View of THE UPGRADING TO SMART FARMER BY LEARNING FROM MASTER SMART FARMER OF PINEAPPLE PLANTATION FARMER IN RATCHABURI PROVINCE

Research Article

การพัฒนาเกษตรกรผูปลูกสับปะรดจังหวัดราชบุรีใหเปนสมารทฟารมเมอร

โดยการเรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบ

THE UPGRADING TO SMART FARMER BY LEARNING

FROM MASTER SMART FARMER OF PINEAPPLE PLANTATION FARMER IN RATCHABURI PROVINCE

ทรงเกียรติ อิงคามระธร Songkiat Inghamarathon

คณะครุศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏหมูบานจอมบึง ราชบุรี ประเทศไทย Faculty of Education, Muban Chombueng Rajabhat University Ratchaburi, Thailand

Email: songingha@gmail.com

Received: 2018-06-30 Revised: 2018-09-02 Accepted: 2018-10-21

บทคัดยอ

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงคเพื่อ 1) คัดเลือกสมารทฟารมเมอรตนแบบพืชสับปะรดราชบุรี

2) ถอดบทเรียนจากสมารทฟารมเมอรตนแบบ 3) ศึกษาชีวิตสมารทฟารมเมอรตนแบบ 4) รูปแบบ การเรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบเพื่อพัฒนาเกษตรกรใหเปนสมารทฟารมเมอร และ 5) ศึกษา กระบวนการพัฒนาเกษตรกรพื้นที่ในการศึกษา กลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ

ตําบลหนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี เก็บรวบรวมขอมูลโดยการสัมภาษณและ การสนทนากลุม

ผลการศึกษาพบวา 1) เกษตรกรที่เปนสมารทฟารมเมอรตนแบบสับปะรดราชบุรี มีจํานวน 2 คน ไดแก นายจันทร เรืองเรรา และ นายเฉลิมชัย ศรีถม 2) การปฏิบัติที่ดีของ นายจันทร เรืองเรรา ไดแก

การเพิ่มคุณภาพและปริมาณผลผลิต และการลดตนทุนดวยวิธีการปลูกแยกขนาด การปฏิบัติที่ดี

ของ นายเฉลิมชัย ศรีถม ไดแก การตลาดแบบกลุม 3) ความรูของสมารทฟารมเมอรตนแบบเผยแพร

ในรูปแบบของศูนยการเรียนรู 4) สมารทฟารมเมอรตนแบบชวยยกระดับเกษตรกรโดยการสรางแรงจูงใจ

การใหความรู การสงเสริมการปฏิบัติ และ 5) กระบวนการพัฒนาเกษตรกรอยางมีสวนรวมประกอบดวย การวิเคราะหตนเองของเกษตรกร การจัดทําแผนพัฒนาตนเองและการแลกเปลี่ยนเรียนรู

คําสําคัญ: สมารทฟารมเมอรตนแบบ การพัฒนา สับปะรดบานคา การเรียนรู

ABSTRACT

This research aimed to; identify the Master Smart Famer in pineapple farming in Ratchaburi province; studied the life of Master Smart Farmer, and find out the way in developing the farmers. The area of study was the extensive agricultural land plot in Nongpanchan, Bankha district, Ratchaburi province. Data collected by using interview technique and focus group.

The findings of this study were as follows: (1) there were two Master Smart Farmers in pineapple farming: Mister Chan Ruang-raera and Mister Chalermchai Sritom. (2) the good practices of Mister Chan Ruang-raera were the cost reduction, and productivity-increasing techniques; the good practice of Mister Chalermchai Sritom was the group marketing. (3) the knowledge of Master Smart Farmers was publicized and shared in the learning center.

(4) Master Smart Farmers help the other farmers by sharing the knowledge and being the model in farming. (5) the participatory development for farmers comprised of self-analysis, doing the individual plan, and sharing.

Keywords: smart farmer, development, Bankha pineapple, learning style บทนํา

สับปะรดเปนพืชที่มีความสําคัญตอ เศรษฐกิจของจังหวัดราชบุรีโดยการจําหนาย ผลสับปะรดเพื่อบริโภคผลสด จําหนายใหกับ โรงงานสับปะรดและการแปรรูปผลิตภัณฑจาก สับปะรด โดยมีพื้นที่ปลูกรวม 110,000 ไร

กระจายอยูในพื้นที่ 4 อําเภอ ไดแก อําเภอบานคา อําเภอสวนผึ้ง อําเภอปากทอ และอําเภอจอมบึง (Subcommittee for developing and problem

solving of pineapple processing industry, 2017) คุณภาพของสับปะรดสําหรับการบริโภค ผลสดในพื้นที่จังหวัดราชบุรีมีลักษณะพิเศษเฉพาะ คือ เนื้อมีสีเหลืองสวย มีกลิ่นหอม รสชาติ

ไมหวานจัด ไมกัดลิ้น โดยแหลงผลิตสําคัญสําหรับ สับปะรดบริโภคผลสดของจังหวัดราชบุรี คือ อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี

ปญหาดานการผลิตสับปะรดของเกษตรกร

ในจังหวัดราชบุรี คือ เกษตรกรประสบปญหา ดานการขาดความรูดานการผลิต ขาดเทคโนโลยี

ในการจัดการ เชน การวางแผนการผลิต การปลูก การดูแลรักษา การใชปุย ผลผลิตตอไรตํ่า ปญหา โรคสับปะรด คุณภาพผลผลิตไมไดตามมาตรฐาน ผลผลิตลนตลาดและราคาตกตํ่า โดยสาเหตุหลัก เกิดจากการที่เกษตรกรไมมีความรูเพียงพอ ขาดขอมูลเชิงลึกดานการตลาดสําหรับวางแผน การผลิต ขาดความรูในการผลิตสินคาเกษตร คุณภาพสูงที่มีความปลอดภัยตอผูบริโภคและ เปนมิตรตอสิ่งแวดลอม ในการพัฒนาคุณภาพ ชีวิตของเกษตรกรผูปลูกสับปะรดในจังหวัด ราชบุรีนั้นจําเปนตองพัฒนาเกษตรกรในดาน ความรูและความเชี่ยวชาญในการปลูกสับปะรด ตลอดหวงโซคุณคาการผลิต เพื่อใหเกษตรกร มีความรูและใชขอมูลประกอบการตัดสินใจ สามารถนําภูมิปญญา และวิธีการปฏิบัติที่ดี

