Journal of Statistics Applications & Probability
An International Journal
http://dx.doi.org/10.18576/jsap/130122
Strategic Intelligence and its Impact on Knowledge Management Governance : a Field Study on the University of Science & Technology-Yemen
Abdulrahman M. Al-Sharjabi 1, Adel A. M. Al-Dhobaibi 2 and Safaa N. Al-abidi3
1Department of Educational Administration Planning, Faculty of Education, Sana 'a University, Sana 'a, Republic of Yemen
2CBA Center of Business Administration, Faculty of Commerce, Sana’a University, Sana’a, Republic of Yemen
3Department of Educational and Psychological Science, Faculty of Education and Science Rada’a, Albaydha University, Albaydha, Republic of Yemen
Received: 25 Jun. 2023, Revised: 4 Jul. 2023, Accepted: 27 Jul. 2023.
Published online: 1 Jan. 2024
Abstract: The research aims to investigate the impact of strategic intelligence on knowledge management governance at the University of Science and Technology. To achieve the research objectives, the analytical descriptive method was used through a questionnaire distributed to a targeted population of (36) individuals comprised of the University's academic and administrative leaders. The study found that the level of exercise of strategic intelligence and knowledge management governance were high, as well as there is a statistically significant impact of strategic intelligence on knowledge management governance. The study recommended enhancing the awareness of the academic and administrative leaders of the University and the rest of the University's staff on the concepts of strategic intelligence and knowledge management governance and maintaining their level of practice.
Keywords: Strategic intelligence - Knowledge Management-Governance.
اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و أﺛ ﺮ ه ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ د ا ر ة ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ : د ر ا ﺳ ﺔ ﻣ ﯿ ﺪ اﻧ ﯿ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م
و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ
ﻋ ﺒﺪ ا ﻟ ﺮ ﺣ ﻤ ﻦ ﻣ ﺤ ﻤ ﺪ اﻟ ﺸ ﺮ ﺟ ﺒ ﻲ
، 1
ﻋ ﺎد ل أ ﺣ ﻤ ﺪ ﻣ ﺤ ﻤ ﺪ ا ﻟ ﻀ ﺒﯿ ﺒ ﻲ
2
ﺻ.
ﻔﺎ ء ﻧ ﺎ ﺻ ﺮ ا ﻟ ﻌ ﺒﯿ ﺪ ي
3
ﻗ1
ﺴ ﻢ ا ﻹ دا ر ة و اﻟ ﺘ ﺨ ﻄ ﯿ ﻂ ا ﻟﺘ ﺮ ﺑ ﻮ ي - ﻛ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﺮ ﺑﯿ ﺔ - ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﺻ ﻨ ﻌ ﺎ ء - ﺻ ﻨ ﻌ ﺎ ء - ا ﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﯾ ﺔ ا ﻟﯿ ﻤ ﻨﯿ ﺔ .
ﻣ2
ﺮ ﻛ ﺰ إ دا ر ة ا ﻷ ﻋ ﻤ ﺎ ل ـ ﻛ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﺠ ﺎ ر ة ـ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﺻ ﻨ ﻌ ﺎ ء ـ ﺻ ﻨ ﻌ ﺎ ء - ا ﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﯾ ﺔ ا ﻟﯿ ﻤ ﻨﯿ ﺔ
. ءﺎﻀﯿﻟﺒ اﺔﻌﻣﺎﺟ-عدارمﻮﻠﻌاﻟوﺔﺑﯿﺮﻟﺘ اﺔﻠﯿﻛ-ﺔﯿﺴﻨﻔاﻟوﺔﯾﻮﺑﺮﻟﺘ امﻮﻠﻌﻟ اﻢﺴﻗ3
.1 اﻟ ﻤ ﻠ ﺨ ﺺ : : ﯾ ﮭ ﺪ ف ھ ﺬا ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ إ ﻟ ﻰ ا ﻟ ﻜ ﺸ ﻒ ﻋ ﻦ أ ﺛ ﺮ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ
، و ﻟﺘ ﺤ ﻘﯿ ﻖ أ ھ ﺪا ف ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻘ ﺪ ﺗ ﻢ
ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م ا ﻟ ﻤ ﻨ ﮭ ﺞ ا ﻟ ﻮ ﺻ ﻔ ﻲ ا ﻟﺘ ﺤ ﻠﯿ ﻠ ﻲ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﺳ ﺘﺒ ﺎﻧ ﺘﯿ ﻦ ﺗ ﻢ ﺗ ﻮ ز ﯾ ﻌ ﮭ ﻤ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ﻋ ﯿﻨ ﺔ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻜ ﻮ ﻧ ﺔ ﻣ ﻦ ) 36 ( ﻣ ﻔ ﺮ د ة ﻣ ﻦ ا ﻟﻘ ﯿﺎ دا ت ا ﻷ ﻛ ﺎ د ﯾ ﻤ ﯿ ﺔ و ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ ﺑ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م
و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ
، و ﺗ ﻮ ﺻ ﻠ ﺖ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ إ ﻟ ﻰ أ ن ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ﻣ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻛ ﺎﻧ ﺎ ﺑ ﺪ ر ﺟ ﺔ ﻋ ﺎﻟ ﯿ ﺔ
، إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ إ ﻟ ﻰ و ﺟ ﻮ د أ ﺛ ﺮ ذ ي د ﻻ ﻟ ﺔ إ ﺣ ﺼ ﺎﺋ ﯿ ﺔ
ﻟﻠ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﺗ ﻮ ﺻ ﻠ ﺖ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ إ ﻟ ﻰ ﻋ ﺪ م و ﺟ ﻮ د ﻓ ﺮ و ق ذا ت د ﻻ ﻟ ﺔ إ ﺣ ﺼ ﺎﺋ ﯿ ﺔ ﺑ ﯿ ﻦ آ ر ا ء ﻋ ﯿﻨ ﺔ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﺗ ﻌ ﺰ ى إ ﻟ ﻰ ﻣ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ
،
و ﻗ ﺪ أ و ﺻ ﺖ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﺑ ﺘ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ا ﻹ د ر ا ك ﻟ ﺪ ى ا ﻟﻘ ﯿﺎ دا ت ا ﻷ ﻛ ﺎ د ﯾ ﻤ ﯿ ﺔ و ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ و ﺑﻘ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﺎ ﻣ ﻠﯿ ﻦ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﺣ ﻮ ل ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ ﻣ ﻲ )ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ (
و اﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺔ ﻟ ﮭ ﻤ ﺎ.
اﻟ ﻜ ﻠ ﻤ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻔ ﺘﺎ ﺣ ﯿ ﺔ : اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ - إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ - ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ .
1 . ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺔ ا ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ :
ﯾ ﺸ ﮭ ﺪ ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻢ ﺗ ﻐ ﺮًﯿﯿ ا ﻣ ﺴ ﺘ ﺮًﻤ ا و ﺑ ﺪ ر ﺟ ﺔ ﻣ ﺘ ﺴ ﺎ ر ﻋ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﻤ ﯿ ﻊ ﻣ ﻨﺎ ﺣ ﻲ ا ﻟ ﺤ ﯿﺎ ة ﻣ ﻤ ﺎ ﯾ ﺴ ﺘ ﺪ ﻋ ﻲ ﺣ ﺪ و ث ﺗ ﻐ ﯿﯿ ﺮ ا ت ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺎ ت ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ ﺑ ﻤ ﺎ ﯾﺘ ﻨﺎ ﺳ ﺐ ﻣ ﻊ ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﯿ ﻄ ﺔ
،
و ﺗﺒ ﺮ ز ا ﻟ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ إ ﻟ ﻰ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺘﻨ ﺒﺄ ﺑ ﺎﻟ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﺘ ﻲ ﻗ ﺪ ﯾ ﻜ ﻮ ن ﻟ ﮭ ﺎ ا ﻷ ﺛ ﺮ ﻓ ﻲ ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺮ ا ر ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺎ ت و ﺑﻘ ﺎﺋ ﮭ ﺎ أ ﻣ ﺎ م ا ﻟﺘ ﻘﻠ ﺒﺎ ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﺘ ﻤ ﻠ ﺔ . ﻛ ﻤ ﺎ ﯾﻨ ﺒ ﻐ ﻲ إ د ر ا ك
اﻟ ﻤ ﺆ ﺷ ﺮ ا ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟﺪ ا ﺧ ﻠﯿ ﺔ و اﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﻗ ﺪ ﺗ ﻮ ﺣ ﻲ ﺑ ﺈﻧ ﺬا ر ﻣ ﺒ ﻜ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ﻗ ﺪ ﯾ ﻌ ﺘ ﺮ ض ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ و ﯾ ﻌ ﯿ ﻖ ﺗ ﻄ ﻮ ر ھ ﺎ.
