B U L L E T IN OF NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
ISSN 1991-3494
Volume 3, Number 367 (2017), 167 - 175
Berik. M . А ta sh 1, T u rg an b ay . K. A bdrassilov2, K a in a r. K. K aldybay2 1Kazakh national university named after al-Farabi, Almaty, Kazakhstan,
2IKTU named after H. A. Yassawi. Turkestan, Kazakhstan.
E-mail: [email protected], [email protected], [email protected].
THE ISSUE OF MORALITY OF HUMANBEING FROM THE PERSPECTIVE OF FUTUROLOGY
Abstract. In this article, the relevance of the philosophical-anthropological approach to the problem of human morality, the essence of which is to isolate the meta-externality aspect of analysis along with an analysis of external and internal factors of human and human development, is considered. For a modern person, in the face of increasing information, the development of high technologies, the diversity of economic, political and especially cultural projects, it is becoming increasingly difficult to find ways to further develop and self-determine. In the face of in
creasingly complex social relationships, it is not surprising that there is a desire for certainty, confidence in its prospects. The desire of man to know the prospects and successfully solve, life problems is realized through interest as to futurology. For modern man and mankind, the main issues remain relevant, to which there is no unambiguous answer, the questions "who am I?" and "where are we going?". Under the conditions of the information society, a person is offered a variety of different ways of determining his future, while always claiming an exhaustive com
pleteness, and mainly, a truth.
Keywords: Humanity, philosophy, morality, futurology and spiritual maturity.
ЭОЖ 141.7
М о р а л ь д ж Б. А т а ш 1, Т. А бдраси лов2, ^ . ^ а л д ы б а й 3 1Эл-Фараби атындагы Каз¥У, Алматы, Казахстан, Х А. Ясауи атындагы ХКТУ, Туркестан, Казакстан
АДАМЗАТТЬЩ РУХАНИ-АДАМГЕРШ1Л1К КЕЛБЕТ1 ФУТУРОЛОГИЯЛЬЩ К0ЗЦАРАС КОНЦЕПЦИЯСЫ
Аннотация. ¥станымдар эдет-гурып пен салт-дэстYP аркылы реттелген, ол жай гана адамгершшк устанымдар емес, белгш бiр децгейде кукыктык-нормативтж ережелер болып есептелген. Бiздiцше, болашак- та болуы ыктимал улттык каушаздж мэселелершщ бiрi - рухани-моральдж дагдарыстар болуы ыктимал. Ол бYгiнгi танда анык байкалып келедi жэне рухани кулдыраушылык беталысы бар екен дт де элеуметпк шындык. Мэселе, осы тустан туындайды. Адамгершшк кулдыраушылык жалпы алганда моральдж мэселе болгандыктан, ол зацмен реттелмейдг Осыдан, iргелi тYЙткiлдер туындайды: «бул курылым казак когамында бурын калай реттелген?». Ягни, бYгiнгi мораль деп атап журген кагидаттардыц бiраз бeлiгi бурынгы казак когамында «зац» тYрiнде бекiтiлген, ал бузылган жагдайда «Ата-баба аруагын корлады» деген айыппен ар
найы жазага кесiлген. Демек басты мэселе, моральдiк устанымдардыц зацмен реттелуi тиiс аясы тарылып, жай гана этика мен адамгершшкке айналып кеткендiкте болып отыр. Шындыгында, моральдж кулдыраулар эрбiр адамныц жеке басыныц iсi, ол Yшiн ешкiмдi де жазалауга болмайтын сиякты болып ^ртген м ен , тYбi iргелi саяси-элеуметтiк ахуалдарга алып келетiн сыцайлы. Сондыктан да, болашакта мундай морльдiк кул
дыраулар жалгаса беретiн болса, оныц кейбiр кырларын арнайы зацмен реттеу кажеттiлiгi туындайды деген сeз. Себебi, улттык тэрбие, дш сиякты элеуметтiк институттардыц бYгiнгi тацда моральдiк кундылыктарды eз дэрежеанде сактауга толыктай куаты жетпей отыр деуге де болады.
0лемнiц кейбiр елдерiнде моральдiк кулдырау белгiлерiн арнайы зацдастыру Yдерiсi жYрiп жатыр: бiр жыныстылардыц некесi, жезeкшелер YЙi т.б. Булардыц казак когамына мулде жат екендiгi белгiлi жайт,
мэселе, оларды «заманныц агымы» деп бYркемелемей, сактану кажетпп туралы болып отыр. Болашакта бiз- дiц елiмiзде де моральдiк кулдыраулардыц тым кушешп кетiп, адамдардыц бул тургыдан алганда «биоробот- тарга» айналуы ыктималдыгы бiр уакыттарда iргелi, тiптi саяси мэселеге айналуы каупiн тугызып отыр.
Тушн сездер: адамзат, философия, мораль, футурология, рухани кемелдену.
Болашактагы адамзаттыц рухани-моральдш келбетш багдарлап, «жасампаздык футурология»
тургысынан жаца модельдер куру Yшiн алдымен, бул мэселенщ алгышарты мен шарты болып табылатын проблемалык алацдагы заманауи сауалдарды таразылап алуымыз кажет: «Каз1рп адамзат когамында моральдш-рухани кулдырау бар ма?, жок па?: болса кандай децгейде, болмаса оныц бастапкы белгшер1 бар ма?».
Мысалы, 1912 жылы «Айкап» журналына жарияланган «М енщ бес сауалыма жауап беру1ц1зд1 сураймын» деген такырыпта жазылган макаласындагы: «Алланыц адамды жараткандагы максаты не? Адамга 'п р ш ш к не Yшiн керек? Адамга eлген соц м е й т не жeнмен болсын рахат, бейнет бар ма? Ец жаксы адам не кылган кга? Заман eткен сайын адамдардыц адамшылыгы тYзелiп бара ма, бузылып бара жатыр ма? Кай тYрлi жауап берсещз де д э л е л щ з не?», - деп койылып отырган мэселеш, б1з, б1р гасырдан соц кайтадан пш рталас алацына шыгарып отырмыз.