มาใชหรือพัฒนาเพื่อเพิ่มคุณภาพมาตรฐาน ผลผลิต ผลผลิตมีความปลอดภัยตอผูบริโภค และสิ่งแวดลอม ซึ่งคุณลักษณะของเกษตรกร ดังกลาวเปนเปาหมายของกระทรวงเกษตรและ สหกรณที่ตองการพัฒนาเกษตรกรไทยใหเปน สมารทฟารมเมอร กลาวคือ เปนเกษตรกรที่มี

ความรูในเรื่องที่ทําอยู มีขอมูลประกอบการตัดสินใจ มีความรับผิดชอบตอสิ่งแวดลอมและสังคม และความภูมิใจในความเปนเกษตรกร สามารถ วางแผนโดยรูถึงอุปสงคของตลาด มีความ สามารถในเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตและ แกปญหาได สามารถวิเคราะหขอมูลรอบดาน เพื่อใชในการตัดสินใจบนหลักการและเหตุผล และรูจักประยุกตใชเทคโนโลยีในการเกษตร

(Prapatikul, & Saengkaew, 2015)

แนวคิดการพัฒนาเกษตรกรใหเปน สมารทฟารมเมอรไดรับการบรรจุเปนสวนหนึ่ง ของแผนพัฒนาการเกษตร ซึ่งมีความสอดคลอง กับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ

ฉบับที่ 11 (พ.ศ. 2555 – 2559) โดยเปนการ ดําเนินงานภายใตคณะกรรมการนโยบายและ แผนพัฒนาการเกษตรและสหกรณ โดยคาดหวัง ใหเกษตรกรมีความสามารถในการพึ่งพาตนเองได

มีภูมิคุมกันพรอมรับความเสี่ยงในดานการผลิต และการตลาด ตลอดจนมีความสามารถในการ วางแผนจัดการผลผลิตและการตลาดจนประสบ ความสําเร็จในอาชีพ ในป พ.ศ. 2557 กระทรวง เกษตรและสหกรณ โดยกรมสงเสริมการเกษตร ไดจัดตั้งศูนยเรียนรูการเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต สินคาเกษตร (ศพก.) เพื่อเปนแหลงเรียนรูดาน การเกษตรของชุมชนจากปญหาของชุมชน และ สามารถตอบสนองความตองการดานการเกษตร ของชุมชนได โดยใหความสําคัญกับการเรียนรู

แบบมีสวนรวมในรูปแบบของการแลกเปลี่ยน เรียนรูจากเกษตรกรตนแบบที่ประสบความสําเร็จ ในดานการเพิ่มผลผลิต การลดตนทุนการผลิต ดานคุณภาพผลผลิต และการใชชีวิตเกษตรกร ตามแนวทางของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เพื่อใหเกษตรกรเกิดการเปลี่ยนแปลงดานความรู

ความตระหนักในการเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต สินคาเกษตรที่มีการใชปจจัยการผลิตไดอยาง เหมาะสม สามารถยกระดับคุณภาพชีวิต เกษตรกรในดานการเพิ่มรายได ลดตนทุน คํานึงถึงความปลอดภัยของผูบริโภคและรักษา สิ่งแวดลอม (Lohanchun, 2017)

การศึกษาเพื่อพัฒนาเกษตรกรผูปลูก สับปะรดในจังหวัดราชบุรีในครั้งนี้ ใชวิธีการ เรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบที่เนน การมีสวนรวมของเกษตรกรในการแลกเปลี่ยน ความรูและประสบการณดานการเกษตรใหแกกัน และกัน พื้นที่ในการศึกษาเปนพื้นที่ในโครงการ สงเสริมเกษตรแปลงใหญของกลุมเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบลหนองพันจันทร

ตําบลหนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัด ราชบุรี เพื่อที่จะศึกษารูปแบบเฉพาะของการ เรียนรูจาก สมารทฟารมเมอรตนแบบในบริบท ของสังคมและเศรษฐกิจของเกษตรกรในพื้นที่

เหตุผลของการศึกษาในพื้นที่ดังกลาวเนื่องจาก เปนกลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดสําหรับการ บริโภคผลสดเปนสวนใหญ โดยสามารถผลิต สับปะรดที่มีรสชาติอรอย เนื้อสีเหลืองสวย ไมหวานจัด ไมกัดลิ้น เรียกวาสับปะรดบานคา (Bankha pineapple) ซึ่งการศึกษาในครั้งนี้

เปนการศึกษาแนวทางการยกระดับเกษตรกร ในลักษณะของการพึ่งพาตนเองภายใตระบบ การรวมกลุมแปลงใหญโดยใชการเรียนรูแบบ แลกเปลี่ยนเรียนรูจากเกษตรกรตนแบบที่ประสบ ความสําเร็จ เพื่อใชเปนแนวทางในการกําหนด มาตรการและกําหนดแผนการพัฒนาเกษตรกร อยางเปนรูปธรรมที่มีความเหมาะสมกับพื้นที่

และยกระดับเกษตรกรในดานความรูในเรื่องการ ปลูกสับปะรดในระดับที่สามารถใหคําปรึกษา หรือสรางการเรียนรูใหกับผูอื่นได เปนเกษตรกร ที่ใชขอมูลในการวางแผนวิเคราะหการปลูก

สับปะรดทั้งในดานการปลูกและการบริหาร จัดการผลผลิตใหมีคุณภาพและตอบสนองตอ กลไกของตลาดทั้งในเรื่องปจจัย แรงงาน เงินทุน มีความตระหนักในเรื่องคุณภาพของผลผลิตและ ความปลอดภัยของผูบริโภค มีความรับผิดชอบ ตอสังคมและสิ่งแวดลอม และมีความพึงพอใจ ในการประกอบอาชีพเกษตรกร

ผลของการพัฒนาเกษตรกรโดยอาศัย การเรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบจะชวย ยกระดับเกษตรกรใหเปน สมารทฟารมเมอร