و ھ ﺬا ﯾ ﺘ ﻄ ﻠ ﺐ و ﺟ ﻮ د ﻗ ﺎ د ة أذ ﻛ ﯿﺎ ء ﯾ ﺪ ر ﻛ ﻮ ن أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ھ ﺬ ه اﻟ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت
و ﯾ ﺴ ﻌ ﻮ ن ﺑ ﻜ ﻞ ﻛ ﻔﺎ ء ة و ﻣ ﮭ ﺎ ر ة إﻟ ﻰ ا ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒ ﻞ
، و و ﺿ ﻊ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت و اﻟ ﺨ ﻄ ﻂ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ﻟ ﺘ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ ﻣ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎﺗ ﮭ ﻢ و اﻟ ﻤ ﻀ ﻲ ﻗ ﺪ ﻣ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ أ ھ ﺪا ﻓ ﮭ ﻢ و ﺗ ﻤ ﯿ ﺰ ھ ﻢ ﻋ ﻦ
ﻣ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﯿ ﮭ ﻢ . و ﻣ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻌ ﻠﯿ ﻢ ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻲ - ﻻ ﺳ ﯿ ﻤ ﺎ ا ﻷ ھ ﻠ ﻲ ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ - ﺗ ﺘﺄ ﺛ ﺮ ﻛ ﻐ ﯿ ﺮ ھ ﺎ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟ ﺮ ﺑ ﺤ ﯿ ﺔ ا ﻷ ﺧ ﺮ ى ﺑ ﺎﻟ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﻨ ﺎ ﺟ ﻤ ﺔ ﻋ ﻦ ا ﻟ ﻌ ﻮ ﻟ ﻤ ﺔ و ا ﻻ ﻧﻔ ﺠ ﺎ ر ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﻲ و اﻟ ﺘﻘ ﻨ ﻲ
،
اﻟ ﺬ ي ﯾ ﺘ ﺤ ﺘ ﻢ ﻋ ﻠ ﻰ ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ﺗ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ ﻧ ﻔ ﺴ ﮭ ﺎ ﻟﺘ ﻮ ا ﻛ ﺐ ھ ﺬ ه اﻟ ﺘ ﺤ ﺪ ﯾﺎ ت و ﻟﺘ ﺤ ﺎﻓ ﻆ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ھ ﺎ اﻟ ﻤ ﺎﻟ ﻲ و ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺮ ا ر ﺑ ﻘﺎ ﺋ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ظ ﻞ ﺑ ﯿﺌ ﺔ ﻣ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ة و ﺗﻨ ﺎﻓ ﺴ ﯿ ﺔ
، و ﯾﺒ ﺮ ز ا ﻟﺪ و ر ﻋ ﻠ ﻰ
ا ﻹ دا ر ا ت ا ﻟﻘ ﺎﺋ ﻤ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت
، ﺣ ﯿ ﺚ ﯾ ﺠ ﺐ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ أ ن ﺗ ﺘﺒ ﻨ ﻰ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ﺟ ﺪ ﯾ ﺪ ة ﻛ ﺎ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، و ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻟ ﻠ ﺤ ﺼ ﻮ ل
ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ﻧﺎ ت و اﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ﻟ ﮭ ﺎ ﯾﺘ ﻢ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒ ﻞ و اﻟ ﺘ ﺤ ﻜ ﻢ ﻓ ﯿ ﮫ و ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮭ ﮫ ﻧ ﺤ ﻮ ﺑ ﻨﺎ ء ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ﻣ ﺎﻟ ﻲ ﻗ ﻮ ي
، و ﻣ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﺔ ا ﻟﻘ ﺎﺋ ﻤ ﺔ ﺑ ﯿ ﻦ ﺗ ﻠ ﻚ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت .
و ﺗﺒ ﺮ ز أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل : ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ھ ﺎ اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﻲ
، و ﺗ ﺠ ﻮ ﯾ ﺪ ﻗ ﺮ ا ر اﺗ ﮭ ﺎ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
، و اﻟ ﺘ ﮭ ﯿﺌ ﺔ ا ﻟﻔ ﺎ ﻋ ﻠ ﺔ ﻟ ﻠﺘ ﻐ ﯿﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﻮ ا ﻛ ﺐ
ﻟﻠ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﯿ ﻄ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ أ ن ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﯾ ﻤ ﺜ ﻞ ا ﻟﺪ ر ع ا ﻟ ﻮ اﻗ ﻲ ﻟ ﻤ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ و ا ﻷ ز ﻣ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﻗ ﺪ ﺗ ﻘ ﻒ ﺣ ﺎﺋ ﻼً أ ﻣ ﺎ م ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ د و ن ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ أ ھ ﺪا ﻓ ﮭ ﺎ.
و ﻛ ﺬﻟ ﻚ
ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ ا ﻟ ﺮ ؤ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ﻟ ﻠ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ و ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ أ ﺑ ﻌ ﺎ د ھ ﺎ ﺑﺎ ﻻ ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺷ ﺮ ا ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟﻨ ﺎﺗ ﺠ ﺔ ﻋ ﻦ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ .
و ﺗ ﺤ ﺘﺎ ج ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻟ ﻠﺘ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ
، و اﻟ ﺘ ﺤ ﻜ ﻢ ﻓ ﻲ أ ﻧ ﺸ ﻄ ﺘ ﮭ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻮ ﯾﯿ ﻦ )ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و اﻟ ﺘ ﺸ ﻐ ﯿﻠ ﻲ (
، و ﺗﻘ ﻮ م ا ﻹ دا ر ة ﺑ ﺪ ﻓ ﻊ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ﻧ ﺤ ﻮ ا ﻟﺘ ﺤ ﺴ ﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ
ﻟﺘ ﺤ ﻘﯿ ﻖ أ ھ ﺪا ف ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ
، و ﺗ ﻀ ﻤ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﻣ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺔ ا ﻹ دا ر ة ﻟ ﻌ ﻤ ﻠ ﮭ ﺎ و ﺗ ﻄ ﺒﯿ ﻖ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ و ﻣ ﻮ ا ء ﻣ ﺘ ﮭ ﺎ ﻻ ﺣ ﺘﯿ ﺎ ﺟ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ
، ﻓ ﺎﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ أ دا ة ﻗﯿ ﻤ ﺔ ﻟ ﺘ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ و ر ﻗﺎ ﺑ ﺔ ﻛ ﻞ و ظ ﯿﻔ ﺔ
دا ﺧ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ
، و ﺗ ﻌ ﺪ ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﺑ ﺄﻧ ﮭ ﺎ ﺗﻘ ﯿﯿ ﻢ و ﺿ ﻤ ﺎ ن و ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ﻹ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ) Onions, P.E.W. & de Langen,2006,1 (
] 21 [ .
و ﺗﻠ ﺒ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﺧ ﺪ ﻣ ﺎ ت إ ﯾ ﺠ ﺎ د و ﻧ ﺸ ﺮ و ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟ ﻀ ﻤ ﻨﯿ ﺔ و اﻟ ﺼ ﺮ ﯾ ﺤ ﺔ ﻟ ﺘ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ا ﻷ ھ ﺪا ف ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ
، و ﺗﻨ ﻌ ﻜ ﺲ أ د و ا ر ھ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ ز ﻣ ﻦ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ا ﻟ ﺨ ﺪ ﻣ ﺔ
و ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ر ﺿ ﺎ اﻟ ﻌ ﻤ ﻼ ء ا ﻟﺪ ا ﺧ ﻠﯿ ﯿ ﻦ
، و ﻛ ﺬﻟ ﻚ ا ﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﯿﯿ ﻦ
، و ﺗ ﺴ ﻤ ﻰ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت و اﻟ ﻤ ﺒﺎ د ئ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻌ ﻤ ﻞ ﻛ ﺈ ط ﺎ ر ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ و ﺗﻨ ﻈ ﯿ ﻢ و إ ﺷ ﺮ ا ف و ﻣ ﺮ ا ﺟ ﻌ ﺔ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﺑ ﺈ دا ر ة
اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ] 27 [ (Zyngier, 2005,4) .
و ﯾ ﺼ ﻒ wiig,1997, 16) (
] 25 [ و ظ ﺎﺋ ﻒ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ : ﺑﺄ ﻧ ﮭ ﺎ و ظ ﺎﺋ ﻒ ا ﻟ ﻤ ﺮ اﻗ ﺒ ﺔ و اﻟ ﺘ ﺴ ﯿﯿ ﺮ ﻟ ﻸ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠﻘ ﺔ ﺑ ﺎﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
ﺿ ﻤ ﻦ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨﻔ ﯿ ﺬ . و ھ ﻨﺎ ك ا ﻟﻘ ﻠﯿ ﻞ ﻣ ﻦ ا ﻷ د ﺑﯿ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻔ ﺼ ﻞ ﺗ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻋ ﻦ إ ط ﺎ ر ا ﻟ ﺴ ﻠ ﻄ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻤ ﻨ ﺤ ﮭ ﺎ اﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ
، ﺣ ﯿ ﺚ ﺗ ﺤ ﺪ د ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
ﺷ ﺮ و ط ا ﻟ ﻮ ﺻ ﻮ ل إ ﻟ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ و ﺻ ﯿﺎ ﻧ ﺔ ا ﻟ ﺠ ﻮ د ة و ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ﺻ ﻨ ﻊ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر
، و و ﺳ ﺎﺋ ﻞ ﺣ ﻞ ﻣ ﻌ ﻮ ﻗﺎ ت إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ .
و ﻓ ﻲ ھ ﺬا ا ﻟ ﺼ ﺪ د
، أ و ﺻ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺗ ﻤ ﺮ ا ﻟﺪ و ﻟ ﻲ ﻟ ﻠ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﻓ ﻲ ﻣ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻌ ﻠﯿ ﻢ ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻲ ﻋ ﻠ ﻰ ﺿ ﺮ و ر ة ا ﻋ ﺘﺒ ﺎ ر ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﻟ ﻠ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت و ا ﺣ ﺪ ة ﻣ ﻦ ﻣ ﺘ ﻄ ﻠﺒ ﺎ ت ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت و ر ﺑ ﻄ ﮭ ﺎ
ﺑﺎ ﻟ ﺠ ﻮ د ة و ﻣ ﻌ ﺎﯾ ﯿ ﺮ ا ﻻ ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ا ﻟ ﻌ ﺮ ﺑﯿ ﺔ ) ﻣ ﺠ ﻠ ﺲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت ا ﻟ ﻌ ﺮ ﺑﯿ ﺔ
، 2017 ( ] 9 [ . و ھ ﺬا ﻣ ﺎ د ﻓ ﻊ ا ﻟﺒ ﺎ ﺣ ﺜﯿ ﻦ إ ﻟ ﻰ د ر ا ﺳ ﺔ ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ ﻣ ﻲ )ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة
اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ( و د ر ا ﺳ ﺔ أ ﺛ ﺮ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻟ ﺒﻨ ﺎ ء ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ﻣ ﺔ ﻣ ﻌ ﺮ ﻓﯿ ﺔ ﻟ ﺘﻠ ﻚ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت و اﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﺴ ﯿﯿ ﺮ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ ﻟ ﮭ ﺎ،
و ﺿ ﻤ ﺎ ن ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ
ا ﻷ ھ ﺪا ف و ﺣ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﺸ ﻜ ﻼ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﮭ ﺎ،
و ﺗﻔ ﺎ د ي ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺎ ت ا ﻟ ﺨ ﺎ ط ﺌ ﺔ .
2 . ﻣ ﺸ ﻜ ﻠ ﺔ ا ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ :
إ ن ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺮ ا ر ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت ﻓ ﻲ ﻧ ﻤ ﻮ ھ ﺎ و ﺗ ﻄ ﻮ ر ھ ﺎ ﻣ ﺮ ھ ﻮ ن ﺑ ﻤ ﺪ ى ا ﻣ ﺘ ﻼ ﻛ ﮭ ﺎ ﻟﻨ ﻈ ﺎ م ﻣ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت و ﻣ ﻌ ﺎ ر ف ﻋ ﻠ ﻤ ﯿ ﺔ
، ﯾ ﺨ ﻮ ﻟ ﮭ ﺎ اﺗ ﺨ ﺎ ذ ﻗ ﺮ ا ر ا ت ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺗ ﺮ ﺳ ﻢ ﺗ ﻮ ﺟ ﮭ ﺎﺗ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ
، إ ذ
إﻧ ﮫ ﻻ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﻷ ي ﻣ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ﺳ ﻮ ا ء ﻛ ﺎﻧ ﺖ إ ﻧﺘ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ أ م ﺧ ﺪ ﻣ ﯿ ﺔ أ ن ﺗ ﺘ ﻜ ﮭ ﻦ ﺑ ﻤ ﻮ ﻗﻔ ﮭ ﺎ اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﻲ و ﺣ ﺠ ﻢ ﺣ ﺼ ﺘ ﮭ ﺎ اﻟ ﺴ ﻮ ﻗﯿ ﺔ ﻣ ﮭ ﻤ ﺎ ا ﻣ ﺘﻠ ﻜ ﺖ ﻣ ﻦ ﻗ ﺪ ر ا ت و ﻣ ﻮ ا ر د ﻣ ﺎ د ﯾ ﺔ و ﺑ ﺸ ﺮ ﯾ ﺔ
، ﻓ ﻲ ظ ﻞ
ﻏ ﯿﺎ ب ﻧ ﻈ ﺎ م ﻣ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎﺗ ﻲ د ﻗﯿ ﻖ ﻋ ﻦ ﻗ ﺪ ر ﺗ ﮭ ﺎ اﻟ ﺪا ﺧ ﻠﯿ ﺔ و ﺑﯿ ﺌﺘ ﮭ ﺎ اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﯿ ﺔ
، و ﻣ ﺤ ﯿ ﻄ ﮭ ﺎ اﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﻲ )ا ﻟ ﺠ ﻌ ﺸ ﻨ ﻲ
، 2020 ( ] 3 [ .
و ﺗﺄ ﺗ ﻲ ا ﻟ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ ﻟ ﻠ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت ا ﻷ ھ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﯿ ﻤ ﻨﯿ ﺔ و ﻣ ﻦ ﺿ ﻤ ﻨ ﮭ ﺎ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ ا ﻟ ﻰ ﺗ ﺒﻨ ﻲ ﻣ ﻮ ﺿ ﻮ ع ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺗ ﻤ ﻜ ﯿ ﻦ ﻗ ﯿﺎ دا ت ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﻣ ﻦ ﺗ ﻔ ﻌ ﯿ ﻞ د و ر ھ ﺎ ﻓ ﻲ
ا ﻻ ھ ﺘ ﻤ ﺎ م ﺑ ﺎﻟ ﺒﯿ ﺎﻧ ﺎ ت و اﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ﻟ ﺨ ﻠ ﻖ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا ﻣ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﻣ ﺤ ﺎ و ﻟ ﺔ ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒ ﻞ و اﻟ ﺘ ﺤ ﻜ ﻢ ﻓ ﯿ ﮫ
، و اﻟ ﺘﻨ ﺒ ﺆ ﺑ ﻤ ﺎ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﻟ ﻠ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﻣ ﻦ ﻣ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺔ
، و ﻣ ﺎ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ أ ن ﯾ ﻌ ﺘ ﺮ ﺿ ﮭ ﺎ
ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﺒ ﻼ و ا ﺳ ﺘ ﻐ ﻼ ل ا ﻟﻔ ﺮ ص ا ﻟ ﻤ ﺘﺎ ﺣ ﺔ و ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ،
و ھ ﺬا ﻻ ﯾ ﺘﺄ ﺗ ﻰ إ ﻻ ﺑ ﺘﺒ ﻨ ﻲ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺘ ﻤ ﺜ ﻞ ﻓ ﻲ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و و ﺟ ﻮ د ذ ﻛ ﺎ ء
اﻗ ﺘ ﺼ ﺎ د ي
، و إد ا ر ة ﻟﻠ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، و ﻣ ﺤ ﺎ و ﻟ ﺔ ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺎ ت ا ﻟﺪ و ﻟﯿ ﺔ و ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ
، ﻣ ﻊ ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ﻧﺘ ﯿ ﺠ ﺔ ﻟ ﻠﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و اﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ
ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ و ﺗ ﺴ ﯿﯿ ﺮ إ دا ر ﺗ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺗ ﺒﻨ ﻲ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ .
و ﻟ ﻜ ﻮ ن ﻣ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻌ ﻠﯿ ﻢ ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻲ - و ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ أ ﺣ ﺪ ھ ﺎ - ﻣ ﺼ ﺪ ر ا ﻟ ﺨ ﻠ ﻖ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ﺗ ﺤ ﻠﯿ ﻠ ﮭ ﺎ و ﻧ ﺸ ﺮ ھ ﺎ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ و اﻟ ﺘ ﺪ ر ﯾ ﺲ
، ﻓ ﯿ ﺠ ﺪ ر ﺑ ﮭ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺔ أ ن
ﺗ ﻜ ﻮ ن ﻟ ﮭ ﺎ ا ﻷ و ﻟ ﻮ ﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟﺘ ﻌ ﺎ ﻣ ﻞ ﻣ ﻊ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠﻘ ﺔ ﺑ ﺒﯿ ﺌﺘ ﮭ ﺎ اﻟ ﺘ ﻲ ﺗ ﻀ ﻤ ﻦ ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺮ ا ر ھ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ﺧ ﺪ ﻣ ﺎﺗ ﮭ ﺎ ﺑ ﻜ ﻔﺎ ء ة و ﻓﺎ ﻋ ﻠﯿ ﺔ و ﺗ ﮭ ﯿ ﺊ ﻟ ﮭ ﺎ – أ ﯾ ﻀ ﺎً
- ا ﻟ ﻤ ﺮ ﻛ ﺰ ا ﻟﺘ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ ﺳ ﺐ
ﺑﯿ ﻦ ﺑ ﻘﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎﺛ ﻠ ﺔ
، و ھ ﺬا ﻣ ﺎ د ﻋ ﺎ إﻟ ﻰ د ر ا ﺳ ﺔ ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ ﻣ ﻲ )ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ (
؛ ﻟ ﺒﻨ ﺎ ء ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ﻣ ﺔ ﻣ ﻌ ﺮ ﻓﯿ ﺔ ﻟ ﻠ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ
، و اﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﺴ ﯿﯿ ﺮ
ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ ﻟ ﮭ ﺎ،
و ﺿ ﻤ ﺎ ن ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ا ﻷ ھ ﺪا ف و ﺣ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﺸ ﻜ ﻼ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﻗ ﺪ ﺗ ﻮ ا ﺟ ﮫ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، و ﺗﻔ ﺎ د ي ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺎ ت ا ﻟ ﺨ ﺎ ط ﺌ ﺔ
، و ﻣ ﻦ ھ ﻨﺎ ﺗ ﻜ ﻤ ﻦ ﻣ ﺸ ﻜ ﻠ ﺔ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺴ ﺆ ا ل
ا ﻵ ﺗ ﻲ : ﻣ ﺎ أﺛ ﺮ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ
؟ و ﻟ ﻺ ﺟ ﺎﺑ ﺔ ﻋ ﻠﯿ ﮫ ﻻ ﺑ ﺪ ﻣ ﻦ ا ﻹ ﺟ ﺎﺑ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻷ ﺳ ﺌﻠ ﺔ ا ﻟﻔ ﺮ ﻋ ﯿ ﺔ ا ﻵ ﺗﯿ ﺔ :
1 - ﻣ ﺎ ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ﻣ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺔ ﻗ ﯿﺎ دا ت ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ ﻟ ﻤ ﻔ ﮭ ﻮ م ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
؟
2 - ﻣ ﺎ ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ﻣ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺔ ﻗ ﯿﺎ دا ت ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ﻟ ﻤ ﻔ ﮭ ﻮ م ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
؟
3 - ﻣ ﺎ أﺛ ﺮ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﺑ ﺄﺑ ﻌ ﺎ د ه )ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف
، ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ي
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ ( ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﺑ ﺄﺑ ﻌ ﺎ د ھ ﺎ ) د ﻋ ﻢ ا ﻹ دا ر ة اﻟ ﻌ ﻠﯿ ﺎ،
ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ
، ا ﻟﺜ ﻘﺎ ﻓ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ
، إ دا ر ة اﻟ ﻘﯿ ﺎ س و اﻟ ﺘﻘ ﯿﯿ ﻢ ( ﻣ ﻦ و ﺟ ﮭ ﺔ ﻧ ﻈ ﺮ ا ﻟﻘ ﯿﺎ دا ت ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ و ا ﻷ ﻛ ﺎ د ﯾ ﻤ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ
؟
3
أ
.ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ :
ﺗﻨ ﺒﺜ ﻖ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﻣ ﻦ ﺣ ﺪا ﺛ ﺔ ﻣ ﻮ ا ﺿ ﯿ ﻊ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺷ ﻐ ﻠ ﺖ ﻗ ﻀ ﺎﯾ ﺎ اﻟ ﻔ ﻜ ﺮ ا ﻹ دا ر ي ﻓ ﻲ ا ﻵ و ﻧ ﺔ ا ﻷ ﺧ ﯿ ﺮ ة ﻻ ھ ﺘ ﻤ ﺎ ﻣ ﮭ ﻤ ﺎ ﺑﺘ ﺴ ﯿﯿ ﺮ ﻣ ﻮ ر د
اﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺔ
، ا ﻟﺬ ي أ ﺻ ﺒ ﺢ ﻣ ﻮ ر
ً دا ﺣ ﯿ ﻮ ﯾﺎً
ﻓ ﻲ ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ و ﺗ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ ﻣ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻷ ﻋ ﻤ ﺎ ل
، ﻛ ﻤ ﺎ ﺗ ﻤ ﻜ ﻦ ﻓ ﻲ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ إ ط ﺎ ر ﻧ ﻈ ﺮ ي ﺣ ﻮ ل ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ ﻣ ﻲ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
ﻟﻠ ﻘﯿ ﺎ دا ت ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ . و ﻗ ﺪ ﺗ ﻔﯿ ﺪ ا ﻟﻘ ﯿﺎ دا ت ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ و ا ﻷ ﻛ ﺎ د ﯾ ﻤ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻢ ﺗ ﻄ ﺒﯿ ﻖ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ،
و ﻏ ﯿ ﺮ ھ ﺎ ﻣ ﻦ
اﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎﺛ ﻠ ﺔ ﻓ ﻲ ﺗ ﺒﻨ ﻲ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺘ ﻲ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، و اﻟ ﺘ ﻌ ﺮ ف ﻋ ﻠ ﻰ أ ﺛ ﺮ ھ ﻤ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ و ﺗ ﺤ ﺴ ﯿ ﻦ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﻲ .
4 . ﺣ ﺪ و د ا ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ :
اﻟ ﺤ ﺪ و د ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻮ ﻋ ﯿ ﺔ : أﺛ ﺮ اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﺑ ﺄﺑ ﻌ ﺎ د ه )ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف
، ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ي
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ ( ﻓ ﻲ ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﺑ ﺄﺑ ﻌ ﺎ د ھ ﺎ ) د ﻋ ﻢ
ا ﻹ دا ر ة اﻟ ﻌ ﻠﯿ ﺎ،
ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ
، ا ﻟﺜ ﻘﺎ ﻓ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ
، إ دا ر ة اﻟ ﻘﯿ ﺎ س و اﻟ ﺘﻘ ﯿﯿ ﻢ ( .
اﻟ ﺤ ﺪ و د ا ﻟﺒ ﺸ ﺮ ﯾ ﺔ : اﻟ ﻘﯿ ﺎ دا ت ا ﻹ دا ر ﯾ ﺔ و ا ﻷ ﻛ ﺎ د ﯾ ﻤ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ .
اﻟ ﺤ ﺪ و د ا ﻟ ﻤ ﻜ ﺎﻧ ﯿ ﺔ : ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ .
اﻟ ﺤ ﺪ و د ا ﻟ ﺰ ﻣ ﻨﯿ ﺔ : اﻟ ﻌ ﺎ م ا ﻟ ﺠ ﺎ ﻣ ﻌ ﻲ 2023 م .
ﻣ ﺼ ﻄ ﻠ ﺤ ﺎ ت ا ﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ :
• اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ :
ھ ﻮ ﻋ ﺒﺎ ر ة ﻋ ﻦ ﺗ ﺠ ﻤ ﯿ ﻊ ﻟ ﻸ ﻧ ﻮ ا ع ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺘﻠ ﻔ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ت ﻟ ﺘ ﻮ ﻓﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ا ﻟﻘ ﯿ ﻤ ﺔ و اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻧ ﺤ ﻮ ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر ا ت ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ (Liebowitz, 2006) ]
19 [ .
اﻟ ﺘ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﻹ ﺟ ﺮ اﺋ ﻲ : ھ ﻮ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺗ ﺘﺒ ﻨﺎ ھ ﺎ ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻮ م و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ ﻟ ﺒﻨ ﺎ ء ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ﻣ ﺔ ﻣ ﻌ ﺮ ﻓﯿ ﺔ ﺣ ﻮ ل ﺑ ﯿﺌ ﺔ أ ﻋ ﻤ ﺎﻟ ﮭ ﺎ ﺗﺘ ﻤ ﻜ ﻦ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ﻟ ﮭ ﺎ ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ﻣ ﯿ ﺰ ة ﺗﻨ ﺎﻓ ﺴ ﯿ ﺔ ﯾ ﺘ ﻢ ﻗ ﯿﺎ ﺳ ﮭ ﺎ
ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﺳ ﺘ ﺠ ﺎﺑ ﺔ ﻣ ﺠ ﺘ ﻤ ﻊ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﺳ ﺘﺒ ﺎﻧ ﺔ ﻣ ﻜ ﻮ ﻧ ﺔ ﻣ ﻦ أ ر ﺑ ﻌ ﺔ ﻋ ﻨﺎ ﺻ ﺮ : )ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف
، ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ ( .