Осыган орай, каз1рп тацдагы теориялык жэне букаралык санадагы Yш тYрлi жауапты усынып, оларды саралап, дэйектемелер туындата аламыз: 1. М оральдш-рухани кулдырау жок; 2) Жауап беру киын, б е л п а з (бейтараптылык); 3) Моральдш-рухани кулдырау бар жэне оныц алдын-алумыз кажет. Ендеше, бул Yш багытты терещрек саралап, оны психоаналитикалык, феноменологиялык, прагматиспк т.б. тургыдан зерделеп, аталган кeзкарастардыц ш ю ой -пш рлерш туындатып, н е п зп багдарларын талдап гарсетш , мынадай пш рталастар алацын тугыза аламыз.
1. Ш ындыгында да, б1зд1цше, рухани-моральдш кулдырау жок, себебк
а) ол - иллюзия, ягни, б1зге солай сиякты болып гарш ед^ керюшше, моральдш eрлеу бар.
Мысалы, кул иеленуш ш к когам, оныц э й г ш ойшылы Аристотельдщ куаттауы, абсолю тп монар- хияны Г. Ф. Гегельдщ колдауы т.б. ескерсек, ондай когамдар бYгiнгi кYнi бш м ш здш кана емес, адамзаттыц моральдш тургыдан дамымаган дэу1р1 болып есептелген едг Ал бYгiнгi тацдагы адамзат Yшiн кул и ел ен у ш ш к п жаппай колдау тым турпайылык кана емес, аморальдш кубылыс болып табылады. Орта гасырдагы христиандардыц, мусылман дш ш е д еш н п арабтардыц эйелдерге деген катынасы (eз кыздарын олардан кутылу Yшiн п рш ей кeмiп тастау), r im i ХХ гасырдагы фаш измдеп Концлагерлердеп эрекеттер т.б. салыстырганда бYгiнгi адамзаттыц каншалалыкты рухани-моральдш тургыдан кемелденгендш нщ к у э с бола аламыз.
б) ол консерваторлык ацсау - заманы eткендердiц жацага бешмделе алмаушылыгынан туган бейсаналык корганыш тетш (eз кшасын eзгеге гаш1ру - проекция); Буны карапайым есю мен жацаныц, консерваторлар мен либералдардыц арасындагы диалектикалык кайшылык деп те тус1нд1ру1м1зге болады. Ескшер мен консерваторлар тек кана моральдш-рухани сала емес, барлык жацаларды жаны CYЙе бермейдь Моральдш кулдырау миф1 сол жацага деген жагымсыз газкарас- тардыц б1р1 гана. Ж ацага бешмделе алмаушылык - оны жек гарумен келш шартталады. Ол саналы- бейсаналы тYPде жYзеге асатын Yдерiс. Есюш ацсаушылар Yшiн моральдш кундылыктардыц eзге- ру1 болып отырган Yдерiстер рухани кулдырау сиякты болып ^ р ш е д ь Сондыктан, eз заманындагы кундылыктарга кайта оралуды ацсаушылык бейсаналы тYPде туындап шыгады. Сондыктан, гасырлар бойгы «урпактар рухани-моральдш тургыдан кулдырап бара жатыр» деген сарын осы артка тартушы ескшердщ кeпшiлiкке шщршген тужырымы болып шыгады. Егер бул сарынныц с у б ь е к п с негурлым зиялы, халык арасында беделд1 болса, согурлым оныц пессим испк сарындары когамдык санада орныга тYседi деген ой кисыны eздiгiнен туындап шыгады.
в) адамзат когамындагы кулдырау деп журген кубылыстар табиги эволюцияныц балансы мен реттеушiлiгi, сондыктан оларды «кулдырау» деп айта алмаймыз. Адамзаттык кундылыктардыц eзгеруi кулдырау емес, эволюцияныц eзi тагайындаган, табигаттыц eзi калаган eзгерiстермен шарт
талады. Мысалы, бiр жыныстылардыц некесi (моральдiк кулдырау) - жер бетш деп адам саныныц табиги реттеушiлiгi (эволюциялык баланс). ¥ р п а к калдырылмаган некелер жер бетiндегi адам санын eсiрмеу Yшiн табигаттыц eзi тагайындаган каж еттш ктер. Жетiмдер мен жешрлердщ кeп болуы, кауiптi кылмыстардыц артуы, iргелi жануялык катынастардыц ыдырау беталысы т.б.
моральдiк кулдыраушылык сиякты болып г а р т е т ^ элеуметтiк кубылыстар адам санын реттеуге курылгандыгыныц логикасына келi саяды.
2. Ш ындыгында, буган жауап беру киын, белгю з, кулдырау бар немесе жок де кесш айту мэселенi бiржакты шешу болып табылады: а) моральдш рухани кундылыктар заман eткен сайын ауысады, оныц бiрнеше жылдык обьективт>тарихи эволюциясы бар, бiрак ол ауысудыц дурыс немесе бурыс багытта екендш н eлшейтiн накты параметрлер жок; М. Вебер айткандай, когамда кундылыктар кашанда, салыстырмалы болып келедi. Ягни, ол кашанда eмiрге бейiмделу мен когамныц талаптары мен каж еттш ктерш eтеу Yшiн курылады. М оральдiк кундылктардыц ауысуы дурыс багытта да, бурыс багытта да болуы ыктимал. Егер ол жаппай сипат алып, адамдарга т т м д ^ пайдалы болып курылатын болса, ол прагматиспк тургыдан алганда «дурыс» болып та шыгады.