ซึ่งเปนการปรับเปลี่ยนจากการพึ่งพาความ ชวยเหลือจากหนวยงานภาครัฐเปนสวนใหญ

แบบดั้งเดิม มาเปนการประสานพลังของทุกสวน ดวยระบบการแบงปนในกลุมและเครือขาย เกษตรกรโดยการใชปจจัยภายในคือความรูและ การคิด (smart thinking) เพื่อแกไขปญหาของ เกษตรกรที่มีลักษณะทางเศรษฐกิจและสังคม ที่แตกตางกัน อันจะเปนการพัฒนาเกษตรกร เองใหมีความสามารถในการพึ่งพาตนเอง มีภูมิคุมกันพรอมรับความเสี่ยงในดานการผลิต และการตลาด ซึ่งจะสงผลใหเกษตรกรพัฒนา ตนเองอยางตอเนื่องและสรางความพรอมในดาน ความสามารถในการบริหารจัดการสูการเปน เกษตรธุรกิจ (agro-business) ดังนั้น การเริ่มตน โดยการพัฒนาเกษตรกรใหเปนสมารทฟารมเมอรนี้

จะเปนพื้นฐานที่สําคัญและมั่นคงที่จะนําไปสู

การยกระดับเกษตรกรใหเปนเกษตรกรยุคใหม

และมีความเปนมืออาชีพในระดับสากล

วัตถุประสงคของการวิจัย

1. เพื่อศึกษาสมารทฟารมเมอรตนแบบ สาขาสับปะรดในพื้นที่ปลูกจังหวัดราชบุรีในดาน ความรู ความเชี่ยวชาญในการปลูกสับปะรด และความสามารถในการเปนบทเรียน

2. เพื่อถอดบทเรียนจากสมารท- ฟารมเมอรตนแบบในดานความโดดเดนและ การปฏิบัติที่ดีดานการปลูก การบริหารจัดการ ผลผลิตและการตลาด ปจจัยสําคัญที่ทําให

ประสบความสําเร็จและรูปแบบการเรียนรู

3. เพื่อศึกษารูปแบบของการบันทึก บทเรียนและชองทางการเผยแพรที่สามารถ เรียนรูดวยตนเอง

4. เพื่อศึกษาแนวทางในการนําความรู

ของสมารทฟารมเมอรตนแบบในการพัฒนา เกษตรกรสูการเปนสมารทฟารมเมอร

5. เพื่อศึกษากระบวนการในการ พัฒนาเกษตรกรอยางมีสวนรวมใหเปนสมารท- ฟารมเมอร

ขอบเขตของการวิจัย

1. พื้นที่ในการศึกษา ไดแก พื้นที่

ในโครงการสงเสริมเกษตรแปลงใหญของ กลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ ตําบล หนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี

เหตุผลในการเลือกพื้นที่ดังกลาว เนื่องจากมีการ รวมกลุมกันอยางเปนระบบตามโครงการเกษตร

แปลงใหญของกระทรวงเกษตรและสหกรณ

เปนกลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดสําหรับบริโภค ผลสด โดยมีวัตถุประสงคเพื่อใหเกษตรกรรายยอย ที่ปลูกพืชชนิดเดียวกันมารวมกลุม เพื่อใหเกิดการ รวมคิด รวมทํา รวมกันจัดหาปจจัยการผลิต รวมกันวางแผนการตลาดเพื่อนําไปสูการลด ตนทุน เพิ่มผลผลิต และผลิตสินคาเกษตรที่มี

คุณภาพ

2. ระยะเวลาของการศึกษา คือ เดือน เมษายน พ.ศ. 2560 ถึงเดือนมีนาคม พ.ศ. 2561

3. ประเด็นที่ศึกษา ไดแก

3.1 ความรู และแนวปฏิบัติที่ดีของ สมารทฟารมเมอรตนแบบดานการปลูกสับปะรด การบริหารจัดการผลผลิตและการตลาด

3.2 ปจจัยความสําเร็จของสมารท- ฟารมเมอรตนแบบ

3.3 รูปแบบการเรียนรูของสมารท- ฟารมเมอรตนแบบ

3.4 รูปแบบการจัดเก็บและเผยแพร

ความรูจากการถอดบทเรียนของสมารทฟารมเมอร

ตนแบบ

3.5 แนวทางการเรียนรูของเกษตรกร จากสมารทฟารมเมอรตนแบบ

3.6 กระบวนการพัฒนาเกษตรกร อยางมีสวนรวมโดยเรียนรูจากสมารทฟารมเมอร

ตนแบบ

แนวคิดสําคัญในการดําเนินการ คือ 1) แนวคิดของการพัฒนาเกษตรกรอยางมี

สวนรวม 2) แนวคิดของการเรียนรูจากตัวแบบ จากทฤษฎีการเรียนรูทางสังคมเชิงพุทธิปญญา (social cognitive learning theory) ที่วา การเรียนรูของมนุษยสวนมากเปนการเรียนรู

โดยการสังเกตหรือการเลียนแบบพฤติกรรม เนื่องจากมนุษยมีปฏิสัมพันธกับสิ่งแวดลอมที่อยู

รอบตัว โดยเริ่มตนจากการเลือกสังเกตสิ่งที่ตองการ เรียนรูและประเมินคุณคาของสิ่งนั้นเทียบเคียง กับความรูหรือประสบการณเดิมของตน

ระเบียบวิธีวิจัย

1. การคัดเลือกสมารทฟารมเมอร

ตนแบบ

ผูวิจัยใชหลักเกณฑเบื้องตนในการ คัดกรองคุณสมบัติของเกษตรกรที่เปนสมารท ฟารมเมอรตนแบบของคณะกรรมการขับเคลื่อน นโยบายสมารทฟารมเมอรกระทรวงเกษตร และสหกรณ (Department of Agricultural Extension, 2014) ดังนี้ 1) มีรายไดจากการทํา เกษตรของครัวเรือนไมตํ่ากวา 18,000 บาท/

