылып жырлаумен цатар, эуездi эуенге салып, аспапсыз жырлау жэне ацыз-эцпме турiнде баяндау ерекшелiктерiнiц цалыптасуында Корцыт м¥расы - рухани дYниемiздi байыта тускен асыл цазына болгандыгы талданган.
Тушн сездер: Керкемдiк таным, дэстур жалгастыгы, жацашылдыц, фольклор, керкемдiк м¥ра, рухани дYние, тарихи шындыц, тарихи деректер, Сыр ещру жыраулыц енер.
Туркi халыцтарыныц тарихын жекелеген ¥лт тарихы ц¥райды. Эр халыцтыц рухани ^ m i оныц эдебиет1нде керш едь Кандай халыц болсын, сез енер1 жоц ел болмайды. Халыц ем1ршщ айнасы саналатын ауыз эдебиетшен бастап, сез енерш щ езге де жанрларынан сол елдщ дуниетанымы, рухани дамуы, арман-муддесi, элеуметпк, цогамдыц кезцарастары керш едь Тубi б1р туркi халыцтарыныц еж елп дэу1рлерше цатысты б1ршама зерттеулер жасалды. Елбасы Н. Назарбаевтыц
«Рухани жацгыру» жэне « ¥ л ы даланыц ж е т цыры» атты багдарламалыц мацалаларындагы н е п зп багыттарыныц жузеге асырылу барысында да туркi элемш щ тарихына жэне тэуелс1з Казацстанныц дамуына арналган б1рнеше ютап пен туынды жарыцца шыцты. Туркi халыцтарыныц шынайы тарихы эл1 зерттелш, жазылып болган жоц. Тарихи шындыцты танып-бшмей, болашацтыц кекж иеп танылмайды. Осы кезецге деш н и жазылган зерттеу ецбектерш, гылыми жетют1ктерд1 цорытып, туркi халыцтары туралы жазылган басца мемлекеттердщ архив материалдары жуйелi царастырылу керек. Туркi халыцтарыныц б1р-б1р1мен байланысы еж елп кене м¥раларда жатыр.
Сан гасырлар бойы туркi халыцтарыныц б1р-б1р1мен ыцпалдастыгы узiлгенiмен, олар жасаган ортац рухани м¥ралар ¥рпацтан ¥рпацца сацталып, эдебиет1м1здеп дэстур жалгастыгы узiлмегенiн байцаймыз. Бугiнде туркi халыцтарыныц ортац эдеби м¥раларын талдап керсететш ецбектерге цаж еттш к туып отыр. Туркi халыцтарыныц кене дэу1рлердеп м¥ралары гасырларга жалгасып, бугiнгi заманга жетту енд1 болашацца да ¥ласары кумэнсiз. Б¥л - туркi халыцтарыныц м эц гш к жасайтын цазынасы, керкемдш м¥расы. Эдебиеттануmы галым М. Базарбаев «Керкемдш м^ра»
атты ецбепнде жалпы адамзаттыц м э т бар ц¥ндылыцтардыц тарихи поэтика т¥ргысындагы мацыздылыгына гылыми бага бередк
«Керкемдш мура - м эцп кундылык болып есептелетiн бiздiц осы дэуiрiмiзге дейiн урпактан- урпакка сакталынып келе жаткан елмес, ете кунды мэдени мура. Кeркемдiк мураныц кундылыгыныц eзi осы eмiршендiгiнде, шыгармада кетерш ген максаттыц ескiрмейтiндiгiнде, ягни мэселенiц м эц гш п н д е, мазмун мен тiршiлiк бар жерде м эц п болатын тартыста, бYкiл адамзат мYДдесi коргалатындыгында. ... бiздiц бYгiнгi жетiп отырган эдеби, мэдени, рухани мол мураларымыз сол кене гасырларда туып, тамырын кецге жайган, сейтш гасырлар, жылдар бойы дамып, сурыпталган дэстYрлер, асыл казыналар. Жэне халыктыц жYрегiне жеткен туынды гана м эцп eмiр CYре алады.