б) дэстурл^ калыптаскан мораль мен адам герш ш ктщ eзiнде ненiц «дурыс», ненщ «бурыс»
екендiгiн ажыратудыц eзi киын (релятивизмге жуыктайды); БYгiнгi дурыс, ертецп терiс, аргы кYнi азгындык болып шыгады немесе керiсiнше, мысалы, Кецестш дэуiрдегi коммунистiк моральдiц кундылыктарныц кeпшiлiгiнiц ауысуы. Ол кездегi r im i зацмен кудаланатын алыпсатар нарыктык когамда дэрiптелiп, коммерсантка, жеке кэсiпкерге айналып шыга келдi. Адамныц дене мYшелерiн ауыстыру осыдан бiрнеше жыл бурын, дiн мен мораль, тiптен, биоэтика кырсы шыккан антигу- манистiк сипатты болса, бYгiнгi тацда ол iзгiлiктiлiкке жуыктайды. Демек, олай болса, сэйкесшше, бYгiнгi гендерлiк саясат уакыты келгенде, аморальдш кубылыс болып шыгу ыктимал. Бул Yдерiстi Г. Ф. Гегель айткан: «БYгiнгi акылга сыйымсыз нэрсе, ертец акылга сыйымды болып шыгады, себеб^ оныц бойында эуелден-ак акылга сыйымдылык бар, ал акылга сыйымды нэрсе ертец акылга сыйымсыз болып шыгады, себеб^ оныц бойында эуелден-ак акылга сыйымсыздык бар» деген диалектикалык тужырыммен анык тYсiндiруге де болады.
в) расында, моральдiк кулдырау сарыныныц бiрнеше жылдык тарихы бар, сонда, элi кYнге дейiн кулдырап келе жаткан адамзаттыц мYлде курдымга кететш уакыты болган сыцайлы гой т.б.
Бул сарынды эр iс Сократтыц идеяларынан бастап (кeне заман), Яссауидщ казiргi заман адамдары рухани азгындаган деген пiкiрiмен сабактастырып (орта гасыр), Абайдыц «Заман акыр жастары, Косылмас ешбiр бастары. Койнына тыккан тастары» деген толгауларымен жалгастырып, бYгiнгi
^ н п «моральдiк футурологиялык пессимизм» деп атауга болатын кeзкарастармен тужырымдауга болады. Мэселен, XI гасырда eмiр сурген шыгыс жулдыздарыныц бiрi - Омар Хаямныц 21 рубайы- ныц мазмунына Yнiлсек: «Пайда жок бул заманда толы дастан, Жаксы гой журтпен сирек жолы- гыскан. Бiреуге серiгiм деп сене калсац, алдымен саган соныц eзi душпан» [1].
Ендеше, «моральдш кулдырау сарыны кай когамныц болмасын, зиялыларыныц жалпы ду- ниетанымыныц атрибуты» деген кортынды жасауга да болады. Бул туста, керюшше, «МYмкiн олар, сол кулдырауды болдырмаудыц табиги турде тагайындалган корганыш тетiктерi шыгар» деп те болжамдауга болады.
3. Моралдш-рухани кулдырау «бар» деп айта аламыз: а) ол бурын «арифметикалык» (шамамен багдарланган) прогрессиямен болса, казiр «геометриялык» (шамамен багдарланган) прогрессиямен eсу Yстiнде. Сондыктан да, кулдырау iшiнара, аймак бойынша, бiрте-бiрте eршiп келедi.
б) оныц накты eмiрдегi мысалдарын гаптеп келтiруге болады, оны кез-келген тулганыц eмiр- лiк уакыты бойынша да ацдауга болады: кылмыстардыц саныныц артуынан, табулардыц жойыла бастауынан, дiнге сенетш мунафыктардыц кeбейе тYсуiнен, дiни экстремизм мен терроризмнщ кец канат жаюынан, жануялык катынастардыц iргесi сeгiлуiнен т.б. анык ^ р у г е болады. Казiргi кез- келген ересек адам eзiнiц балалык шагындагы когамдагы рухани кундылыктар мен есейген шагын- дагы кундылыктарды салыстырып карап байкауга болады. Тiптен, оны жыл сайын кулдырап бара жаткан моральдш дагдарыстар аркылы да аныктай аламыз. Мысалы, кейiнгi жылдары пайда болган шет елдерге бала сату, бiр жыныстылардыц некелершщ зацдастырылуы т.б.
в) кулдырауды абсолю тп дши, салт-дэстурлш моральдiк кундылыктармен салыстырып ка- рауга болады т.б. Эрине, таза абсолю тп акикат болуы мYмкiн емес, дегенмен, салыстырмалы абсо
лю тп акикаттар (таза салыстырмалы емес) бар: дши, моральдш, дэстурлш, ата-бабаныц жалгас- тырган жолы, eткенге деген курмет т.б. этикалык, эстетикалык, логикалык акикаттарды басшы- лыкка алсак, моральдiк кундылыктарды бар деп айта аламыз. М ыцдаган жылдар бойгы калыптас
кан улттык моральдiц iргеттасы болатын эдет-гурып пен салт-дэстYPдiц кулдырауы муны анык кeрсете алады. Жалпы алганда, дYниежYзiндегi халыктыц 90 пайызынан астамы дiнге сенетiн болса, нелштен жер бетiнде жылына миллиондаган адамдар аштан eледi, нелiктен олар дэрьдэр- мекке, азык-тYлiкке Yнемi муктаж жагдайда каза табады, нелiктен адамзаттыц Yштен екiсi тойып
тамак ш е алмайды т.б. [2]. Сонда, казiргi eркениеттi адамзат когамындагы адам кукыктарын коргайтын: Б ¥ ¥ , Дiн, адамзаттык мораль, зац, тэрбие (педагогика, этика гылымдары) т.б. адамгер- шiлiктi реттеп отыратын элеуметтiк институттардыц кызметтерi туралы не айтуга болады?!
Дегенмен, осы п т р т а л а с т ы кeзкарастардан, казiргi адамзат когамында рухани-моральдш кулдыраулардыц бар екендiгiн гаре аламыз. БYгiнгi тацда адамзатты алацдаткан бул ахуалды казiргi экономикалык дагдарыстармен (Грекиядагы, Кытайдагы т.б.) уксатуга болады. Адамзат бундай моральдiк кулдырау беталысыныц эрi карай жалгаса бермеуi тию емес екендiгiн тYЙсiнедi жэне жедел арада оны токтату кажеттiгiн тYсiнедi.
Бiздiцше, оныц шаралары тутастай когамдык eмiрдiц барлык саласын камтып, iргелi eзге- рiстер тудыруга алып келш, eмiр CYPУдiц жаца бiр, тыц багдарын калыптастыруга жетелейтiн сыцайлы. Сондыктан, бул улы eзгерiстi АКШ -тагы «Жыныстык тeцкерiске», КСРО-дагы, Кытай- дагы «Мэдени тeцкерiске», Еуропадагы XYIII гасырлардагы «Буржуазиялык тeцкерiске» анаоло- гиялык тYPде «Рухани-моральдш тeцкерiс» деп атауды ж eн ^ р д ш .