ครัวเรือน/ป 2) มีคุณสมบัติพื้นฐานดานความรู

กรอบแนวคิดของการวิจัย

พื้นฐานของเกษตรกร

• บริบทดานสังคม เศรษฐกิจ วัฒนธรรม

• ความรูดานเกษตรกรรม

• ปญหาและความคาดหวัง

การรวมกลุมเกษตรกร ในกลุมแปลงใหญ

• เปาหมายของกลุม

• กลไกของกลุม

• การรวมคิด รวมทํา

การเปนตนแบบของ smart farmer

• ความรู ความเชี่ยวชาญ

• ความสําเร็จที่เปนแบบอยาง

• การสรางการเรียนรู

เครือขาย ดานการเกษตร

• การขับเคลื่อนของภาครัฐ

• สถาบันวิชาการ

• หนวยงานเอกชน การเรียนรูของเกษตรกร

การมีสวนรวม การแลกเปลี่ยนเรียนรู

รูปแบบการเรียนรู

การพัฒนาเกษตรกร สูการเปน สมารทฟารมเมอร

• การเปลี่ยนแปลงแนวคิด ความรู ทักษะ และพฤติกรรม

• การยกระดับเกษตรกรตามเกณฑ

สมารทฟารมเมอร

• การเพิ่มคุณภาพชีวิตเกษตรกร

ภาพที่ 1 กรอบแนวคิดของการวิจัย

ในเรื่องการปลูกสับปะรดเปนอยางดี สามารถ ถายทอดหรือใหคําแนะนําปรึกษากับผูอื่นได

มีขอมูลประกอบการตัดสินใจในการวางแผน กอนปลูก การบริหารจัดการผลผลิตใหสอดคลอง กับความตองการของตลาด และการใชขอมูล ในการแกปญหาการผลิต มีการบริหารจัดการ ผลผลิตและการตลาด มีความตระหนักถึง คุณภาพของผลผลิตและความปลอดภัยของ ผูบริโภค มีความรับผิดชอบตอสิ่งแวดลอมและ สังคม และมีความภูมิใจในการเปนเกษตรกร และ 3) มีความโดดเดนในการปลูกสับปะรด สามารถ เปนตนแบบและเปนบทเรียนใหกับเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดรายอื่น

ผูวิจัยศึกษาขอมูลจากสํานักงานเกษตร อําเภอบานคา และโครงการสงเสริมเกษตร แปลงใหญของกลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรด แปลงใหญตําบลหนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี โดยพบวามีเกษตรกรในกลุม ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญจํานวน 2 รายที่ไดรับ การประเมินผานระบบการสํารวจและประเมิน คุณสมบัติสมารทฟารมเมอร ไดแก นายจันทร

เรืองเรรา และ นายเฉลิมชัย ศรีถม โดยไดนํามา สอบทวนขอมูลภาคสนามและประเมินคุณสมบัติ

ของเกษตรกรที่เปนสมารทฟารมเมอรตนแบบ จากการสัมภาษณเกษตรกรหมูที่ 4 และ 5 ในกลุม ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบลหนองพันจันทร

วิธีการและเครื่องมือเก็บรวบรวมขอมูล ไดแก ขอมูลราชการ ที่เกี่ยวของกับการยกระดับ เกษตรกรใหเปนสมารทฟารมเมอรจากสํานักงาน เกษตรอําเภอบานคา การสัมภาษณเกษตรกรและ คณะกรรมการกลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรด

แปลงใหญตําบลหนองพันจันทร โดยการใช

การสัมภาษณแบบมีโครงสราง และการสังเกต แปลงปลูก และใชการสัมภาษณแบบไมมี

โครงสรางเพื่อเก็บรวบรวมขอมูลเกี่ยวกับประวัติ

อาชีพเกษตรกรของสมารทฟารมเมอรตนแบบ ในเรื่องการทําเกษตร จุดเปลี่ยนแปลงของอาชีพ เกษตรกรสูการเปนสมารทฟารมเมอรแนวคิดและ หลักการทํางานในอาชีพเกษตรกร บทบาทในสังคม และในกลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ

2. การถอดบทเรียนจากสมารท- ฟารมเมอรตนแบบ

การเก็บรวบรวมขอมูลใชการสัมภาษณ

แบบกึ่งโครงสรางรายบุคคล เกี่ยวกับประวัติ

ชีวิตเกษตรกรตั้งแตการเริ่มตน ปญหาที่พบ ความสําเร็จ รูปแบบการเรียนรูที่ทําใหเปน สมารทฟารมเมอรตนแบบ ปจจัยที่ทําใหสามารถ เปนแบบอยางใหกับเกษตรกรรายอื่น

ระยะเวลาในการเก็บรวบรวมขอมูล คือ ระหวางเดือนตุลาคม 2560 ถึงเดือนมีนาคม 2561 โดยมีการสัมภาษณหลายครั้งจนขอมูล อิ่มตัว เนื่องจากขอมูลในแตละเรื่องมีความ เกี่ยวของเชื่อมโยงเปนเรื่องราวเดียวกัน และ ขอมูลในบางดานเปนเหตุผลหรือสามารถ อธิบายปรากฏการณหรือความเปนไปของขอมูล อีกเรื่องหนึ่ง

3. การศึกษารูปแบบของการบันทึก บทเรียนและชองทางการเผยแพร

ผูวิจัยไดสังเคราะหขอมูลที่ไดรับจาก การถอดบทเรียนจากสมารทฟารมเมอรตนแบบ มาเรียบเรียง จัดประเด็น และสอบทานขอมูลจาก สมารทฟารมเมอรตนแบบและกลุมเกษตรกร

ในกลุมผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบล หนองพันจันทร สําหรับใชในการเผยแพร

ในศูนยบริการและถายทอดเทคโนโลยีการเกษตร ประจําตําบลหนองพันจันทร ซึ่งมีบทบาทเปน แหลงเรียนรูการผลิตสับปะรด เปนศูนยกลาง การบริการและแลกเปลี่ยนความรูขอมูลขาวสาร ของหนวยงานตาง ๆ กับเกษตรกรในชุมชน โดยศูนยแหงนี้ตั้งอยูบริเวณที่พักอาศัยของ นายจันทร เรืองเรรา บานเลขที่ 74/1 หมู 5 ตําบล หนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี

ประเด็นในการศึกษาไดแก ความ ถูกตอง ความครบถวนของขอมูล ความ สามารถในการเรียนรูดวยตนเอง ความสะดวก ในการเขาถึงขอมูล ความนาสนใจของการ นําเสนอ และความสามารถในการสรางเครือขาย ของเกษตรกรผูปลูกสับปะรดบริโภคผล ผูให

ขอมูล คือ เกษตรกรและประธานกลุมเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ เมื่อสิ้นสุดการ สัมภาษณนักวิจัยจะรวมกับเกษตรกรในการสรุป ขอมูล โดยใชการจัดหมวดหมู และเปรียบเทียบ คําตอบของผูใหขอมูล

4. การศึกษาแนวทางการเรียนรูจาก สมารทฟารมเมอรตนแบบในการพัฒนา เกษตรกรสูการเปนสมารทฟารมเมอร

เครื่องมือที่ใชในการเก็บรวบรวม ขอมูลคือ การสนทนากลุม โดยจัดการสนทนา กลุม 3 ครั้ง คือ กลุมเกษตรกร กลุมผูนําชุมชน และเจาหนาที่และนักวิชาการจากสํานักงาน เกษตรอําเภอบานคา ประเด็นในการสนทนา ไดแก รูปแบบการเรียนรูของเกษตรกร โดยมี

คําถามสําคัญ คือ แนวทางในการเรียนรูจาก

สมารทฟารมเมอรตนแบบควรเปนอยางไร เครื่องมือสําคัญในการสรางการเรียนรูใหกับ เกษตรกรกลุมแปลงใหญคืออะไร และแนวทางการ พัฒนาเกษตรกรอยางมีสวนรวมควรเปนอยางไร นอกจากการสนทนากลุมยอยแลว ผูวิจัยยังใชการพูดคุยรายบุคคลกับผูนําเกษตรกร ประธานกลุมเกษตรกรแปลงใหญ ผูนําทองถิ่น ผูใหญบาน เกษตรอําเภอบานคา เพื่อเก็บรวบรวม ขอมูลเกี่ยวกับรูปแบบของการเรียนรูในการ พัฒนาเกษตรกรใหเปนสมารทฟารมเมอรจาก สมารทฟารมเมอรตนแบบ

สรุปผลการวิจัยและอภิปรายผลการวิจัย สรุปผลการวิจัย

1. เกษตรกรที่เปนสมารทฟารมเมอร

ตนแบบดานพืชสับปะรดในจังหวัดราชบุรี

ตามเกณฑการคัดกรองเกษตรกรสมารทฟารมเมอร

ภายในเกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบล หนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี

มีจํานวน 2 คน ไดแก นายจันทร เรืองเรรา และ นายเฉลิมชัย ศรีถม

2. การถอดบทเรียนจากสมารทฟารมเมอร

ตนแบบดานความรูความเชี่ยวชาญและปจจัย ความสําเร็จ พบวา

2.1 ความโดดเดนและการปฏิบัติ

ที่ดีของนายจันทร เรืองเรรา ในเรื่องการปลูก สับปะรด ไดแก การเตรียมดินและการใชปุย ตามคาวิเคราะหดินเพื่อเพิ่มเติมสารอาหาร ที่พืชตองการ การคัดเลือกหนอพันธุเพื่อเปนการ เพิ่มคุณภาพและปริมาณของผลผลิตชวยให

จําหนายไดราคาดี การลดตนทุนดวยวิธีการปลูก

ตามขนาดเดียวกันไมคละขนาดและการวางผังปลูก การเพิ่มผลผลิตดวยวิธีการเพิ่มปริมาณจาก 7,000 เปน 10,000 หนอพันธุตอไรและการ ปรับปรุงระบบการใหนํ้า

2.2 ความโดดเดนและการปฏิบัติ

ที่ดีของนายเฉลิมชัย ศรีถม ไดแก การบริหาร จัดการผลผลิตโดยมีแนวคิดแบงแปลงปลูก เพื่อสงโรงงานควบคูไปกับการปลูกสับปะรด ผลสดเพื่อลดความเสี่ยงในดานราคาขายที่ไม

คุมทุนจากการจําหนายใหโรงงาน และรูปแบบ ของการทําการตลาดแบบกลุม

2.3 องคความรูอื่น ๆ ของสมารท- ฟารมเมอรตนแบบ ไดแก การทําบัญชีเกษตรกร เพื่อวางแผนการลงทุน กระบวนการผลิตเพื่อขอรับ การจดทะเบียนสิ่งบงชี้ทางภูมิศาสตรสับปะรด บานคา การเพิ่มความหวานดวยภูมิปญญา โดยใชสูตรปุยอินทรียและฮอรโมนไขและและ ฮอรโมนปลา

3. ปจจัยสําคัญที่ทําใหสมารทฟารมเมอร

ตนแบบประสบความสําเร็จ การมีความภาคภูมิใจ ในความเปนเกษตรกร การมีความรูในเรื่องที่ทําอยู

การใชขอมูลประกอบการตัดสินใจ เพื่อใชประกอบ การวางแผนการผลิตและการตลาด การบริหาร จัดการผลผลิตและการตลาด และการเปนบุคคล แหงการเรียนรู

4. ลักษณะการเรียนรูของสมารท- ฟารมเมอรตนแบบสรุปไดใน 4 ขั้น คือ 1) การสราง ความรูดวยตนเอง (internalization) โดยการ ลงมือปฏิบัติ การศึกษาความรูจากแหลงตาง ๆ การแลกเปลี่ยนเรียนรูจากเกษตรกรดวยกัน 2) การเรียนรูจากประสบการณ เปนการนําความรู

ในขั้นแรกมาไตรตรองและปรับใชใหเหมาะสมกับ บริบท 3) เกิดความรูภายในที่เขาใจถึงสาเหตุที่ได

