M
BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN MÚA RỐI NƯỚC
( Qua nghiên cứu trường hợp làng Rạch, Hồng Quang Nam Trực – Nam Định)
PHAN VĂN TÚ
Tóm tắt
Trò múa rối nước làng Rạch (Nam Định), cũng như ở nhiều địa phương khác trên cả nước vẫn được duy trì. Nhưng mục đích của các buổi biểu diễn không phải là để bảo tồn di sản nghệ thuật và đáp ứng nhu cầu tinh thần của người dân, mà chủ yếu để phục vụ du khách nước ngoài nhằm thu lợi nhuận.
Các tiết mục rối nước ngày càng trở nên nhàm chán, ít sáng tạo. Vấn đề giáo dục nghệ thuật thông qua múa rối nước cho công chúng chưa được quan tâm đúng mức.
Các giải pháp bảo tồn và phát triển múa rối nước trong điều kiện hiện nay: Sưu tầm sân khấu múa rối nước; coi trọng công tác đào tạo; cần có sự đầu tư tài chính của nhà nước; lập hội chuyên ngành múa rối nước; phục hồi những trò diễn độc đáo và xây dựng những tác phẩm hoàn toàn mới.
Từ khóa: Múa rối nước, bảo tồn, phát triển
Abstract
Water puppetry in Rach village (Nam Dinh) as in many other regions of the country is maintained.
However, purpose of the performances is not to preserve the heritage of arts and meet the spiritual needs of people, but mainly to serve foreign tourists for profit purpose. The water puppet performance has become more boring and less creative. Arts education for public through the water puppetry has not been paid adequate attention.
The solutions to conservation and development of water puppetry in current conditions: Collecting water puppet theaters; focusing onthe training; calling for the state’s financial investment; establishing association of professional puppetry; restoring the unique performances and creating entirely new works.
Keywords: Water puppetry, conservation, development úa rối nước là một loại hình nghệ
thuật truyền thống lâu đời của Việt Nam, ra đời hầu như cùng
lúc với sự hình thành nền văn hóa Đại Việt.
Trong quá trình hình thành và phát triển của mình, múa rối nước đã khẳng định được vị trí quan trọng trong nền nghệ thuật sân khấu nước nhà cũng như mang tới cho chúng ta sự ngưỡng mộ của bạn bè thế giới. Ngày nay, trước những biến động của kinh tế thị trường, các loại hình nghệ thuật truyền thống như múa rối nước đang phải đối mặt với rất nhiều khó khăn, thách thức. Cũng trong những khó
khăn ấy, phường rối nước làng Rạch, xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định có nguồn gốc ra đời và phát triển từ giữa thế kỷ XVIII, trải qua biết bao nhiêu thử thách, thăng trầm, biến cố của lịch sử, tuy nhiên, hiện nay việc giữ gìn và phát huy bộ môn nghệ thuật này tại địa phương lại là một vấn đề hóc búa với các cấp quản lý .
1. Thực trạng tồn tại của múa rối nước hiện nay Qua khảo sát phường múa rối nước làng Rạch, xã Hồng Quang, cũng như tham khảo tài
liệu về các phường múa rối khác, có thể1 thấy phong trào biểu diễn múa rối nước đang được duy trì tại tỉnh thành trên miền Bắc. Nhiều nơi vốn không có múa rối nước như miền Trung và Nam Bộ thì hiện nay cũng đã triển khai tổ chức các buổi biểu diễn múa rối nước. Đó là những biểu hiện đáng mừng trong việc phát huy vốn văn nghệ cổ truyền của cha ông. Tuy vậy, điều đáng lưu ý là mục đích của một số buổi tổ chức biểu diễn múa rối không hẳn để nối tiếp truyền thống, bảo tồn nghệ thuật và phục vụ người dân mà chủ yếu là nhằm phục vụ du khách nước ngoài, thu lợi nhuận, nhiều khi chỉ chạy theo mục đích thương mại. Tất nhiên việc sử dụng nghệ thuật truyền thống vào quảng bá du lịch là nên làm, song nếu đặt sai mục đích sẽ có tác dụng ngược. Nghệ nhân Phan Văn Mẽ, trùm phường Rối nước làng Rạch, trưởng đoàn rối nước Thành Nam cho biết: Hiện nay tại Nhà hát Múa rối nước Thăng Long, các ngày trong tuần liên tục có suất diễn phục vụ khách nước ngoài với doanh thu rất cao. Bản thân ông cũng có thời gian phục vụ tại đó. Vì những lý do khác nhau, trong đó quan trọng nhất là sự nhàm chán của các tiết mục rối nước làm cho người nghệ sĩ mất đi sự sáng tạo nên ông đã trở về quê hương để hoạt động theo cách riêng của mình.
Cũng vì mục đích thương mại mà vốn nghệ thuật dân gian tiềm ẩn trong nhân dân ngày càng bị mai một. Điều dễ nhận thấy nhất là hầu hết các phường múa rối nước trên toàn miền Bắc đều biểu diễn một chương
Nghệ nhân Phan Văn Mẽ
trình giống nhau. Đó là 16 trò múa rối nước dân gian được thu nhặt, tổng hợp từ phường Nguyên Xá (tỉnh Thái Bình) và phường Nam Chấn (làng Rạch, xã Hồng Quang, Nam Định) từ cách đây gần 30 năm. Các trò có tên gọi rất dân dã: Tễu, Rồng, Lân, Tứ Linh, Long, Ly, Đánh cá, Nông nghiệp, Câu ếch, Chọi trâu,… Rất ít phường có những tiết mục mới (do sưu tầm từ vốn cổ, chứ không phải mới sáng tác). Có nơi cũng đã phục hồi được một số trò nhưng diễn chưa điêu luyện, vì hầu hết là diễn viên trẻ mới đào tạo ngắn ngày, chưa vững tay nghề. Lại có nơi chạy theo đề tài thời sự, viết kịch bản mới, dàn dựng mới nhưng không đủ hấp dẫn.