Сондыктан, болашакта болуы ыктимал немесе юке асуы тиiс «Рухани-моральдiк тeцкерiстiц»
мынадай негiзгi багдарларын усынамыз:
1. Егер де, бундай кулдырау жалгаса беретш болса, ол да адамзатты алацдататын аса к а у ш т дертке айналып, болашакта, ол да экология, согыс каупi, артта калган мемлекеттердiц ахуалы сиякты галамдык мэселелердiц катарынан орын алады деп болжамдай аламыз. Себеб^ оныц зардаптары эзiрге анык байкала койган жок, себебi, моральдiц обьективт негiздерi тиянакты зерттелмеген. Сондыктан да, «моральдi орындамай-ак койса не болады, орындамаган адамдар да гуманисттермен катар, калыпты eмiр CYPУДе гой» деген сиякты сауалдар шешiмiн тапкан жок [3].
Егер де, адамзаттыц моральдш рухани кулдырауы шектен шыккан жагдайда не болатындыгы туралы модельдер жасасак, оны елестетсек, болашакты багамдаудыц eзi киын емес. Демек, ол аса мацызды, жалпы адамзатка ортак, шешiмiн табуы тиiс, улгайып кетсе, адамзаттыц болу немесе болмау мэселесш туындаткандыктан, «Fаламдык мэселелер философиясыныц» катарына «Рухани галамдык мэселелердЬ> де енгiзе отырып, оныц негiзгi орталыгы ретiнде рухани-моральдш сапа- ларды сактап калуды коюды усынамыз.
2. Кукык пен мораль аракатынасын негiзге алсак, бурынгы кукыктык ережелердiц тым аз болып, оныц казiргi кeптеген шарттары мен зацдары моральдiц шецберiнде сакталгандыгы туралы елестете аламыз. Нактырак айтканда, казiргi кукык моральдiк ережелермен толыгып, сэйкесiнше, мораль eзiнiц арнасын кукыктыц «баскыншылыгы» аркылы тарылтып келедi деген сeз. Ягни, олай болса, болашакта адамзаттыц моральдщ кулдырауын тежейтiн шаралардыц бiрi - кукык пен зац болмак. Адамныц iшкi еркiне берiлген, орындауга да, орындамауга да болатын моральдiк ережелер бiрте-бiрте азайып, аукымы таралып, eз орнын кукыктарга бередi. Нактырак айтканда, ол орын
дамаган жагдайда зац бойынша жазага тартылатын болады, моральдш кодекстер одан эрi бiрнеше жылдар бойы интенсивтi-экстенсивтi тYPде жетiлдiрiледi. Мысалы, ком м ун и ст^ мораль кезiндегi туракты отбасы болу - бiрте-бiрте зандык-нормативтiк ережелерге айналгандай болды деуге де болады. БYгiнгi кYнгi де ата-анасын карттар YЙiне eткiзгендерге салык салу туралы усыныстар айтылуда.
Моральдiц кукыкка eтуi кагидасы бойынша, мысалы, отбасылык катынастарда: ерл>зайып- тылардыц бiр-бiрiне iлтипат кeрсетпегендiгi Yшiн; eзара кикiлжiцге тYсiп, балаларына психоло- гиялык тургыдан жагымсыз ыкпал еткендiгi Yшiн, ерлер немесе эйелдер eздерiнiц отбасылык кызметтерiн дурыс аткармаргандыгы Yшiн, ерiнiц немесе эйелiнiц намысына тигендiгi Yшiн т.б.
баптар шыгарылуы ыктимал деп болжамдаймыз.
Адамдар арасындагы карым-катынастарда: бiрiне-бiрi eтiрiк айткандыгы Yшiн, кайырым- дылык шараларын жасамагандыгы Yшiн; менсiнбеушiлiк немесе eзiмшiлдiк кeрсеткендiгi Yшiн;
жагымсыз кeзкараспен карагандыгы Yшiн т.б. баптар е н п зш п , ол жазага тартылатын болады.
3. БYгiнгi тацда этиканыц этикетке айналу YДерiсi белец алып келедг Бул, эрине, бiр кырынан жагымды, екiншi бiр кырынан алганда, жагымсыз жэне алдамшы кубылыс. Сондыктан да, бола
шакта этика мен этикеттщ катац ажырауы басталады. Мысалы, «Э ти кет бар, бiрак этикасы жок адам» немесе керюшше, «Этикасы бар, эти к е т жок адамдар» катац ажырауы тию. Бастапксы 6y- гiнгi тацда кала адамына тэн болса, соцгысыныц Yлгiсiн ауыл адамдарынан кeруге болады. Демек, этикет адамдр арасындагы сэлемдесуден басталатын бастапкы карым-катынас Yшiн каж етп курал
немесе «жалгандык пен жасандылыкка куштарлык» болып кабылданса, этикет адамныц таза шынай болмысын беретш табиги-рухани, биiк-аскак касиетке айналады дегендi бiлдiредi. Сонда, болашакта этикетке умтылушылыкты этикага умтылушылык алмастырады.
4. Бул к е л е с кезекте, «рухани-адамгершiлiктi» жэне «адамгерш ш кш з» адамдардыц ара жiгiн толык ашып берiп, когамдагы бай-кедей, Yстем тап жумысшы сиякты элеуметтiк кабаттарга анаологиялык тYPде, когамдагы рухани кабаттар курылымын тYзедi. Мысалы, Кецес дэуiрiнде
«бай-кедей-орташа» деген сиякты элеуметтiк кабаттар т у с ш т болган жок, олар когамда шынайы eмiр CYргендiгiне карамастан жарияланбады. Болашакта, ^ i P де ондай рухани жштердщ анык еместiгiне карамастан, «моральдi адам» мен «аморальдi адамныц» дихотомиясы ажырап, ол эйгiленуi тиiс. БYгiн де оныц нышандары жок емес. Бiрак кeптеген дiндер бундай дихотомияга карсы: бYгiнгi азгын адамныц, бiрте-бiрте имандылык жолына тYсуiне мYмкiндiгi бар деп есеп- теледi. Моральдi-аморальдiлiктiц - материалдык тургыдан жшке бeлiнуiнен жэне элеум етпк вертикальдi мобильдiлiктен басты айырмашылыгы оныц ген аркылы б е р ш е т н д т н д е болып отыр.