ผลเชนนั้นหรือที่ตองทําเชนนั้น และ 4) มีความรู

ที่ชัดแจง (explicit knowledge) โดยสามารถ ถายทอดได

5. ความรูของสมารทฟารมเมอรตนแบบ มีชองทางการเผยแพรที่ชวยใหเกษตรกรสามารถ เรียนรูดวยตนเอง คือ 1) ศูนยการเรียนรูเกษตรกร ผูปลูกสับปะรด และ 2) ศูนยการเรียนรูดิจิทัล เพื่อใหเปนศูนยเรียนรูทางไกลดานสับปะรด ผลสดเปนแหลงเรียนรูและเปนชองทางการสราง กระบวนการแลกเปลี่ยนเรียนรูของเกษตรกรและ ผูสนใจทั่วไป

6. รูปแบบการเรียนของเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ คือ มีการสรางความรู

(internalization) ดวยการรับความรูจากแหลงตาง ๆ การลองผิดลองถูก และการแลกเปลี่ยนเรียนรู

ระหวางเกษตรกร มีการนําไปใชและการเรียนรู

จากประสบการณ โดยนําความรูที่ไดรับมาปรับใช

ใหสอดคลองกับบริบทและผานการทําซํ้าจนได

แนวปฏิบัติที่ดี

7. บทบาทของสมารทฟารมเมอร

ตนแบบในการยกระดับเกษตรกรในกลุมผูปลูก สับปะรดแปลงใหญทั้งในระบบของกลุมเกษตร แปลงใหญและการเรียนรูจากความสัมพันธ

สวนตัว ไดแก การเปนตนแบบ การสรางแรง จูงใจ การชวยเหลือดานความรูและทรัพยากร การสงเสริมใหปฏิบัติดวยตนเอง การสะทอนผล และเสริมแรง นอกจากนั้น สมารทฟารมเมอร

ตนแบบควรมีบทบาทในการประสานหนวยงาน ดานการเกษตร

8. กระบวนการพัฒนาเกษตรกรอยางมี

สวนรวมใหเปน สมารทฟารมเมอรพบวา 8.1 การเรียนรูจะเกิดขึ้นเมื่อเกษตรกร มองเห็นปญหาหรืออุปสรรคในการทํางาน โดยเริ่ม จากการระบุปญหา ตั้งคําถาม คนหาแนวทาง แกไขดวยการแลกเปลี่ยนประสบการณระหวาง กัน และนําสิ่งที่ไดเรียนรูรวมกันไปทดลองปฏิบัติ

เพื่อศึกษาผลของการแกปญหา

8.2 การแลกเปลี่ยนเรียนรูเปน เครื่องมือสําคัญในการพัฒนาเกษตรกรอยาง มีสวนรวมในลักษณะของการทําความเขาใจ ปญหารวมกัน การแบงปนความรู การแลกเปลี่ยน วิธีการปฏิบัติเพื่อแกปญหา การแลกเปลี่ยน ผลจากการปฏิบัติ และการสรุปความรูรวมกัน

8.3 กระบวนการพัฒนาเกษตรกร อยางมีสวนรวม ควรดําเนินการภายใตระบบของ กลุมเกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ โดยมี

กิจกรรมที่สําคัญ คือ 1) การวิเคราะหตนเอง ตามมาตรฐานของ สมารทฟารมเมอรเปนแนวทาง ในการพิจารณา 2) การจัดทําแผนพัฒนาตนเอง 3) การเรียนรูโดยใชการอบรม การศึกษาดูงาน การเรียนรูผานสื่อสารสนเทศและสื่อออนไลน

และการเรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบ 4) การประเมินผลตามเกณฑของสมารทฟารมเมอร

9. ผลการพัฒนาเกษตรกรสูการเปน สมารทฟารมเมอรพบวา เกษตรกรในกลุม ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญไดเรียนรูดวยการ ลงมือปฏิบัติโดยใชตนแบบจากสมารทฟารมเมอร

และกระบวนการเรียนรูแบบกลุมในดานการ เตรียมดินและการใชปุยตามคาวิเคราะหดิน การคัดเลือกหนอพันธุ การลดตนทุนดวยวิธี

การปลูกตามขนาดเดียวกัน การเพิ่มผลผลิต ดวยวิธีการเพิ่มปริมาณ หนอพันธุตอไรและ การปรับปรุงระบบการใหนํ้า โดยมีเกษตรกร จํานวน 9 รายในหมูที่ 1 2 3 และ 4 ตําบล หนองพันจันทร อําเภอบานคา จังหวัดราชบุรี

ไดผานเกณฑการประเมินของกรมสงเสริม การเกษตรใหเปน “existing” สมารทฟารมเมอร

ตามรายไดที่ไมตํ่ากวา 180,000 บาท/ครัวเรือน/ป

และผานคุณสมบัติพื้นฐานดานการบริหารจัดการ ผลผลิตและดานการตลาด

อภิปรายผลการวิจัย

1. บทบาทของเกษตรกรตนแบบถือไดวา เปนลักษณะของระบบอุปถัมภในสังคมไทย ที่มีความสําคัญในการสรางการเปลี่ยนแปลง ซึ่งสอดคลองกับแนวทางการพัฒนาเกษตรกร รุนใหมใหเปนยังสมารทฟารมเมอรของกรม สงเสริมการเกษตรที่ดําเนินการโดยยึดหลัก การพัฒนาศักยภาพของเกษตรกรรุนใหมโดยใช

การจัดกระบวนการเรียนรูแบบผสมผสานระหวาง เกษตรกรรุนใหมกับพี่เลี้ยง ซึ่งเปนการเรียนรู

จากประสบการณของปราชญชาวบานหรือ บุคคลตนแบบ รวมถึงการเรียนรูจากการศึกษา ดูงาน การลงมือฝกปฏิบัติจริง การเรียนรูผาน สื่อสารสนเทศและสื่อออนไลน นอกจากนี้

ยังเนนกระบวนการมีสวนรวม การแลกเปลี่ยน เรียนรู และการสรางเครือขายเชื่อมโยงองคความรู

เทคโนโลยี และกิจกรรมการเกษตรตั้งแต

กระบวนการผลิตไปจนถึงการตลาด โดยเครื่องมือ ประการหนึ่งในการพัฒนาสมารทฟารมเมอร

ของกระทรวงเกษตรและสหกรณ คือ “smart officer” ซึ่งเปนเจาหนาที่ของกระทรวงเกษตร

และสหกรณที่มีความพรอมในการปฏิบัติหนาที่

มีความรูทางวิชาการ มีความเขาใจในนโยบาย การบริหารจัดการงาน/โครงการ เปนผูที่มีเทคนิค การถายทอดที่ดีสามารถประยุกตใชเทคโนโลยี