• ﺣ
ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ د ا ر ة ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ :
ا ﺧ ﺘﯿ ﺎ ر ا ﻟ ﮭ ﯿﺎ ﻛ ﻞ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ و ا ﻵ ﻟﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ أ ن ﺗ ﺆ ﺛ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ﻣ ﺸ ﺎ ر ﻛ ﺘ ﮭ ﺎ و إد ﻣ ﺎ ﺟ ﮭ ﺎ و ﺧ ﻠﻘ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ا ﻻ ﺗ ﺠ ﺎ ھ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻔ ﻀ ﻠ ﺔ و ﻧ ﺤ ﻮ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻮ ﯾﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻔ ﻀ ﻠ ﺔ .
Foss, 2010) (
] 17 [ .
اﻟ ﺘ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﻹ ﺟ ﺮ اﺋ ﻲ : ھ ﻲ آ ﻟﯿ ﮫ ﺗ ﺴ ﻌ ﻰ إ ﻟ ﻰ ﺿ ﻤ ﺎ ن ﺗ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠﻘ ﺔ ﺑ ﺈ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ﯾ ﺘ ﻢ ﻗ ﯿﺎ ﺳ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﺳ ﺘ ﺠ ﺎﺑ ﺔ ﻣ ﺠ ﺘ ﻤ ﻊ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮ ﻋ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻟﻔ ﻘ ﺮ ا ت ا ﻟﺘ ﻲ
ﺗ ﺤ ﺘ ﻮ ي ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻌ ﻨﺎ ﺻ ﺮ ا ﻟ ﺮ ﺋﯿ ﺴ ﺔ ا ﻟﺘ ﺎﻟ ﯿ ﺔ : ) د ﻋ ﻢ ا ﻹ دا ر ة اﻟ ﻌ ﻠﯿ ﺎ،
و ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ا ﻟﺘ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ
، و اﻟ ﺜﻘ ﺎﻓ ﺔ ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﯿ ﺔ
، و إد ا ر ة اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ
، و اﻟ ﻘﯿ ﺎ س و اﻟ ﺘﻘ ﯿﯿ ﻢ ( .
5 . ا ﻹ ط ﺎ ر ا ﻟﻨ ﻈ ﺮ ي :
اﻟ ﻤ ﺤ ﻮ ر ا ﻷ و ل : ا ﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ :
ﯾ ﻌ ﺪ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ أ ﺣ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﻔﺎ ھ ﯿ ﻢ ا ﻟ ﺤ ﺪ ﯾﺜ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺑ ﺪأ ا ﻻ ھ ﺘ ﻤ ﺎ م ﺑ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ا ﻵ و ﻧ ﺔ ا ﻷ ﺧ ﯿ ﺮ ة
؛ ﻛ ﻮ ﻧ ﮫ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻔﺎ ھ ﯿ ﻢ ا ﻷ ﺳ ﺎ ﺳ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠﻘ ﺔ ﺑ ﺎ ﻹ د ا ر ة ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
، ﺣ ﯿ ﺚ ﯾ ﻤ ﺜ ﻞ أ ﺣ ﺪ
اﻟ ﻤ ﻮ ا ر د ﻏ ﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﻠ ﻤ ﻮ ﺳ ﺔ و ﻣ ﺼ ﺎ د ر ا ﻟﻘ ﻮ ة ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺎ ت ﺑﺎ ﻋ ﺘﺒ ﺎ ر ه أﻓ ﻀ ﻞ ا ﻷ ﻧ ﻈ ﻤ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻤ ﻜ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺎ ت ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ھ ﺎ اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﻲ و ﻣ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺔ أ ي
ﺗ ﮭ ﺪ ﯾ ﺪا ت أ و ﻣ ﻌ ﻮ ﻗﺎ ت ﻣ ﺤ ﺘ ﻤ ﻠ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ر ﺻ ﺪ ﻛ ﻞ ا ﻟﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ا ﻟﺒ ﯿﺌ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﯿ ﻄ ﺔ ﺑ ﺎﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ . و ﻋ ﻠﯿ ﮫ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ا ﻟﻨ ﻈ ﺮ ﻟ ﻠﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﺑ ﺄﻧ ﮫ : ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺗ ﻘ ﻮ م ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﺘ ﺤ ﻠﯿ ﻞ
اﻟ ﺒﯿ ﺌ ﻲ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ
، و ﺑﻨ ﺎ ء ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ﻣ ﺔ ﺑ ﯿﺎ ﻧﺎ ت و ﻣ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ﺗ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ا ﻟﻘ ﺎ د ة ﻓ ﻲ ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر ا ت و ﺻ ﯿﺎ ﻏ ﺔ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ﺗ ﻌ ﺰ ز ا ﻟﻘ ﺪ ر ة اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﯿ ﺔ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ . و ﻗ ﺪ ﺗ ﻨﺎ و ل ﺑ ﻌ ﺾ اﻟ ﺒﺎ ﺣ ﺜﯿ ﻦ
ﻋ ﺪ دًا ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺒﺎ د ئ و ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ أ ﺑ ﻌ ﺎ د ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ و ﻣ ﻘ ﻮ ﻣ ﺎﺗ ﮫ
، ﻓ ﻘ ﺪ ﺗ ﻄ ﺮ ق ) Kuhlmann, 2005,7 (
ﻓ ﻲ إ ط ﺎ ر إ ﺷ ﺎ ر ﺗ ﮫ ﻟ ﺪ و ر ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺻ ﯿﺎ ﻏ ﺔ و ﺗ ﻄ ﻮ ﯾ ﺮ
ﺳ ﯿﺎ ﺳ ﺎ ت ا ﻹ ﺑ ﺪا ع
، إ ﻟ ﻰ أ ر ﺑ ﻌ ﺔ ﻣ ﺒﺎ د ئ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
، ھ ﻲ : ﻣ ﺒ ﺪأ ا ﻟ ﻤ ﺸ ﺎ ر ﻛ ﺔ
، ﻣ ﺒ ﺪأ ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻮ ﻋ ﯿ ﺔ
، ﻣ ﺒ ﺪأ ا ﻟﺘ ﻮ ﺳ ﻂ و اﻟ ﺘﻨ ﻈ ﯿ ﻢ
، ﻣ ﺒ ﺪأ د ﻋ ﻢ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر .
و ﺗ ﻜ ﻤ ﻦ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ﻛ ﻮ ﻧ ﮫ أ دا ة ﺗﻘ ﻮ م ﻟ ﺘ ﺤ ﻠﯿ ﻞ و ﺟ ﻤ ﻊ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ﻧﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠﻘ ﺔ ﺑ ﺒﯿ ﺌ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺴ ﮭ ﻢ ﻓ ﻲ ﻣ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺔ ا ﻟﺘ ﮭ ﺪ ﯾ ﺪا ت و اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻮ ﻗ ﻌ ﺔ و ﺗ ﻌ ﺰ ز ا ﻟ ﻤ ﻮ ﻗ ﻒ
اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﻲ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﺗ ﺸ ﯿ ﺮ ا ﻷ د ﺑﯿ ﺎ ت إ ﻟ ﻰ أ ﻧ ﮫ :
- ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﺠ ﻨ ﺐ ا ﻟ ﻤ ﻔﺎ ﺟ ﺄة ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺗ ﻮ ﻓﯿ ﺮ
"
إﻧ ﺬا ر ﻣ ﺒ ﻜ ﺮ
"
ﻟ ﻠﺘ ﮭ ﺪ ﯾ ﺪا ت ا ﻟﺘ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﯿ ﺔ .
- ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﺪ ر ا ء ا ﻟﺘ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ﯾﯿ ﻦ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﺤ ﺪ ي ﻣ ﻌ ﺘﻘ ﺪا ﺗ ﮭ ﻢ ا ﻟﺘ ﻘﻠ ﯿ ﺪ ﯾ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺗ ﺴ ﻠﯿ ﻂ ا ﻟ ﻀ ﻮ ء ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ ط ﻖ ﻏ ﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺋﯿ ﺔ ﻟ ﻸ ﻋ ﻤ ﺎ ل ا ﻟﺘ ﻲ ﻟ ﻢ ﯾ ﺘ ﻢ ا ﺧ ﺘﺒ ﺎ ر ھ ﺎ أ و ﻣ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﺘ ﮭ ﺎ.
- ﯾ ﻀ ﻤ ﻦ ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر ا ت و ا ﻹ ﺟ ﺮ ا ء ا ت ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف و اﻟ ﺒ ﺼ ﯿ ﺮ ة ﺑ ﺪ ﻻً
ﻣ ﻦ
"
اﻟ ﺸ ﻌ ﻮ ر ا ﻟ ﻐ ﺮ ﯾ ﺰ ي
"
أ و
"
اﻟ ﺨ ﺒ ﺮ ة اﻟ ﺼ ﻨﺎ ﻋ ﯿ ﺔ
"
و ﺣ ﺪ ھ ﺎ.