Бiздiцше, бул ж1к когамдык eмiрдiц эр саласында да эйгiленiп, анык ажырап, сэйкесшше эрбiр тул- га eз орнын айкындауга ыкпалдасатын басты факторлардыц бiрiнен айналады. Мысалы, аморальдi мен моральдi тулгалар бiр-бiрiмен отбасын кура алмайтындай, куруы да мYмкiн емес жагдайлар туындайды; жумыска кабылданган, орналаскан сэттерде де аморальдi адамныц мYмкiндiктер шектеледi т.б. Дегенмен, бул идея т у с ш к п р е к болу Yшiн, оны экономикалык-турмыстык «бай- кедей» страттарымен жобалап салыстырып мынадай кесте курастыруымызга болады:
№ Материалдык-экономикалык саладагы кeрiнiс Моральдж-Руханилык саладагы тершс 1 Материалдык; тургыдан бай мен кедейге бeлiну «Моральдж бай» мен «кедейге» бeлiну
2 Бай мен кедей арас^1ндагы жжтердщ кушеки Моральдж бай мен моральдж кедей арасы алшактай тусед1 (Мысалы, казактардагы тектътекиз дихотомиясы сиякты) 3 Бай мен кедейдщ кунделжл турм^1стагы айырма-
ш^1л^1гы (демалыс орындарындагы ерекшелжтер, жуптардыщ eзара сэйкес отбасын куру т.б.)
Моральдж бай мен моральдж кедейдщ тупкшжл катац ажырауы басталады (азгын мен 1згшжтшщ карым-катынас орнатпауы, екеушщ турмыс курмауы, б1р1н-б1р1 анык тануы т.б.)
4 Байлар мен кедейлердщ кeпшiлiкке ашык жария болуы
Азгын да, 1згшжл де елге танымал TYPДе жарияланады 5 Байлыктъщ кундылык ретшде багалануы жэне
оган баршаныц умтылуы
Моральдж бай адам когамда басты кундылыкка айналады жэне оган умтылгандар да болады
6 Байлыктъщ мурагерлену1 жэне оныц одан кешнп урпактарына да сабактасуы
1згшктшк те гендж, тэрбиелж касиеттер аркылы сабактасады (тектiлiк, «анасын терш кызын ал» т.б.) 8 Кедейшiлiк арткан жагдайда болатын экзистен-
циалдык мэселелер (аштан eлу, дэрьдэрмекке каржы таба алай аурып eлу т.б.)
АзFындардын тукымыныц б1рте-б1рте куруы, «элеуметтж танатостыц» :ртаюы (мысалы, б1р жынысты неке, баласын сату т.б. олардан урпак калмауы тшс деген каFидамен эволюцияланады).
9 Бай мен кедей аражтнщ тым алшактай TYсуi Моральдж тазалык пен зулымдар арасы тым алшактай бе- ред1 де, екеу1 мулде ею баска «раса», баска «биологиялык тур» сиякты калыпка дейгн жуыктайды
Ескертпе. Материалдык; байдыц бэр1 зулым, кедейдщ бэр1 iзгiлiктi деген TYсiнiк болмауы тшс.
Бундай дихотомиялык бастамалар немесе олардыц нышандары бурын да гаптеген халыктарда ресми емес тYрде болса да сакталган сыцайлы. Мысалы, казак халкында «жаксы» мен «жаман»,
«жаксы эйел» мен «жаман эйел», «тектiлiк» пен «текиздш » хакындагы дихотомиялар оларды ру
хани ж1к ретiнде бeлiп гарсетудщ бастмалары деп айта аламыз. вй ткеш , оларда «аздап жаксы»,
«аздап жаман», «аздап теки», «аздап тексiз», «орташа эйел» деген угымдар мен тусшштер жок екендiгiн ескерсек, бiздiц катац дихотомиялану туралы тYсiнiгiмiздiц кисыны арта туседг
5. К ^ р п тацда моральдi реттеушi кызметiн аткарып келе жаткан: дш, моральдiц eзi, этика гылымы, салт-дэстYP т.б. элеуметтiк инстиуттар осы салада eз кYшiн бэсецдеткен сыцайлы.
Э ар есе, дiн мен дэстYPдiц адамды мэжбYрлеуге, коркытуга, Yнемi есiне салып отыруга арналган этикалык императивтерi де моральдж кулдырауга тежеу болатындай eзiнiц ыкпалды кYшiнен айрылды немесе адамдар eз ерiктерiмен айырды [4]. Сондыктан да, философтар, психологтар,
элеуметтанушылар т.б. коFамдык пэндер с а л а с ы ц ^ ы кызметкерлер мен Fалымдар болашакта лажсыздан орындайтын жалпы адамзатка ортак жаца императивтер тYзiлiмiн усынуы тиiс. Ол бiздiцше, екi арнада eрбидi: 1) дш и жэне улттык моральдщ, философияныц негiзгi сакральдi, эзо- териялык, тылсым, байыпты устындарын рационалдандыруды негiзгi алады; 2) ерiксiз тYPде орындауFа тш с п (И.Кантка аналогиялык тYPде) жаца императивтер таскынын тудыруFа жетелейдi.