... Бастапкыда жеке адамныц гана жеке м ен ш ш н деп зат ретiндегi шыгарма бертiн келе бYкiл адамзаттыц максат-муратын кeксегендiктен, eмiр-баки, кай дэуiрде де тарихи п ш р алысуларга лайык болып, келешек урпактыц рухани каж еттш гш е жарап жаткандыктан, м эц гш к кундылыкка ие болып, эдебиетiмiздегi керкемдш мура болып табылары хак» [1, 117].
Демек, казак эдебиетш щ де байыргы замандардан басталган кеп гасырлар бойы Yздiксiз козгалыста келе жаткан дамуы жолындагы сез eнерi шыгармаларын мэцгiлiк рухани кундылык тургысында багалаймыз. Халыктыц шынайы кабылдауына ие болган, урпактардыц Yздiксiз жалгаскан барлык кезецдердеп eкiлдерiнiц бэрiнiц де жYректерiнен орын алган туындылар нагыз кeркемдiк мура тугырындагы мацыздылыгымен багаланады.
Байыргы ата-бабалык аймактарда, елкелерде мекендеген казак халкыныц фольклоры мен эдебиетiнiц муралары осындай халыктык кeркемдiк таным, талгам eлшемi аркылы сакталды.
Эр кезецнiц, эр дэуiрдiц ез шежiресi бар. Халкымыздыц мэдениетi мен дYниетанымыныц, елдiк дэстYрiмiз бен рухани кайнарларымызды танытатын дYниелерiмiздiц бiрi - «Коркыт»
муралары. БYгiнде фольклортану, тYркiтану гылымдарында кене гасырдагы огыз-кыпшак мэдениетiне катысты зерттеулер аз емес. Крркыт есiмi, Крркыттан калган эдеби-мэдени муралар гасырдан гасырга, урпактан урпака жалгасып келедi. Ш ежiре, тарихи деректер, зерттеушшер ецбектерi аркылы Коркыттыц 8 гасырда Сыр бойында eмiр CYрген ацыз кейiпкерi, кYЙшi, батыр, атакты акын, ел баскарган кереген данышпан, болашакты болжаушы болгандыгын танып бiлемiз.
Э. Маргулан зертеулерiнде «Коркыт тарихи дэуiрлерде Сырдария eлкесiн коныс еткен огыз- кыпшак тайпаларыныц ортасынан шыккан данышпан кария, акылшы батагей, аскан акын (узан), болашакты болжап селеген сэуегей к ш болган. Ол к ш туралы айтылатын кария сез Азиядагы тYркi тектес елдердiц кeбiнде бар. Бiрак казак халкы ескi огыз-кыпшак тайпаларыныц тарихи конысына мирас болган, олардыц тYбегейлi урпагы болгандыктан, Крркыт туралы айтылатын тарихи жырлар, ацыз-легендалар, эн-кYЙлер казак пен тYркiмендерде кeбiрек жолыгады» [2].