ในการปฏิบัติงาน มีความรักเกษตรกรเหมือนญาติ

และมุงมั่นที่จะสรางความเขมแข็งแกเกษตรกร และองคกรเกษตรกร ทําหนาที่เปนที่ปรึกษา ดานตาง ๆ ใหแกเกษตรกร โดยมีเปาประสงค

เพื่อใหเกษตรกรมีความสามารถพึ่งพาตนเองได

อยางยั่งยืน

2. การแลกเปลี่ยนเรียนรูทั้งในรูปแบบ ที่ไมเปนทางการมีความเหมาะสมกับสภาพ บริบทของเกษตรกรในกลุมเกษตรกรที่เปน เครือญาติ มีความผูกพันใกลชิดกันมาอยาง ยาวนาน ซึ่งสอดคลองกับการศึกษาของ กัลยา มิขะมา และคณะ (Mikama et al., 2013) ที่ศึกษากระบวนการเรียนรูและการสรางความรู

ของเกษตรกรผูปลูกยางพารา ซึ่งพบวาการเรียนรู

ผานประสบการณของคนในครัวเรือนญาติมีสวน ชวยพัฒนาความรูและทักษะการปลูกยางพารา ของเกษตรกรรายใหม โดยความสัมพันธใน ครัวเรือนหรือชุมชน เปนปจจัยสําคัญตอการ เรียนรูและการแพรกระจายความรูในการผลิต ยางพารา ผลการศึกษาดังกลาวยังพบวา กระบวนการเรียนรูในชุมชนเกษตรกร มี 3 แนวทาง ดวยกัน คือ 1) การเรียนรูระหวางคนในครัวเรือน/

เครือญาติในรูปแบบการหาแนวทางปฏิบัติรวมกัน 2) การเรียนรูระหวางคนในชุมชน ลักษณะการ เรียนรูระหวางคนในชุมชนเปนไปแบบไมเปน ทางการในลักษณะการพูดคุยซักถาม การศึกษา ตัวอยางซึ่งสวนใหญเปนการเรียนรูเพื่อการ

ตรวจสอบหรือหาแนวปฏิบัติที่เหมาะสม 3) การ เรียนรูระหวางคนในกับคนนอกชุมชน คนนอก ชุมชนมีทั้งเจาหนาที่ เกษตรกรอื่น ๆ และพอคา ซึ่งในการสรางการเรียนรูเพื่อเนนการเปลี่ยนแปลง แนวคิดนั้น กระบวนการเรียนรูแบบเครือขาย มีฐานวัฒนธรรม ประเพณีเปนถือวาเปนรากฐาน สําคัญของการดํารงชีวิตและเปนจุดเริ่มตนของ การเรียนรูนอกจากนี้ความสัมพันธทางสังคม เครือขายชุมชน สังคม (social network) ยังเปน สวนที่ชวยสงเสริมการเรียนรูแบบพบหนาซึ่งเปน โอกาสในการแลกเปลี่ยนเรียนรูที่เหมาะสมกับ เกษตรกร (Yingyod et al., 2016)

3. เกษตรกรในกลุมผูปลูกสับปะรด แปลงใหญชอบการเรียนรูภายในกลุม เพื่อแกไข ปญหาที่ชุมชนเผชิญอยูรวมกัน โดยผูมีสวน เกี่ยวของในกลุมจะมีบทบาทในการสรางการ เปลี่ยนแปลงหรือยกระดับเกษตรกร (Maklai &

Youprasert, 2016) เชน บทบาทของ สมารท- ฟารมเมอรในการเปนตนแบบ การลงมือปฏิบัติ

โดยมีการสะทอนผลและการเสริมแรงภายใน กลุม หรือบทบาทของหนวยงานภาครัฐ หรือ สถาบันดานการศึกษา การพัฒนาเกษตรกร โดยใชการรวมกลุมนั้นเปนปจจัยสําคัญของ ความสําเร็จในการพัฒนาเกษตรกร ซึ่งเห็นได

จากโครงการพระราชดําริของพระบาทสมเด็จ พระเจาอยูหัว รัชกาลที่ 9 ที่ทรงถือวาการ รวมกลุมประชาชนเพื่อแกไขปญหาหลักของ ชุมชนเปนรากฐานสําคัญของการพัฒนา พึ่งตนเอง โดยโครงการพระราชดําริที่ประสบ ความสําเร็จพัฒนาขึ้นมาจากการรวมตัวกันของ ราษฎรกลุมเล็ก (Chaipattana Foundation, n.d.)

ขอเสนอแนะ

จากผลการวิจัยเรื่อง การพัฒนา เกษตรกรผูปลูกสับปะรดจังหวัดราชบุรีใหเปน สมารทฟารมเมอรโดยการเรียนรูจากสมารท ฟารมเมอรตนแบบ ผูวิจัยมีขอเสนอแนะดังนี้

ขอเสนอแนะจากงานวิจัย

1. คณะกรรมการขับเคลื่อนกลุม เกษตรกรผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบล หนองพันจันทร ควรนํารูปแบบของการสงเสริม เกษตรกรแบบรายบุคคลและแบบกลุมสําหรับ ใชวางแผนการพัฒนาเกษตรกรใหยกระดับ

เปนสมารทฟารมเมอรในรูปแบบของการซักถาม การแลกเปลี่ยน ใหคําแนะนําตามความตองการ ของเกษตรกรรายบุคคลหรือภายในกลุมยอย

2. การพัฒนาเกษตรกรในกลุมใหญ

ไมควรใชรูปแบบของการสงเสริมแบบรวม แตควร เริ่มตนจากตนทุนเดิมดานความรูและความ เชี่ยวชาญในการปลูกของเกษตรกรรายบุคคล หรือรายกลุม

3. คณะกรรมการกลุมแปลงใหญและ สํานักงานเกษตรอําเภอบานคา ในฐานะที่เปน กลไกขับเคลื่อนที่ใกลชิดกับเกษตรกรในพื้นที่