Бул - жоFарыда айткандай, рухани Fаламдык мэселеле ретшде XXI Fасырдыц гуманистерiн, мораль мэселесше алацдамай коймайтындарды «жалпы адамзатка ортак моральдж тужырымдама» жасауFа жетелейдь
Бул тужырымдамадаFы негiзгi устанымдарFа мынадай талаптар коямыз: баршаFа колжетiмдi (эрюм бiлуi тиiс, кeбейту кестесi, тауарлардыц баFасы т.б. сиякты) жэне накты, неFурлым кыска болуы шарт; бYкiл адамзатка таралFандыктан сeз куаты мен психологиялык сана енгiзудi (внуше- ниеш) пайдалануы тиiс; дiн, кукык колданып отырFан мэжбYрлеушiлiк ыкпалдар да пайдаланы- лады; дiн мен дэстYP элементтершщ ыкпалды шарттарын жацартуFа да умтылуы тш с т.б. тYптеп келгенде, кез-келген адам моральдж нормалардыц катац талаптарын орындамауы мYмкiн болып санаFа буйырылатындай болып шыFады. Ендеше, оларды туындатудыц 1-2 мысалдарын былайша кeрсете аламыз:
1 Ереже. Адамдарга ж асаган жамандыгъщ да жащсылыгыц да алдъщнан шыгады, б1рац, жащсылыщты алдымнан шыщсын деген ниетпен ж асамау керек, жасаган жамандыгыц алдыцнан шыщпаса, ол урпащтарыца дариды, одан щашып щутыла алмайсын!
2 Ереже. Арам ой, тер1с пигыл, щызганыш сез1м1 т.б. жагымсыз мтез-щулыщ, тYптеп кел
генде, адам агзасындагы уйлеам д м кт 1 бузып, психикалыщ ауытщуларга, эртYрлi басща да физио- логиялыщ ауруларга щарай жетелейд1. Олай болса, адам агзасы унем1 Yздiксiз моральдт тургыдан тазарып отыруды щажетстетт щурылым т.б.
6. Еуропоцентризмнщ билж сахнасын ы^ыстырылуы, сэйкесшше, шы^ыс пен тYркi халык- тарына деген к е м а т у ш ш к кeзкарастарды бэсеццетш, олардыц шынайы тарихына адамзаттыц кайта оралатынды^ын ескерсек, тYркi халыктарыныц элемдж eркениетке коскан Yлестерiнiц аЙFак- талып келе жаткандыFын негiзге алсак, тYркiлiк руханияттыц адамзат эволюциясында айшыкты орын алFандыFына адамзат баса назар аударып, олардыц моральдiк-рухани кундылыктарыныц аскак турFандыFын амалыздан мойындауына жетелейдi деп айта аламыз. Оныц адамзат тарихында eзге де шыFыстык-батыстык моральдiц eркендеуiне кезiнде айрыкша Yлес коскандыFыныц кайта- дан ж а^ ы р ты л у ы н а бYгiн де мол мYмкiндiктер ашылып отыр. Олай болса, к ^ р п кездегi жалпы - адамзаттык моральдiк кулдырауды тежеп, жацаша, и г ш к п , iзгiлiктi кундылыктар Yлiгiсiн тYркiлiк моральдiк кундылыктардан iздеу каж етпгш тYЙсiнетiн заман келiп ж е т к е н д т н щ мацызы бола
шакта да арта беруi ыктимал деп пайымдай аламыз. Мысалы, бYгiнгi тацдаFы гендерлiк саясат пен эйелге деген курметтеушшж каFидалары кeне тYркiлiк турмыстык таным-тYсiнiкте эуел бастан-ак орныккан. Мысалы, «Башпай» ^ й ш щ шыFу тарихына катысты Коркыт Ата хакындаFы ацыз- дардыц бiрiнде eлiмнен кашып жYрген бабамызFа карындасы Актамак Yнемi таFам экелiп берiп жYрген сэттердiц бiрiнде Коркыттыц башпайы ацдамай карындасына тиiп кеткен екен. Коркыт OFан назаланып, eкiнiп, «Мен eлгеннен кейiн, бул арам башпайымды гамбей сыртка шыFарып койыцдар» деп eсиет еткен деседi.
БYгiнгi тацда да элемде тYркiлiк руханиятка курмет караушылыктыц бастамалары байкалып отыр: «Жетi атаFа дейiн кыз алыспау» т.б. Осы туста, «Э лемдж сахнада италяндыктар бейнелеу eнерiнде, немiстер философияда.. тYркiлер мораль саласында танымал болды» (К Э лж ан ) деген кeзкарастарды да негiзгi алсак, бiздiц бул болжамдауымыздыц кисыны арта тYседi. Олай болса, адамзатка моральдiк-рухани кулдыраудыц алдын алатын эдiснамалык жаца баFдар усынатын, Yлгi болатын нуска, эрине, тек тYркiлiк моральден куралады деп те кесш айтуFа болмас, дегенмен, эрбiр халыктыц игiлiктi жэне озык гуманистiк Yлгiлерiнiц жиынтык бейнесiнде, тYркi-казактык этика мацызды орын алатын сыцайлы деп болжамдай аламыз. Бул моральдж-рухани тeцкерiс келесi кезекте eздiгiнен, саяси-экономикалык салаFа да бiрте-бiрте ыкпал ете алады. Дегенмен, бул бол- жамдар тактикалык-стратегиялык немесе жакын болашак баFдарлар болып табылады.
Орта немесе алыс болашакта моральдiк кулдырауды реттеп, оны жYЙелеп, дидактикалык турFыдан кайталап, санаFа сiцiрiп отыратын психологиялык-идеологиялык куралдар eзiнiц мацыз- дылыFын жоятын тэрiздi. Себеб^ оны да коFамныц барлык саласын камтуFа бет алып келе жаткан
материалдашан курылFылар мен электрондык инструменттер алмастыруы ыктимал. Оныц бiрнеше нускалары мен Yлгiлерiн былайша усына аламыз:
1. Эрбiр адам eз еркiмен тркелген (мYмкiн зац жолымен ерiксiз) бiр орталыктан баскарылатын жYЙеге кiргiзiлiп, электрондык «Чиптер» бойынша бакыланып отырылады. Ол тек моральдж неме
се кылмыстыц алдын-алуы Yшiн емес, коFамдык eмiрдiц кeптеген салаларын да реттеп отыратын басты курылFылардыц бiрiне айналады [5].