Коркыт барлык акын-жыраулардыц, жыршылардыц, кYЙшiлердiц, баксылардыц улы устазы ретiнде саналады. Ол - кара кобызбен тамылжытып кYЙ тартып, кобызды тYркi журтыныц аруакты аспабына айналдырган улы кYЙшi, тYркi музыка енерш щ негiзiн калаушысы. Улттык сананы жацгыртуда бiз тYркi халыктарына ортак муралардыц кундылыгына баса назар аударуымыз кажет деп бiлемiз. Т.Б. Гафурбеков, А Д . Омарова, А.Ж. Казтуганова «ЖаЬандык дэуiрдегi казак дэстYрлi музыка мэдениетiнiц жацгыруы» макаласында рухани жацгыру аясында тулгалар мен тарихи деректердi гылыми непздеу мэселесiн байыптайды: «Елбасы, Н. Назарбаев: "Болашакка багдар:
рухани жацгыру" макаласында ею ереженi тYсiнiп, байыбына барганды калайтынын айтып:
"Бiрiншiсi - улттык код, улттык мэдениет сакталмаса, ешкандай жацгыру болмайды. Екiншiсi - алга басу Yшiн улттыц дамуына кедерп болатын eткеннiц кертартпа тустарынан бас тарту керек» - деген. М унда бершген, дэстYрлi музыкадагы «улттык код» пен «улттык мэдениеттщ» жаhандык дэуiрде жацгыруы тарапынан карастырып, кертартпа тустарын аныктап, бэсекелестiкке кабiлеттi озык жетiстiктердi белгiлеу осы такырыпты зерттеуге жетеледг Fылыми зерттеу шецберiнде нысан ретшде талдауга алынатын туынды, тулга-композитор / орындаушы / дирижер жэне ужымдар жалкыдан жалпыга карай жетелейтiн и ндуктивт эдiспен жYзеге асырылады. Сонымен катар тш с п тустарында салыстырмалы-сараптау эдiстiц жэне жYЙелi талдаудыц сыннан еткен кагидалары колданылады». [3]
Коркыттыц eмiрде болгандыгы, бYкiл тYркi журты белшектенбей турган заманда, шамамен VII-IX гасырда Сыр бойында eмiр CYргенi, ягни тарихи тулга екендiгi еш кYмэн тудырмайды. Бул осы кезецге дейiн жинакталган гылыми деректер дэйегiмен де б е к т л е тYседi. БYкiл тYркi дYниесiнiц гулама ойшылы Крркыт атаныц артында калдырган мурасы - рухани дYниемiздi байыта
--- 2 1 3 ---
тусетш асыл казына. Элемдш акыл-ой тарихындаFы окшау тулFа ес1м1мен турю журтына ортак имандылык пен сыйластык, эд еп тш к пен 1зеттш1к елшемдер1 катар аталады. Коркыттын пэлсапасы - ем1р пэлсапасы. Даналык б есш н щ шр1м1ндеп накты туш н - адамзат 'п р ш ш п , онын мэш, е т п е л ш п немесе м эц гш п .
Коркыт ес1м1мен тшелей колданылатын аныктама сездер ата, деде, эулие, баксы, дана не болмаса ер, баба, т р эпитеттер1 Fана емес, улы ойшылдын болмысын айкындай тусетш устаз деген де уFым бар. Турю халыктарынын ортак дэу1рш ауыз эдебиейнде жырлаFан жамакшы, жырау, акын, озан, ашык, меддак, кыссахан, шехнамехан сиякты касиет иелерш щ устазы да Коркыт болып есептеледг Коркыт жырларындаFы ерлш пен отаншылдык, эд еп тш к пен 1згшк, сабырлылык пен тез1мдш к сынды асыл касиеттер казак акын-жырауларынын (онын ш1нде Сыр ел1 акын- жырауларына да тэн) Fасырлардан FасырларFа жалFастыра жырлап келе жаткан такырыбы.
Академик Э.МарFулан езш щ зерттеу енбепнде «Коркытты казак аныздарында кеменгер устаз, акылшы данагей, аскан жырау, болашакты болжайтын ойшыл, куйшшердщ улы атасы деп санаушылык ертеден калыптаскан уFым екенш» атап керсетедг (Э.МарFулан «Еж елп жыр аныздар» 1984, 144-бет) Коркыт мурасын казак акын-жазушыларына жакындастыра тусетш таFы б1р тусш ш - пэлсапалык тужырымдар. Я"ни, Коркыттан бастау алатын адам кундылыктары - ел1м мен ем1р арасындаFы елшемдер. 0л1мнен кашып дуниелш болмысты тусшуге тырыскан Коркыт идеясы бертш келе Абай тш м ен ен поэзияда ернек тауып жатады.
Акыл мен жан - мен ез1м, тэн м е н т ,
« М е т » мен «мешюнщ» маFынасы ею.