ภาพที่ 2 แสดงรูปแบบการพัฒนาเกษตรกรโดยการเรียนรูจากสมารทฟารมเมอรตนแบบ

การวิเคราะหตนเอง ตามมาตรฐาน ของ smart farmer

การอบรม การศึกษาดูงาน

กําหนดเปาหมาย และแผนพัฒนาตนเอง

รายบุคคล

การแลกเปลี่ยน เรียนรู

ในกลุมแปลงใหญ

การเรียนรู

ผานสื่อสารสนเทศ การเรียนรูของ

เกษตรกรตามแผน พัฒนาตนเอง

สมารทฟารมเมอร

การเรียนรูจาก smart farmer ตนแบบ

• การเปนตนแบบ

• การสรางแรงจูงใจ

• การชวยเหลือ ดานความรู ทรัพยากร

• การสงเสริมใหปฏิบัติ

• การสะทอนผล และเสริมแรง การประเมินติดตามผล

• การเปลี่ยนแปลง ดาน mind set, skill set และ behavior set

• การบรรลุเกณฑ

smart farmer

ควรวางแผนการยกระดับเกษตรกรรวมกัน โดยใช

ขอไดเปรียบจากกลุมเกษตรกรในพื้นที่ดานการ มีสมารทฟารมเมอรตนแบบและความสามารถ ในการสรางการเรียนรูใหกับเกษตรกรภายในกลุม การมีเครือขายความรวมมือภายในกลุมเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญ หนวยงานรัฐบาล หนวยงานเอกชน เครือขายดานวิชาการ และ เครือขายอื่น ๆ ดานการเกษตร เชน ศูนยเรียนรู

การเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตสินคาเกษตร (ศพก.) เพื่อกําหนดบทบาทหนาที่ของแตฝาย ใหสอดคลองเหมาะสมกับสภาพสังคมและ เศรษฐกิจของเกษตรกร

4. ควรใชการแลกเปลี่ยนเรียนรู

ภายในกลุมเปนเครื่องมือสําคัญในการสราง การเปลี่ยนแปลง โดยเริ่มตนจากการเรียนรู

ในกลุมยอยที่มีเกษตรกรตนแบบที่เปนที่ยอมรับ และใชกลไกในระบบแปลงใหญเพื่อจัดกิจกรรม การอภิปรายกลุม เพื่อใหสมาชิกไดแลกเปลี่ยน ความคิดเห็นหรือประสบการณรวมกัน โดยผูนํา กลุมมีบทบาทในการอํานวยความสะดวกและ หาขอสรุปรวมกัน

5. เกษตรอําเภอบานคาและคณะ กรรมการผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบล หนองพันจันทร ควรนําจุดที่ควรพัฒนาของ เกษตรกรในดานการใชขอมูลสําหรับการวางแผน

การผลิต ดานการบริหารผลผลิตและการตลาด และทักษะดานดิจิทัล เพื่อยกระดับเกษตรกร ใหผานเกณฑ สมารทฟารมเมอรของกระทรวง เกษตรและสหกรณ

ขอเสนอแนะในการวิจัยครั้งตอไป 1. ควรมีการศึกษาเพื่อการยกระดับ เกษตรกรรุนใหมสูการเกษตร 4.0 ในดานการ สรางเกษตรกรสูการเปนผูประกอบการธุรกิจ การเกษตรดวยนวัตกรรม และการพัฒนาทักษะ ผูประกอบการเกษตรสูธุรกิจเกษตร

2. ควรนํารูปแบบการยกระดับเกษตรกร ที่พบในการศึกษาครั้งนี้เพื่อไปใชในกลุมเกษตรกร ผูปลูกสับปะรดแปลงใหญตําบลหนองพันจันทร

โดยกําหนดตัวชี้วัดดานมาตรฐาน สมารทฟารมเมอร

และการเปลี่ยนแปลงดานแนวคิด (mind set) ดานความรูและทักษะ (skill set) และดาน พฤติกรรม (behavior set) เปนแนวทางการ ประเมินผลรูปแบบ

3. ควรศึกษาแนวทางการยกระดับ เกษตรกรดานการตลาด เชน ทักษะดานการ บริหารจัดการตลาดสินคาเกษตรใหกับเกษตรกร ทักษะการเปนผูประกอบการเกษตรแบบครบ วงจร การยกระดับการเพิ่มมูลคาสินคาเกษตร และการสรางทักษะอาชีพที่เกี่ยวเนื่องกับ สับปะรดเพื่อเปนอาชีพเสริมเพิ่มรายได

REFERENCES

Chaipattana Foundation. (n.d.). Development to self-reliance of farmers. Retrieved March 7, 2017, from http://www.chaipat.or.th/site_content/70-3/283-self-reliance.

html (in Thai)

Department of Agricultural Extension. (2014). Farmer development to young smart farmer.

Retrieved May 15, 2017, from http://k-tank.doae.go.th/ (in Thai)

Lohanchun, R. (2017). Sufficient economy and sustainability to solve the poverty problem of Saraburi Provincial Administration Organization. Bangkok: Prasarnmitr. (in Thai) Maklai, N. & Youprasert, B. (2016). Young farmers development in Rayong province.

Master of Science (Agriculture). Sukhothai Thammathirat Open University. (in Thai) Mikama, K., Manmat, L., & Simarak, S. (20.12). Learning knowledge and building

knowledge process of rubber growers. Khon Kaen University Research Journal.

12(2), 128-139. (in Thai)

Prapatikul, P. & Saengkaew, H. (2015). Participation of the farmers in preparation developing plan: Ban Kok Kung, Mahasarakam province. Prawarun Agricultural Journal. 12(1), 49-58. (in Thai)

Subcommittee for developing and problem solving of pineapple processing industry.

(2017). Strategic plan for pineapple plantation year 2017 – 2023. Retrieved October 15, 2017, from http://www.doa.go.th/hort/images/book2/2560-2569.pdf (in Thai) Yingyod, N., Tunpichai, P., Srisuantang, S. & Supanyo, W. (2016). Process of knowledge

application in integrated farming system of farmers in Supanburi province.

Journal of Liberal Arts. 8(1), 172-196. (in Thai)