Оныц логикасын мынадай эволюциямен дэйектеуiмiзге болады: а) осыдан бiрнеше мындаFан жылдар бурын адамдарда тeлкужат болмаFандыFы белгiлi, мемлекеттiк курылымдар, улыстар, iPi тайпалар одаFы орнаFанмен, казiргi тшмен айткана, олар мYлде бакылаусыз, коFам бакылай алмайтындай децгейде болFан. Тeлкужаттардыц пайда болуы коFамдаFы адамдар анархиясы бiрiздiлiкке тYсiретiн «тeцкерiс» тэрiздi болды. Оны бYгiнгi тандаFы тeлкужаты жок сы^андар тобырыныц eмiр CYPУ стилшщ анархиялылыFынан да байкауFа болады. Буны «бастапкы алFычип- тiк дэуiр» деп атауымы^а болады; б) Казiргi тeлкужаттардаFы нeмерлер, ИИН-дар, шифрлар, т.б.
осы чиптендiрудiц келесi нышандары тэрiздi. Оныц баскы жазыктыктаFы бейнесi бейне камералар, уялы телефондаFы карта номерлерi, саусак iздерi т.б. да байкалып отыр. Осындай жYЙе жетiле келе, адам коFамдык жэне жалпыкeпшiлiк бакылаудан тыс бола алмайтындай децгейге келгеннен кешн, аморальдшктен eздiгiнен-ак алшактай тYседi деп айта аламыз. Ендеше, буны «моральдщ электронды регуляторы» деп атауымы^а болады; в) кдарп бастапкы нышандарыныц бiрi «алдау детекторы», яFни, бул уакыт eте келе, болашактаFы «моральдж чиптердщ» жабайы тYрiне айна
лады (сымды телефонды осы детектормен, «моральдж чиптердЬ> - уялы смартфондармен уксатып тYсiнуге болатын тэрiздi).
2. Моральдж азFындау - коFамда физиологиялык «аурулар» сиякты елестетiледi. Ауру ка
шанда, емдеудi кажетсшедь Мысалы, казiргi аморальдж мiнез-кулыктар: педофилия, манияк т.б.
психологиялык ауру деп баFаланатындыFы тэрiздi, кайырымдылык, шындыкты айту т.б. касиеттерi жок немесе тeмен адамдар да емдеудi талап ететiн «аурулар» деп баFаланады. Жалпы жаFымсыз психологиялык мiнез-кулыктарды руханилык, психикалык, идеологиялык деп тYсiнушiктен rnPi бiрте-бiрте материалдылык деп уFынушылык басым бола бастайды. Мысалы, анашаFа, iшiмдiкке тэуелдiлiктi казiргi тацда психикалык турFыдан гeрi дэрi-дэрмекпен емдеуге деген бетбурыстар осыныц бастапкы нышаны тэрiздi. Олай болса, баска да жаFымсыз жэне аморальдi касиеттер де емдеудi кажет етш суранып туратын аурулар ретнде баFаланып, OFан карсы антибиотиктер мен дэршер шыFарыла бастайды. Оны к ^ р п адамды тыныштандыратын (успокойтельной) дэрiлерден де байкауFа болады. Мысалы, ашу Y C n^^n эртYрлi аморальдiк эрекеттерге баруы ыктимал адамды осы дэршермен тыныштандыруFа болады. Ендеше, осы тыныштандырFыш дэрiнiц эсер ету ^ ш ш тек уакытша емес, узак уакытка 30-40 жылFа созатын болса, онда, кызуканды, ашушац адам маза- сыздыFынан босап, аморальдi эрекеттерге бармайтын болады деген сeз. Олай болса, келешекте, тек ашушацдык кана емес, барлык тутас жамандык эрекеттердщ алдын алатын, ашу мен ызаны те- жейтiн, адамFа жадырацкы гацш кYЙ сыйлайтын эмбебап медикаменттiк препараттардыц ойлап шыFарылуы эбден ыктимал. Мысалы, халкымыздаFы «тексiз», «каны бузык» сиякты уFымдар адамныц жаFымсыз мiнез-кулкын психологиялыктан гeрi физиологиялыкка, яFни, генетикалыкка апарып тiрейдi де, оныц eмiр бойы «дурыс» жолFа тYсуiнен Yмiтiн Yзгендiк маFынасын жамап тур- FандыFы сeзсiз. «Нелiктен, коFамдаFы кылмыстардыц кeп бeлiгiн бостандыкка шыккан бурынFы кылмыскерлер жасайды» деген сауалдыц жауабы да осы ойлармен шешiмiн табады. Олай болса, тек кылмыскерлердi Fана емес, потенциалды кылмыскерлердi, аморальдi адамдарды физиоло
гиялык турFыдан емдеу «гуманистiк устаным» болып шыгады [6].
Адамзат медицинасыныц тэжiрибесiнде казiр жаца туFан нэрестеге кейбiр аурулардыц алдын- алатын бiрнеше вакциналар егiледi. ОсыFан аналогиялык тYрде, орта немесе алыс болашакта аморальдi немесе моральдiк децгейi тeмен адамдарFа да дYниеге келген сэтте барлык жаFымсыз мiнез-кулыктарынан арылып, iзгiлiктi кассиеттердi бойына eмiр бойы дарытып жiберетiн «мораль вакциналарын» енгiзу кажеттшнщ туындауы зацды логикалык кубылыс. Ендеше, буны «мораль
дщ медициналыцрегуляторы» деп атауымы^а болады.
Бiрак бул жерде мынадай мацызды сауал туындайды: «адамныц моральдж сапаларыныц тeмен-жоFарылыFы калай аныкталады?». «Мораль диагнозы» деп атуFа болатын медициналык препараттар пайда болуы ыктимал. Мысалы, «Айзенк тестюЬ> пайда болFанFа дейiн, адамзат интел-
лекпш eлшеу мен салыстыру, шкалалар бойынша дэл аныктау мYмкiн емес деп ойлаFан болатын.
Казiр бул сала дами келе, мидагы нейрондардыц саны, жYргiзiлетiн операциялар т.б. бойынша жалпы интеллектуальдж децгейдi накты, дэл аныктауFа мYмкiндiктер ашып келедi. ОсыFан аналогиялык турде, келешекте, адамныц моральдiк децгешн eлшеп алып, оныц шкаласын аныктап, кажетiне сай диагноздар койып (мысалы, орташа моральдi - Z\w]1-2) беретш тексеру курылFылары ойлап табылып, OFан сай емделу мен терапия жасау жолдары аныкталады.