«Мен» елмекке таFдыр жок эуел бастан,
« М е н т » елсе елсш, оFан бею
(Абай. Eкi томдык шыгармалар жинаFы. - Алматы, 1986. 212-бет).
М ше, ел1мнен кашканда Коркыт 1здеген рухани м эн гш к ем1р. Бул такырыпты Сыр ел1 акын- жырауларынын да басым жырлаFаны б елгш . БуFан НуртуFаннын накыл сездерш, ТурмаFанбеттiн Fаклиялык пайымдауларын, Балкы Базардын, Карасакал Ер1мбеттердщ пэлсапалык тужырымдарын окыFан сайын кез жетюзем1з. Коркыттын артында мол мура калды. 1Х-Х Fасырдан б1здщ дэу1р1м1зге жеткен Коркыт ата мураларынын ез1 б1р тебе. Коркыттанушылардын енбектерше суйенсек, абыз атанын 400 макал-мэтел1 мен накыл сездер1, 12 жыр-дастаны мен куйлер1 поэтикалык элемде улкен 1з калдырды. Fасырлар койнауынан колFа тиген Коркыт муралары, ез1нд1к 1з калдырFан Коркыт дэстур1 Сыр бойы жыраулык енерш щ бастауы деп толык айта аламыз.
Казак эдебиетiнiн калыптасу, даму кезендерш деп акындык поэзиянын керкемдiк дэстyрi улттык сез енерш деп эдебиет тектерiнiн (эпос, лирика, драма) жанрларынын молая еркендеуш деп езектi желi болды. Ал, сол кеп жанрлы эдеби дамудын сипатында поэзиянын ыкпалдылыFы yнемi сабактасып отырды. Дэстур жалFастыFы 1Х Fасырдан XV-XIX FасырларFа бой тузедг Сыр бойынын данFайыр жырау-шайырлары Кете Ж усш Ешниязулы, Канлы Ж усш Кадырбергенулы, Б т м б а й Кондыулы, Ж усш Таубайулы, Омар Ш ораякулы, НуртуFан КенжеFулулы, ТурмаFанбет 1зтшеуов сынды туеталар ауыз эдебиетшщ улгш ерш жазбаша непздеп, кеш нп урпакка аманаттауда зор енбек сщ!рд1. Ал ауыз эд еб и ет елендер ш1нде Кете Ешнияз, Балкы Базар, Жиенбай жырау, Карасакал Ер1мбет, Керейт Данмурын, Кыпшак Бузаубай, Турымбет пен М олдахмет жыраулар жыраулык дэу1рдщ жiбiн узбей, фольклористика саласында субел1 улестерш косты. Эс1ресе, жанрлык ерекшел1ктер1 дамып, ересш кенейтп. Fалымдар Э.МарFулан, Э.Коныратбаев, М.Байд1лдаев ез енбектерше Коркыт муралары жеш нде онын болжам-кенес, керген-бшгендерш кеш нп урпакка мура етш калдыру уш ш жасы жетсе де ел кезш, абыздык сипатта ез жырларын таратканын тшге тиек етедг Казактын акындык поэзиясынын осындай касиеттерiнiн улттык жэне элемдш эдеби дамумен де ундесетш болмысы айкындалады.
Профессор С.Негимовтiн пiкiрi бойынша халыктын мындаFан жылдар бойы калыптаскан дуниетаным байлыFынын акындык поэзиядаFы камтылу болмысы:
«... шексiз кещ спктщ , табиFат дyниесiнiн жэне адамзат коFамынын барлык кубылыстарын, жай-кyйiн, козFалысын, тур-тустерш, заттарын, байланыстарын камтып, iшiне с ы ^ ы з ы п турады.