- ﯾ ﺰ و د ا ﻟ ﻤ ﺪ ﯾ ﺮ ﯾ ﻦ ﺑ ﻤ ﺼ ﺪ ر ﻓ ﺮ ﯾ ﺪ ﻟ ﻸ ﺧ ﺒﺎ ر و اﻟ ﺘ ﺤ ﻠﯿ ﻼ ت ﻏ ﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﺤ ﯿ ﺰ ة.
- ﯾ ﻌ ﺰ ز ﺛ ﻘﺎ ﻓ ﺔ ﺗ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ﻋ ﻦ ط ﺮ ﯾ ﻖ ز ﯾﺎ د ة و ﻋ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﯿ ﻦ .
- ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ا ﻟ ﻮ ﻋ ﻲ ﺑ ﺎﻟ ﺘ ﮭ ﺪ ﯾ ﺪا ت ا ﻟﺘ ﻲ ﯾ ﺘ ﻌ ﺮ ض ﻟ ﮭ ﺎ ر أ س ا ﻟ ﻤ ﺎ ل ا ﻟﻔ ﻜ ﺮ ي ﻟ ﻠ ﺸ ﺮ ﻛ ﺔ و اﻟ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ إ ﻟ ﻰ ﻣ ﻜ ﺎﻓ ﺤ ﺔ ا ﻟﺘ ﺠ ﺴ ﺲ و اﻟ ﺘ ﺪا ﺑﯿ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﻀ ﺎ د ة.
ﯾ - ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﻘﻠ ﯿ ﻞ ﻋ ﺪ م ا ﻟﯿ ﻘﯿ ﻦ . و ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﺮ ﻏ ﻢ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻜ ﻢ ا ﻟ ﻜ ﺒﯿ ﺮ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت و اﻟ ﺘ ﺤ ﻠﯿ ﻼ ت ا ﻟ ﻤ ﺘﺎ ﺣ ﺔ ﻟ ﻤ ﻌ ﻈ ﻢ ﺻ ﻨﺎ ع ا ﻟﻘ ﺮ ا ر
، إ ﻻ أ ﻧ ﮭ ﻢ ﻋ ﺎ د ة ﻣ ﺎ ﯾ ﻮ ا ﺟ ﮭ ﻮ ن د ر ﺟ ﺎ ت ﺟ ﻮ ھ ﺮ ﯾ ﺔ
ﻣ ﻦ
"
ﻋ ﺪ م ا ﻟﯿ ﻘﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺘﺒ ﻘ ﻲ
"
) Bernhardt,2003,31 (
] 15 [ .
و ﯾﻠ ﻌ ﺐ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ أ د و رًا ا ﻣ ﮭ ﻤ ﺔ و ﻣ ﺘ ﻌ ﺪ د ة ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺎ ت ﻟ ﺘ ﻌ ﺎ ﻣ ﻠ ﮫ ﺑ ﺪ ﻗ ﺔ ﻣ ﻊ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ﻧﺎ ت و اﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﮭ ﻤ ﺔ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ
، و ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ أ ﺑ ﺮ ز ا ﻷ د و ا ر ﻟ ﻠﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
ﻓ ﻲ : ﺗ ﺮ ﺳ ﯿ ﺦ ا ﻟ ﺴ ﻤ ﺎ ت ا ﻟﻘ ﯿﺎ د ﯾ ﺔ
، ﺗ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻐ ﯿﯿ ﺮ
، ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ا ﻟﻘ ﺪ ر ة اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﯿ ﺔ
، و د ﻋ ﻢ ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر ا ت ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ . و ﻟ ﻜ ﻲ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ر ﺑ ﻂ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ﺑ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
،
ﺑ ﺤ ﯿ ﺚ ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ﻛ ﻞ ﻧ ﺸ ﺎ ط ﻓ ﻲ ﺣ ﺪ ذا ﺗ ﮫ ﻋ ﻠ ﻰ إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ ﻗ ﯿ ﻤ ﺔ ﻟ ﻠﺬ ﻛ ﺎ ء و ﯾ ﺆ ﺛ ﺮ ﺑ ﺪ و ر ه ﻋ ﻠ ﻰ ﺧ ﻠ ﻖ ا ﻟﻘ ﯿ ﻤ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻷ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟ ﻼ ﺣ ﻘ ﺔ
، ﻣ ﻤ ﺎ ﯾ ﺴ ﮭ ﻢ ﻓ ﻲ ﺧ ﻠ ﻖ ﻗ ﯿ ﻤ ﺔ ﻷ ي ﻣ ﺸ ﺮ و ع ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟﺘ ﺤ ﻮ ل
اﻟ ﺘ ﺪ ر ﯾ ﺠ ﻲ ﻟ ﻠﺒ ﯿﺎ ﻧﺎ ت إ ﻟ ﻰ ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء . و ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﺗ ﺤ ﺪ ﯾ ﺪ أ ﻧ ﺸ ﻄ ﺔ ا ﻟﻘ ﯿ ﻤ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻀ ﺎﻓ ﺔ ﻓ ﻲ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ ﻓ ﻲ ا ﻟﺘ ﺤ ﺴ ﺲ و اﻟ ﺠ ﻤ ﻊ و اﻟ ﺘﻨ ﻈ ﯿ ﻢ و اﻟ ﻤ ﻌ ﺎﻟ ﺠ ﺔ و ا ﻻ ﺗ ﺼ ﺎ ل و اﻟ ﺘ ﻮ ا ﺻ ﻞ
و ﻣ ﻦ ﺛ ﻢ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م ا ﻷ ﻣ ﺜ ﻞ . و ﻻ ﯾﻨ ﺒ ﻐ ﻲ ا ﻋ ﺘﺒ ﺎ ر ﻛ ﻞ ﻧ ﺸ ﺎ ط ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﻣ ﺠ ﮭ ﻮ دًا ﻓ ﺮ د ﯾًﺎ
؛ ﺑ ﻞ ھ ﻮ ﻧ ﺸ ﺎ ط ﺟ ﻤ ﺎ ﻋ ﻲ ﻗ ﺪ ﯾﺘ ﻀ ﻤ ﻦ ﻣ ﺪ ﺧ ﻼ ت ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻮ ظ ﻔﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺒﺎ ﺷ ﺮ ﯾ ﻦ
، و اﻟ ﻤ ﺪ ﯾ ﺮ ﯾ ﻦ
اﻟ ﺘﻨ ﻔﯿ ﺬ ﯾﯿ ﻦ
، و اﻟ ﻤ ﺘ ﺨ ﺼ ﺼ ﯿ ﻦ و اﻟ ﻤ ﺪ ﯾ ﺮ ﯾ ﻦ
، و اﻟ ﻤ ﺪ ﯾ ﺮ ﯾ ﻦ ا ﻟﺘ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ﯾﯿ ﻦ . ﺣ ﯿ ﺚ ﺗ ﺘﺄ ﺛ ﺮ ﻣ ﺨ ﺮ ﺟ ﺎ ت ا ﻟﻘ ﯿ ﻤ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻀ ﺎﻓ ﺔ ﻣ ﻦ ﻛ ﻞ ﻣ ﺮ ﺣ ﻠ ﺔ ﺑ ﺘ ﺤ ﻮ ﯾ ﻞ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ﻧﺎ ت إ ﻟ ﻰ ذ ﻛ ﺎ ء ﺑ ﺎﻟ ﺨ ﺒ ﺮ ا ت
، و اﻟ ﺘ ﺤ ﯿ ﺰ ا ت
،
و اﻟ ﻨ ﻤ ﺎ ذ ج ا ﻟ ﻌ ﻘﻠ ﯿ ﺔ أ و ا ﻟ ﻌ ﻘﻠ ﯿﺎ ت ﻷ و ﻟﺌ ﻚ ا ﻟﺬ ﯾ ﻦ ﯾ ﺸ ﺎ ر ﻛ ﻮ ن ﻓ ﻲ ا ﻟﻨ ﺸ ﺎ ط ا ﻟ ﺠ ﻤ ﺎ ﻋ ﻲ . و ﻣ ﻦ ﺛ ﻢ ﯾ ﺠ ﺐ أ ن ﺗ ﺸ ﺘ ﻤ ﻞ ط ﺮ ﯾﻘ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻞ ﻟ ﻜ ﻞ ﻣ ﺮ ﺣ ﻠ ﺔ ﻣ ﻦ ﻣ ﺮ ا ﺣ ﻞ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ط ﺮ ح
"
ا ﻷ ﺳ ﺌﻠ ﺔ
اﻟ ﺼ ﺤ ﯿ ﺤ ﺔ
"
، و اﻟ ﺒ ﺤ ﺚ ﻋ ﻦ إ ﺟ ﺎﺑ ﺎ ت ﻟ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ أ ﺻ ﺤ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﺼ ﻠ ﺤ ﺔ و ﺻ ﻨﺎ ع ا ﻟﻘ ﺮ ا ر . و اﻟ ﻤ ﻼ ﺣ ﻆ ﺗ ﻌ ﺪ د أ ﺑ ﻌ ﺎ د ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، ﻟ ﮭ ﺬ ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺪ ت ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﺎﻟ ﯿ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د
ا ﻷ ﺑ ﻌ ﺎ د ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺒﻨ ﺎ ھ ﺎ ﻛ ﺎ ﺳ ﺘﯿ ﻠ ﻮ ا Castillo ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻤ ﺜﻠ ﺔ ﻓ ﻲ : ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﻲ
، ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ي
، إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ
، و ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﺗ ﻔ ﺼ ﯿﻠ ﮭ ﺎ ﻓﯿ ﻤ ﺎ ﯾﻠ ﻲ :
أ- ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺸ ﺮ ا ف :
ھ ﻮ ا ﻟﻘ ﺪ ر ة ﻋ ﻠ ﻰ إ ﻧ ﺸ ﺎ ء ر ؤ ﯾ ﺔ ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ﻋ ﺎﻟ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﺠ ﻮ د ة
، و اﻟ ﺤ ﻔﺎ ظ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ ﺑ ﻄ ﺮ ﯾﻘ ﺔ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ و ﻣ ﺘ ﻤ ﺎ ﺳ ﻜ ﺔ
، و ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م ا ﻟ ﺮ ؤ ى ا ﻟﻨ ﺎ ﺷ ﺌ ﺔ ﺑ ﻄ ﺮ ﯾﻘ ﺔ ﻣ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ و ﻣ ﻔﯿ ﺪ ة
، ﻋ ﻠ ﻰ ﺳ ﺒﯿ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﺜﺎ ل :
ا ﻛ ﺘ ﺸ ﺎ ف ا ﻟ ﻈ ﺮ و ف ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺎ ﻛ ﺴ ﺔ
، و ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ا ﻟ ﺴ ﯿﺎ ﺳ ﺎ ت
، و و ﺿ ﻊ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
، و ا ﺳ ﺘ ﻜ ﺸ ﺎ ف أ ﺳ ﻮ ا ق و ﻣ ﻨﺘ ﺠ ﺎ ت و ﺧ ﺪ ﻣ ﺎ ت ﺟ ﺪ ﯾ ﺪ ة
، و ھ ﺬا ﯾ ﻤ ﺜ ﻞ ا ﻧ ﺪ ﻣ ﺎ ﺟ ﺎً
ﺑﯿ ﻦ ا ﻟ ﻄ ﺮ ق ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ
و أ ﺳ ﺎﻟ ﯿ ﺐ ا ﻹ دا ر ة ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ) Slaughter ,2000,93 (
] 22 [ .