Бул - «моральдщ медициналык регуляторы» Yлгiсi жай Fана эксперимент немесе зерiгу емес,
«адамзатты моральдж кулдыраудан калай куткарып каламыз, гуманизм мен этиканы адамзат калай сактап отыра алады, сeйтiп адамзат eз тiршiлiгiн калай жалFастырады» деген сиякты аса мацызды, адам баласын катты толFандыратын онтологиялык мэселелердiц лажсыз туындыларыныц бiрi болып табылатын тэрiздi деп болжамдай аламыз.
Себебi, орта болашактыц адамдары ешкандай моральдi кундылык ретiнде баFаламайтын, дiндi мойындамайтын (мYмкiн тек сырттай Fана), зацнан да айналып eтетiн немесе оны eз мYДдесiне оцай пайдалана алатын, тэлiм-тэрбиенi менсiнбейтiн «антигуманистердiц кудыреттi таскынын»
курайтын болады деп нуска усынуымызFа болады, эйтсе де, бiз оны «жасампаз оптимистiк футуро
логия» турFысынан шешуге умтылдык. Бiрак ондай жаца моральдж типтер «ешюмге кайырымы да, зияны да жок» кур механикалык, салкынканды, биороботтанFан, баFдарламаланFан адамдар тобы- рын Fана дайындайды. ЖасалFан кайырымдылыктардыц eзi iшкi кeцiл сезiмiммен емес, eзгеге жаны ауырFандыктан емес, санасына баFдарланFан «эйтеуiр солай болу керек кой» деген сиякты ш ю салкын императивтермен шектелетш болады. Сондыктан, «сезiмдi кайырымдылык» пен «се- зiмсiз кайырымдылыктыц» ара ж ш анык ажырап, сезiмдi-кайырымды адамдар адамзат коFамында кастерлi тулFаларFа айналады, эрине, алдымен, олар eздерiн-eздерi кастерлейтш болады.
ЭДЕБИЕТ
[1] Омар Хайям. Рубайлар // Шъиыс жулдыздары / К¥PастырFан К. ЖумаFалиев. - Алматы. - 43 б.
[2] Nsonsissa Auguste. Ethical and philosophical remarks on the post-humanism. Societes. 2016 Web o f science. Thomson Reuters. P. 51-60.
[3] Terepiszczy, Sergiusz. Futurology as a subject o f social philosophy. Studia Warminskie. - 2015. - Vol. 52. - Web of science. Thomson Reuters. - P. 63-74.
[4] Morgan Blaire, Gulliford Liz, Kristjansson Kristjan. A new approach to measuring moral virtues: The Multi-Component Gratitude Measure. Personality and individual differences. - Vol. 107. - MAR 1 2017 p. Web o f science. Thomson Reuters. - P. 179-189.
[5] Usman Abur Hamdi, Shaharuddin Syarul Azman, Abidin Salman Zainal. Humanism in islamic education: Indone
sian references. International journal of asia pacific studies. - Vol. 13, Issue 1. - 2017. - Web o f science. Thomson Reuters. - P. 95-113.
[6] Beade, Ileana P. Observations regarding the relationship between ethics and right in the metaphysics of morals. Ideas y valores. - Vol. 65, Issue 162. - DEC 2016. - Web o f science. Thomson Reuters. - P. 135-160.
REFERENCES
[1] Omar Hayam. Rubailar. Shigis juldizdari. Kurastirgan K. Jumagaliyev. Almati. 43p.
[2] Nsonsissa Auguste. Ethical and philosophical remarks on the post-humanism. Societes. 2016. Web o f science. Thomson Reuters. P. 51-60.
[3] Terepiszczy, Sergiusz. Futurology as a subject o f social philosophy. Studia Warminskie 2015. Vol. 52. Web o f science.
Thomson Reuters. P. 63-74.
[4] Morgan Blaire, Gulliford Liz, Kristjansson Kristjan. A new approach to measuring moral virtues: The Multi-Compo
nent Gratitude Measure. Personality and individual differences. Vol. 107. MAR 1 2017 p. Web o f science. Thomson Reuters.
P. 179-189.
[5] Usman Abur Hamdi, Shaharuddin Syarul Azman, Abidin Salman Zainal.Humanism in islamic education: indonesian references. International journal o f asia pacific studies. Vol. 13, Issue 1. 2017, Web o f science. Thomson Reuters. P. 95-113.
[6] Beade, Ileana P.Observations regarding the relationship between ethics and right in the metaphysics o f morals. Ideas y valores. Vol. 65, Issue 162. DEC 2016 Web o f science. Thomson Reuters. P. 135-160.
Берик Аташ1, Турганбай Абдрасилов2, Кайнар Калдыбай3 1 КазНУ им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан,
2МКТУ им. Х. А. Ясави, Туркестан, Казахстан ПРОБЛЕМА НРАВСТВЕННОСТИ ЧЕЛОВЕКА
С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ФУТУРОЛОГИИ
Аннотация. В статье рассматривается актуальность философско-антропологического подхода к проб
леме нравственности человека, сущность которого состоит в вычленении мета внешнего аспекта анализа наряду с анализом внешних и внутренних факторов развития человека и человечества. Современному чело
веку в условиях увеличивающегося объема информации, развития высоких технологий, многообразия эконо
мических, политических и особенно культурных проектов, становится все сложнее найти пути дальнейшего развития, самоопределения. В условиях усложняющихся социальных отношений неудивительно стремление к определенности, уверенности в своих перспективах. Желание человека знать перспективы и успешно решать жизненные проблемы реализуется посредством интереса к футурологии. Для современного человека и человечества сохраняют актуальность основные вопросы, на которые так и не существует однозначного ответа, вопросы «кто я?» и «куда мы идем?». В условиях информационного общества человеку предлагают множество различных способов определения его будущего, при этом всякий раз претендуя на исчерпы
вающую полноту, а главным образом, на истинность.
Ключевые слова: человечество, философия, мораль, футурология и духовная зрелость.