Олардын бэрi де елен т ш н е тускен кезде кез алдына эдемi суреттер келiп, елен де оларды жатык бейнелеп, суретке ту и р ш жатады. Мунын yстiне акыннын да жан-сарайы, болмыс-бiтiмi, философиялык, эстетикалык кезкарасы, интеллектуальдык, психологиялык ерекшелiктерi поэзия
--- 214---
т ш н е айнымай кеш едь Ацындар халыцтыц гасырлар бойы жасаган рухани - мэдени байлыцтарын ана сутiндей бойларына сщ1рш жатулары тшс. Олар эпос тш ш щ дархан шалцарлыгын, ¥рпацтан-
¥рпацца мирас болып цалган дшмэр поэзияны, символикалыц белгшерд1, керкемдш -мэнерлепш ц¥рал-эдштемелердщ алуан турлi, сан цилы улгiлерiн, цанатты, жатыц т1ркестерд1 мецгеруге, игеруге ¥мтылады» [4, 13]. Ш ындыгында Корцыт дэстурi Сыр бойында жацаш а дамып, руханият элем1нде ез орнын тапты. Бугiнгi кунi Сыр ещр1нде жыраулыц дэстур мацам сез айтудыц б1рнеше н^сцасыныц сацталуы - соныц айгагы. Э ар есе, цобызбен, домбырамен цосылып жырлаумен цатар цазац дастанды эуезд1 эуенге салып, аспапсыз жырлау жэне ацыз-эцпме турiнде баяндау осындай ерекшелштершен туындаган.
Корцыт дэстурi ез 1зш тапты. Фольклорист-галым Рахманц¥л Берд1баев: «Фольклордыц байыргы жанрларыныц кейб1реулер1 уацыт еткен сайын ¥мытылып, ещщ б1ршщ ортайып, дэстурi улсiреп отыратыны табиги нэрсе. Сонымен цатар цайсыб1р дэстур жаца дэу1рде дамуга цабш етпгш байцатады. Жыршылыц, терм еш ш к, айтыс енерш щ жандануы осындай цызгылыцты ц¥былыс»,[5]- дейд1 ез зерттеу ецбегшде. Корцыттыц философиялыц ой-пайымдары езш щ эрб1р жырына сэйкес турлi багытта ерш ш отырады. Мысалы, «Бесаттыц Тебекезд1 е л и р г е т эцпм есш щ баяны»
жырында 1зг1л1к пен з¥лымдар ара-ж ш образдар формасында байцалып жатса, «Кам Бура Бек¥лы баласы Бэрш эцпм есш щ баяны» жырындагы оцигалар парасаттылыцтыц субстанциясы турiнде керш едь Б1рде автор, б1рде кешпкерлер турiнде ой тастаушы Корцыт ¥лттыц элеум етпк дамуына жолбасшылыц принциптер ¥сынады. Ал дэл осындай данышпандыц пэлсапа Сыр ел1 ацын- жырауларыныц шыгармашылыгына да тэн. Н^ртуган Кенжег¥л¥лыныц «Ед1ге», «Орац-Мамай»,
«Карасай-Кази» сынды эпикалыц туындыларында, Б т м б а й Коцды¥лыныц «Карабек», «Наурызбай батыр», Н¥рс¥лтан Ж ^ б а ^ л ы н ы ц «Бепм Ана», «Жанцожа батыр» дастандарында ¥лтымыздыц рухани ерлеуше цаж етп пэлсапалыц туйiндеулер, ягни Корцыт улгiсiне тэн жолбасшылыц принциптер ж е тк ш к п .
Сыр ец1р1 жырауларыныц мацам-саздарындагы кемекейден цайырылатын терец мацам домбыраныц цос ш е п м е н цоцырлай басталып, безшдеп цайырылатын эуендер1 цобыз сарынынан домбырага ауысып, жыршы, жыраулар журегiнде сацталып келген. Б¥л ¥рпацтан-¥рпацца ешпес м¥ра болып жеткен.
Корцыт д э с ^ ш ^ емiрmендiгiнiц б1р б е л е с болса керек.
«Корцыт ата» жырында:
Кылышыцмен несш мацтанасыц кэшр, Басы имек таягыма келмес мына.