ب - اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗ ﺘ ﺼ ﺎ د ي :
اﻟ ﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ي : ﻧ ﻈ ﺎ م ﻟ ﺮ ﺻ ﺪ ﻣ ﺤ ﯿ ﻂ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ﻻ ﻛ ﺘ ﺸ ﺎ ف ا ﻟﻔ ﺮ ص و اﻟ ﺘ ﮭ ﺪ ﯾ ﺪا ت ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺟ ﻤ ﻊ و ﻣ ﻌ ﺎﻟ ﺠ ﺔ و ﺗ ﺨ ﺰ ﯾ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻠ ﻮ ﻣ ﺔ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻣ ﻦ ﻣ ﺤ ﯿ ﻂ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ و ﺗ ﻮ ز ﯾ ﻌ ﮭ ﺎ
ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺨ ﺘﻠ ﻒ ا ﻷ ﻋ ﻮ ا ن ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ﯾﯿ ﻦ
؛ ﻻ ﺳ ﺘ ﻐ ﻼ ﻟ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر ا ت ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺆ د ي إ ﻟ ﻰ ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺮ ا ر ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ و ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ھ ﺎ اﻟ ﺘﻨ ﺎﻓ ﺴ ﻲ
، ﻣ ﻊ ا ﻹ ﺷ ﺎ ر ة إﻟ ﻰ أ ن
ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ا ﻟﺬ ﻛ ﺎ ء ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ د ي ﺗ ﺘ ﻢ ﺑ ﻄ ﺮ ﯾﻘ ﺔ أ ﺧ ﻼ ﻗﯿ ﺔ و ﻓ ﻲ إ ط ﺎ ر ﻗ ﺎﻧ ﻮ ﻧ ﻲ ) ﻛ ﻨ ﻮ ش و ط ﻮ ﯾ ﻄ ﻲ
، 2020
، 85 ( ] 10 [ .
ج - إ د ا ر ة ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ :
ھ ﻲ إ ط ﺎ ر ﻟ ﺘ ﻄ ﺒﯿ ﻖ ا ﻟ ﮭ ﯿﺎ ﻛ ﻞ و اﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻮ ى ا ﻟﻔ ﺮ د ي و اﻟ ﺠ ﻤ ﺎ ﻋ ﻲ
، و اﻟ ﻔ ﺮ ﯾ ﻖ
، و ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻮ ى ا ﻟﺘ ﻨ ﻈ ﯿ ﻤ ﻲ ﺑ ﺤ ﯿ ﺚ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ا ﻟﺘ ﻌ ﻠﻢ ﻣ ﻤ ﺎ ﺗ ﻌ ﺮ ﻓ ﮫ ) و ا ﻛ ﺘ ﺴ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
اﻟ ﺠ ﺪ ﯾ ﺪ ة إذ ا ﻟ ﺰ م ا ﻷ ﻣ ﺮ (
؛ ﻟ ﺨ ﻠ ﻖ ﻗ ﯿ ﻤ ﺔ ﻟ ﻌ ﻤ ﻼ ﺋ ﮭ ﺎ و ﻟﻠ ﻤ ﺠ ﺘ ﻤ ﻊ . ﺣ ﯿ ﺚ ﯾ ﺪ ﻣ ﺞ إ ط ﺎ ر إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻷ ﺷ ﺨ ﺎ ص و اﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺎ ت و اﻟ ﺘ ﻜ ﻨ ﻮ ﻟ ﻮ ﺟ ﯿﺎ ﻟ ﻀ ﻤ ﺎ ن ا ﻷ دا ء و اﻟ ﺘ ﻌ ﻠﻢ ﻣ ﻦ أ ﺟ ﻞ ا ﻟﻨ ﻤ ﻮ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﺪا م
) 18 Gorelick & others,2004, (
] 18 [ .
د - اﻟ ﻤ ﻘ ﺎ ر ﻧ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿ ﺔ :
ھ ﻲ إ ﺣ ﺪ ى ﻣ ﻤ ﺎ ر ﺳ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﺤ ﺴ ﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺘ ﻢ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟﻨ ﺸ ﺎ ط ا ﻟ ﻤ ﺜ ﻤ ﺮ ا ﻟﺪ ؤ و ب ﻟ ﺮ ﻓ ﻊ ﻗ ﯿ ﻤ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﺸ ﺄة ﻛ ﻜ ﻞ ﻋ ﻦ ط ﺮ ﯾ ﻖ ﺗ ﻌ ﻈ ﯿ ﻢ ﻛ ﻔﺎ ء ة ا ﺳ ﺘ ﻐ ﻼ ل ا ﻟ ﻤ ﻮ ا ر د و اﻟ ﻄ ﺎﻗ ﺎ ت ا ﻟﺪ ا ﺧ ﻠﯿ ﺔ
،
ﺛ ﻢ ﻣ ﻘﺎ ر ﻧ ﺔ أ دا ء ا ﻟ ﻤ ﻨ ﺸ ﺄة ﻓ ﻲ ﻣ ﺠ ﺎ ﻻ ت ﻋ ﻮ ا ﻣ ﻞ ا ﻟﻨ ﺠ ﺎ ح ا ﻟ ﻤ ﮭ ﻤ ﺔ ﺑ ﺎﻟ ﻮ ﺣ ﺪا ت ا ﻷ ﺧ ﺮ ى
، أ و ﺑ ﺎﻟ ﻤ ﻨ ﺸ ﺂ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﺣ ﻘﻘ ﺖ ا ﻟﺘ ﻔ ﻮ ق ا ﻟﺘ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﻲ ﻓ ﻲ ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﺠ ﺎ ﻻ ت ﺑ ﮭ ﺪ ف ﺗ ﺨ ﻄ ﻲ ﻓ ﺠ ﻮ ة أد ا ء
اﻟ ﯿ ﻮ م ﺛ ﻢ ا ﻟﻘ ﻔ ﺰ ﻓ ﻮ ق أ دا ﺋ ﮭ ﻢ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻐ ﺪ ) ﻋ ﯿ ﺪ
، 2006
، 52 ( ] 8 [ .