Бел1идег1 тоцсан оцпен мацтанасыц кэшр, Ала сапты сацпаныма келмес мына.
Жырацтан жацындап бер1 келген.
Ж1г1ттер1м соццысын кезщ, сонан соц кетершцдер, -
деген жыр жолдары бар. Ал Карасацал Ер1мбеттщ «Хаз1рет Fали мен М агауияныц согысы»
дастанында:
Асынып зулп¥царын мш ш атца,
^ н шыгып, кеп эскерге барды Fали.
Куркiреп, найзагайдай жарцылдатып, Суырып зулп¥царды алды Fали, Камыстай от жiберген пашырлатып.
Эскерге жалгыз ойран салды Fали, - деген т^ргыдан да б1р арнадан бастау алгандыгын ацгартып т¥р.
Корцыттан цалган нацыл, шешендш сездер1 ойшыл данагейдщ ем1рден керген-туйгенi мол, дуниетанымы кец кереген бейнесш бередi. «Бетеге биiкке тецесе алмас», «Бац цанша гулденгенмен, кузден цалмас», «Корцацца цылыш ж^мсаудыц цажетi жоц», «Жылцы жемес арам ш ептiц еспегеш мац¥л». «Адам iшпес ащы судыц ацпаганы мац¥л». «Дацц эпермес баланыц экесiнiц белiнен шыцпаганы мац¥л, ц¥рсагынан ананыц шыцпаганы мац¥л». «Жалган сездщ дуниеге келмегенi мац¥л». «Eскi темiр бiз болмас, ескi д¥шпан дос болмас», «Есекке цанша жуген салганмен, ат болмас», «Шыццан жан цайтып кiрмес», «Ажал келмей кiсi елмес, елген адам
--- 2 1 5 ---
прш м ес», «Жер кавдрш ел бшед^ ел кадiрiн ер бшедЬ>, «Ул жарылкап ас бермес-эке Yлгiсiн кермесе», «Кызы акылды ескермес-ана Yлгiсiн кермесе», «Кулан кудыкка куласа, курбака кулагында ойнайды», «Ат киналмай жол шалмас». Сан гасырлардан eтiп бYгiнге дейiн жеткен ушкыр ойлы, сeздерi ыргак пен уйкаска курылган, мазмуны магыналы накыл сeздерiнiц тэрбиелiк мэш де eмiршец.
«Тарихтыц бiр к аси ет тYпжаратушыFа уксастыгы: ол асыкпайды. Купиясын жYЗдеген емес, мыцдаган жылдар бYгiп жата бередi. Купияныц акикатын ашу - Fалымныц борышы, eзiмiздi танудыц алFышарты. Эзiн eзi таныFан халык пен ел ешкашан жYрiсiнен де, жолынан да жацылмайды. Демек, тарих пен тэуелшздш - тамырлас. Екеуш щ де болашаFы жаркын болFай» [8], дегендей Коркыт мурасы тарихтан е з в д ш орнын алFан.
Коркыт ата мурасы - бYкiл тYркi халкыныц V-VIII Fасырдан кейiнгi эдебиетi мен м эдениет негiз болып каланатын iргетас. Коркыт дэстYрi - руханият элемiнiц бастауы. Ал сыр елiнiц акын- жыраулары - Коркыт дэстYрiнiц зацды iзбасарлары. Коркыттыц жыры, кYЙi, эуенi сан Fасырлар бойы Сыр eцiрiнiц аспанында шыркалып турды. Коркыт кетерген идея, ол iздеген мэцгiлiк рухани eмiр кеше де, бYгiн де Сыр елi акын-жырауларыныц шыFармашылыFына бастау болды жэне сол дэрежеде кала бермек.
Г.С. Оралова
Кызылординский государтсвенный университет имени Коркыт Ата, Казахстан ТЮРСКИЙ МИР И ТРАДИЦИИ КОРКЫТ
Аннотация. Статья затрагивает вопросы истории, культуры и литературы тюркских народов, требующих всестороннего комплексного изучения. У каждой эпохи своя летопись. В статье говорится об эпохе, заслуживающей исторического диалога, о произведениях, находящих отзывы в сердцах многих поколений и во все времена, являющихся подлинным восприятием народа, непрерывным продолжением преемственности поколений, оцениваются важность настоящего художественного наследия. Идет толкование художественного восприятия нашими предками фольклора бескрайней степи, привитый вкус к художественному наследию народа. Речь идет о народной культуре, национальной и духовной стороне мировоззрения, источником которого является наследие Коркыта как продолжение художественной традиции тех лет. Кроме того, были проанализированы традиции Коркыта, его духовный мир в современном видении. Идея, затронутая Коркытом, о поиске вечной духовной жизни и по сей день имеет отражение в произведениях поэтов Сыра, также является фундаментальной в их творчестве.
Проанализировав исполнения акынов-дастанов, с кобызом, домброй, мелодиями наложенными на музыку, исследовав легенды, воспетые поэтами можно сделать окончательный вывод, что наследие Коркыта-это бесценное сокровище, обогащающий духовный мир человека.
Историю тюркского народа составляют истории разных национальностей. Духовная сила каждого народа проявляется в его литературе. Народное искусство слова в том числе. С устной литературы более подробно проявляется мировоззрение, духовное развитие, мечты, интересы, социальные и общественные взгляды народа. До этого были проведены несколько исследований относительно древнейших времен тюркских народов. В ходе реализации основных направлений программной статьи Главы государства Н.Назарбаева «Болашакка багдар:
Рухани жацыру» и «Улы даланыц жет кыры» опубликованы несколько книг и произведений касательно истории тюркского мира и развитию независимого Казахстана.
Истинная история тюркских народов еще не до конца изучена. А без прошлого - нет будущего. Следует систематически рассматривать архивные материалы других государств, изложенные в докладе о тюркских народах, обобщая их исследовательские труды, научные достижения, написанные до этого периода. Связь тюркских народов между собой лежит в древнем наследии. На протяжении многих веков духовное наследие тюрков передается из поколения к поколению, мы видим продолжение непрерывных связей и преемствен-ности традиций. Одним из них считается наследие «Коркыт», которое представляет культуру и мировоззре-ние нашего народа, традиции и духовные ценности. На сегодняшний день в фольклористской, тюркологичес-кой науке немало исследований, связанных с огуз-кыпчакской культурой. Литературно-культурное наследие Коркыта бессмертно.
Из его летописи, панно, а также научных трудов исследователей мы узнали, что прародитель поэтов-акын, великий кюйши, основоположник тюркского музыкального искусства Коркыт искал бессмертья и тем был знаменит в 8 веке до нашей эры. Из его сказаний понятно, что каждому человеку лучше всего на родной земле. Мелодии Коркыта и созданный им инструмент странствуют по Земле, а имя его осталось бессмертным в струнах кобыза и в сердцах людей. Его труды - это фундамент, основой которого является литература и культура всего тюркского народа после V-VIII веков. А поэты земли Сыра являются последователями этих традиций. Идея, которую выдвинул Коркыт, вечная духовная жизнь, которую он искал, была и вчера, и сегодня, и начинается с творчества поэтов-жырау Сыр ели.
Ключевые слова: художественное познание, преемственность традиций, новизна, фольклор, худо
жественное наследие, духовный мир, историческая реальность, исторические данные, регионы Сыра, поэтическое искусство.