اﻟ ﻤ ﺤ ﻮ ر ا ﻟﺜ ﺎﻧ ﻲ : ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ د ا ر ة ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ :
ط ﺎﻟ ﻤ ﺎ ا ﻋ ﺘﺒ ﺮ ت ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻣ ﻦ أ ھ ﻢ ا ﻷ ﺻ ﻮ ل ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻤ ﺘﻠ ﻜ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت
، و ﺑ ﻤ ﺎ ﺗ ﻤ ﺘﻠ ﻜ ﮫ ﻣ ﻦ ﻣ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ﻣ ﮭ ﺎ ر ا ت ﯾ ﺘ ﻢ ﺗ ﻮ ظ ﯿﻔ ﮭ ﺎ و ا ﺳ ﺘ ﻐ ﻼ ﻟ ﮭ ﺎ ﺑ ﺼ ﻮ ر ھ ﺎ و ا ﺿ ﺤ ﺔ
؛ ﻣ ﻤ ﺎ أد ى
ذﻟ ﻚ ا ﻟ ﻰ ﺿ ﺮ و ر ة ﺑﻨ ﺎ ء ﻗ ﺎ ﻋ ﺪ ة ﻣ ﻌ ﺮ ﻓﯿ ﺔ ﻣ ﺘ ﺠ ﺪ د ة و ﻣ ﺮ ﻧ ﺔ ﻣ ﻦ أ ﺟ ﻞ ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ا ﻟﻨ ﻤ ﻮ و اﻟ ﺮ ﺑ ﺤ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﻏ ﻮ ب ﻓ ﯿ ﮭ ﺎ.
و ﺗ ﻌ ﺪ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ذا ت أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ﻟ ﯿ ﺲ ﻓ ﻘ ﻂ
ﺑ ﺴ ﺒ ﺐ ا ﻟ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ إ ﻟ ﻰ ا ﻟﺘ ﻐ ﻠ ﺐ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ ﻓ ﺴ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ ة ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺴ ﻮ ق ا ﻟ ﻤ ﺘ ﺴ ﻢ ﺑ ﺘ ﻐ ﯿ ﺮ ا ت ﻣ ﺘ ﻄ ﻠﺒ ﺎﺗ ﮫ و ا ﺣ ﺘﯿ ﺎ ﺟ ﺎﺗ ﮫ
؛ و ﻟ ﻜ ﻦ أ ﯾ ﻀًﺎ ﺑ ﺴ ﺒ ﺐ ا ﻟ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ إ ﻟ ﻰ ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﻠﯿ ﺔ و ﻧ ﺸ ﺮ
اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻤ ﯿ ﺔ
، و ﯾ ﻤ ﺜ ﻞ ا ﻟ ﻮ ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻤ ﻲ ﻟ ﻠ ﻤ ﺆ ﺳ ﺴ ﺎ ت ﻓ ﺮ ﺻ ﺔ ﻟ ﻠﺘ ﻌ ﻠﻢ و اﻟ ﺘ ﻄ ﻮ ر
، و ا ﺳ ﺘ ﻐ ﻼ ل ا ﻟ ﺨ ﺒ ﺮ ا ت ا ﻟ ﻌ ﺎﻟ ﻤ ﯿ ﺔ
، و اﻟ ﺤ ﺚ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻻ ﺑﺘ ﻜ ﺎ ر و ا ﻹ ﺑ ﺪا ع
، و ﻻ ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ھ ﺬ ه اﻟ ﻔ ﺮ ﺻ ﺔ
إ ﻻ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻹ دا ر ة اﻟ ﻔ ﻌ ﺎﻟ ﺔ ﻟﻠ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﯾﻨ ﺒ ﻐ ﻲ د ﻣ ﺞ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻣ ﺪ ر و ﺳ ﺔ ﻹ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻣ ﻊ آﻟ ﯿﺎ ت اﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ذا ت اﻟ ﺼ ﻠ ﺔ ﻟ ﻀ ﻤ ﺎ ن ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ﻓ ﻮ اﺋ ﺪ إد ا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
) Ardianto & Tanner, 2011 (
] 13 [ .
و ﺗ ﻌ ﺪ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ ط رًﺎ ا ﻟﻠ ﺴ ﻠ ﻄ ﺔ ﯾ ﻀ ﻤ ﻦ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ا ﻟﻔ ﻮ اﺋ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻮ ﻗ ﻌ ﺔ ﻣ ﻦ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
؛ ﻓ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﺗ ﻔ ﻌ ﯿ ﻞ ﺗ ﻠ ﻚ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﯾ ﻨﺒ ﻐ ﻲ أ ن ﺗ ﻨﻔ ﺬ ﺑ ﻄ ﺮ ﯾﻘ ﺔ ﻣ ﻨﺘ ﻈ ﻤ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م
آﻟ ﯿﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﻟ ﺘ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ﻛ ﻞ ﻣ ﻦ ا ﻟﺘ ﻨﻔ ﯿ ﺬ ا ﻷ و ﻟ ﻲ و اﻟ ﺮ ﻗﺎ ﺑ ﺔ و اﻟ ﺴ ﻠ ﻄ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ ة ﻋ ﻠ ﻰ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﯾ ﻮ ﻓ ﺮ إ ط ﺎ ر ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ آ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺮ ا ﺟ ﻌ ﺔ
و اﻟ ﻤ ﺴ ﺎ ء ﻟ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺎﻟ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟ ﻀ ﻤ ﻨﯿ ﺔ و ﺗﺒ ﺎ د ل ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ا ﻟ ﺼ ﺮ ﯾ ﺤ ﺔ دا ﺧ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻈ ﻤ ﺔ ) Schwartz, 2006, 374 (
] 24 [ . و ﯾ ﺮ ى ) Ardianto, 2013,133 (
] 14 [ أ ن ﺣ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﺗ ﻘ ﻮ م ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﻌ ﺰ ﯾ ﺰ ا ﻟ ﻌ ﻼ ﻗ ﺔ ﺑ ﯿ ﻦ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ﺗﻨ ﻔﯿ ﺬ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﯾ ﻌ ﺪﱡ ھ ﺎ ﺟ ﮭ
ً ﻟﺪا ﻀ ﻤ ﺎ ن ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﺎ د ة ﻣ ﻦ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت
إد ا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟﻘ ﯿﺎ د ة و ﺗ ﺨ ﻔﯿ ﻒ ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺮ و آﻟ ﯿﺎ ت ا ﻟﺘ ﻐ ﺬ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﺮ ا ﺟ ﻌ ﺔ .
و ﻛ ﻮ ن ا ﻟ ﺤ ﻮ ﻛ ﻤ ﺔ ﻣ ﺮ ﻛ ﺰ ﺳ ﻠ ﻄ ﺔ ا ﺗ ﺨ ﺎ ذ ا ﻟﻘ ﺮ ا ر و إ ط ﺎ ر ﻋ ﻤ ﻞ ﻟ ﺘﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ا ﻟﻔ ﻮ اﺋ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻮ ﻗ ﻌ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻻ ﺳ ﺘﺜ ﻤ ﺎ ر ا ت ﺑ ﻄ ﺮ ﯾﻘ ﺔ ﺻ ﺤ ﯿ ﺤ ﺔ
، ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل إ ﻧ ﺸ ﺎ ء ﺿ ﻮ اﺑ ﻂ و ﺗ ﻮ ا ز ﻧﺎ ت ﻓ ﻲ ط ﺮ ﯾﻘ ﺔ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ
اﻟ ﺨ ﺪ ﻣ ﺔ . ﺣ ﯿ ﺚ ﯾ ﺘ ﻢ ا ﻟﺘ ﺄ ﻛ ﺪ ﻣ ﻦ أ ن ا ﻟﺘ ﻘﯿ ﯿ ﻢ ﯾ ﻐ ﺬ ي ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ا ﻟ ﺨ ﺪ ﻣ ﺔ
، و ﯾ ﺆ د ي إ ﻟ ﻰ ﺗ ﻠﺒ ﯿ ﺔ ا ﺣ ﺘﯿ ﺎ ﺟ ﺎ ت و ﺗ ﻮ ﻗ ﻌ ﺎ ت أ ﺻ ﺤ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﺼ ﻠ ﺤ ﺔ . ) Zyngier, 2005, 3-4 (
] 27 [ .
و ﯾ ﺮ ى ا ﻟﺒ ﺎ ﺣ ﺜ ﻮ ن أ ن إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ : ھ ﻲ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮ ﻋ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻀ ﻮ اﺑ ﻂ و ا ﻹ ﺟ ﺮ ا ء ا ت ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻘ ﻮ م ﺑ ﮭ ﺎ اﻟ ﻘﯿ ﺎ د ة اﻟ ﻌ ﻠﯿ ﺎ ﻣ ﻦ أ ﺟ ﻞ ﺿ ﻤ ﺎ ن ﺗ ﺴ ﯿﯿ ﺮ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ إ دا ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺮ ﻓ ﺔ و ﺗ ﻤ ﻨ ﻊ أ ي