G. S. Oralova
Korkyt Ata Kyzylorda state University, Kazakhstan TURKIC WORLD AND TRADITIONS OF KORKIT
Abstract. The article covers issues of history, culture and literature of the Turkic peoples that require a comprehensive study. Each era has its own chronicle. The article talks about an era that deserves a historical dialogue, about works that ring a bell in the hearts of many generations and at all times, which is a true perception of the people, a ceaseless continuation of the succession of generations, evaluates the importance of this artistic heritage. There is an interpretation of our ancestors’ artistic perception of the boundless steppe’s folklore, a grafted taste for the artistic heritage of the people. We are talking about folk culture, the national and spiritual side of the worldview, the source of which is the heritage of Korkyt, as a succession of the artistic tradition of those years. In addition, the traditions of Korkyt, his spiritual world in the modern vision were analyzed. The idea touched upon by Korkyt about the search for eternal spiritual life to this day is reflected in the works of the poets of Syr, which is also fundamental in their work. After analyzing the performances of akyns-dastans, with kobyz, dombra, melodies imposed in music, examining the legends sung by poets, we can conclude that the legacy of Korkyt is an invaluable treasure that enriches the spiritual world of man.
The history of the Turkic people contains stories of different nationalities. The spiritual power of each nation is manifested in its literature. Folk art of the word is also included. From oral literature, the worldview, spiritual development, dreams, interests, social and public views of the people are explicitly shown. Several studies were conducted on the ancient times of the Turkic people prior to this. Several books and works on the history of the Turkic world and the development of independent Kazakhstan were published during the implementation of the main directions of the program article of the Head of state N. Nazarbayev "Course towards the future: modernization of Kazakhstan’s identity" and "Seven facets of the Great Steppe",
The true history of the Turkic people has not yet been fully studied. There is no future without the past. It is necessary to systematically review the archival materials of other states, presented in the report on the Turkic people, summarizing their research works, scientific achievements written before this period. The connection between the Turkic people lies in the ancient heritage. For many centuries, the spiritual heritage of the Turkic people has been passed from generation to generation, and we see the continuation of ongoing ties and tradition.
One of them is considered to be the heritage of "Korkyt", which represents the culture and worldview of our people, traditions and spiritual values. There are many studies related to the Oguz-Kipchak culture in folklore and Turkological science for today. Literary and cultural heritage of Korkyt is immortal. From his chronicle and scientific works of researchers, we learned that the ancestor of the poets-akyn, the great kuishi, the founder of the Turkic musical art Korkyt searched for immortality and was famous in the 8th century B.C.
From his stories, it is clear that every person is best on their native land. Melodies of Korkyt and the instrument he created travel the earth, and his name remains immortal in the strings of kobyz and in the hearts of people. His works are the foundation of the literature and culture of the entire Turkic people after the V-VIII centuries. And the poets of the Syr land are followers of these traditions. The idea that Korkyt put forward, the eternal spiritual life that he was looking for, was both yesterday and today, and begins with the work of poet-zhyrauz of Syr land.
Key words: artistic knowledge, succession of traditions, novelty, folklore, artistic heritage, spiritual world, historical reality, historical data, regions of Syr, poetic art.
Information about the authors:
Oralova Gulzira Saparovna - candidate of philology, Korkyt Ata Kyzylorda state University, Kazakhstan, https://orcid.org/0000-0002-7616-5499
REFERENCES
[1] Dictionary of terms of literary criticism / Compiled by Z. Akhmetov, T. Shanbaev. Almaty: Mother tongue, 1996. 240 p.
[2] Margulan A. Ancient myths. Almaty, 1984.
[3] T.B. Gafurbekov, A.K. Omarova, A.Zh. Kaztuganova. modernization of traditional musical culture of the kazakhs in the era of globalization. News of the National academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of social and human sciences. ISSN 1991-3494 Vol 6, N 376 (2018), P.165-171. https://doi.org/10.32014/2018.2518-1467.41
[4] Negimov S. The poet is the embodiment of the zhyrau language. Almaty: Science, 1991. 200 p.
[5] Konyratbayev A. History of Kazakh folklore. Almaty, 1991.
[6] The Book of Korkyt Ata. Almaty, 2009.
[7] Berdibaev R. Sarkylmas treasury. Almaty, School, 1982.
[8] The genius thinker of the Turkic world. Kyzyl, «Tumar», 1998.
[9] Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. 2013, No 6. p. 134.
217