Có một thực tế là múa rối nước Việt Nam đang có xu hướng hiện đại hóa và đang mờ dần bản sắc do những tác động từ cơ chế thị trường trong khi không có được sự quản lý, định hướng rõ ràng. Múa rối nước đang tồn tại và phát triển tự do, tùy tiện, mạnh ai nấy làm.
Theo nghệ nhân Phan Văn Mẽ, múa rối nước ở Thái Bình, Nam Định, Hà Nội… còn hàng trăm trò diễn cổ chưa được khai thác, chưa được phát huy. Ở phường rối nước làng Rạch, ông Mẽ đã sưu tập và cho dàn dựng các tiết mục dân gian như Lê Lợi trả gươm, Cu Tí đánh hổ,…
Tuy nhiên, so với kho tàng dân gian thì những gì ông phục dựng, sưu tầm được chưa có gì đáng kể.
Ngoài ra, hiện nay còn tồn tại mâu thuẫn giữa những người làm múa rối nước hiện đại ở trung ương với những nghệ nhân tại làng quê:
có hay không nên xây dựng những sân khấu thủy đình hiện đại thay thế ao làng như vốn có ở nông thôn. Có ý kiến cho rằng, múa rối nước ở nông thôn chỉ nên diễn ra ở ao làng như ngày xưa, người diễn thì lội dưới nước, người xem thì ngồi trên bờ ao, như thế mới là dân gian, là môi trường và không khí của múa rối nước làng xã. Ngược lại, có ý kiến cho rằng, đã đến lúc người nông dân có quyền ngồi trên ghế gỗ hoặc trên bậc xi măng trước mặt hồ rộng để xem múa rối nước, vì khi cuộc sống thay đổi thì người dân không thể ngồi trên bãi cỏ để xem như xưa được nữa. Từ nhận thức đó, làng Rạch đã xây một sân khấu thủy đình và các trò rối nước phần lớn được diễn ra ở đây. Tuy nhiên, thỉnh thoảng phường vẫn diễn theo
hình thức sân khấu truyền thống: tại ao làng. Có nghĩa là ở đây vẫn đang tồn tại hai hình thức, hai sân khấu múa rối nước dân gian và hiện đại.
Thật ra vấn đề đáng quan tâm ở đây không phải là diễn ở sân khấu dân gian (ao làng) hay sân khấu thủy đình hiện đại mà quan trọng hơn hết là nội dung của tiết mục và hình thức biểu diễn (có còn là múa rối nước dân gian truyền thống không?).
Một vấn đề nữa là vấn đề tiếp nhận từ phía công
Thủy đình làng Rạch Ảnh: Tác giả
vật cổ trong lòng đất hay dưới đáy đại dương chúng. Vốn dĩ múa rối nước cũng như các loại
hình nghệ thuật sân khấu truyền thống nói chung không được đông đảo công chúng Việt Nam ngày nay mặn mà lắm vì không thay đổi trò diễn và không nâng cao hình thức thẩm mỹ của con rối hay nghệ thuật biểu diễn,…
Thêm vào đó, vấn đề tuyên truyền, giáo dục quan niệm thẩm mỹ dân tộc cho công chúng về múa rối nước cũng chưa được quan tâm đúng mức, chưa làm cho người ta thấy hết cái hay, cái đẹp của nó.
2. Giải pháp bảo tồn và phát triển múa rối nước dân gian
Năm 1991 được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định và chính quyền địa phương tạo điều kiện, nhân dân làng Rạch đã đóng góp kinh phí xây dựng thủy đình làm nơi biểu diễn múa rối nước. Thủy đình làng Rạch khi đó được coi là hình mẫu để các địa phương khác học tập. Tuy vậy, cùng với thời gian, thủy đình đã xuống cấp nghiêm trọng, lại không có kinh phí sửa chữa, các buổi biểu diễn thưa dần, trò diễn cũng mai một dần. Vì thế, giải pháp đầu tiên trong công tác bảo tồn, phát triển rối nước làng Rạch chính là tiến hành sưu tầm các trò diễn múa rối nước. Việc sưu tầm gần đây đã được chú ý song hiệu quả chưa cao, chưa đáp ứng được yêu cầu biểu diễn bởi cơ bản vẫn mang tính tự phát ở một số cá nhân. Ở một vài cơ quan chức năng, sưu tầm còn mang nặng tính hình thức. Có một nghịch lý là chúng ta bỏ nhiều công sức, của
cải, thời gian để khai quật, tìm tòi những di
nhưng lại bỏ quên những di tích, những cổ vật quý hiểm nằm rải rác ngay cạnh chúng ta, trong đó có múa rối nước. Có nhiều con rối cổ bị bán ra nước ngoài, một số còn lại, những con rối có đến hàng trăm năm tuổi đang nằm im tại những làng quê, trong các góc đình làng ẩm thấp. Nếu tình trạng sưu tầm trò diễn còn dang dở như hiện nay thì việc phát huy nghệ thuật múa rối nước truyền thống sẽ gặp nhiều khó khăn.
Giải pháp thứ hai cho vấn đề bảo tồn và phát triển múa rối nước chính là coi trọng công tác đào tạo.
Việc đào tạo trong lĩnh vực nghệ thuật sân khấu múa rối nước nhìn chung luôn tồn tại trong hai hình thức: một là đào tạo theo lối truyền nghề, tức là truyền thụ thủ thuật một cách máy móc, rập khuôn những kinh nghiệm có sẵn, thiếu tính sáng tạo; hai là đào tạo theo trường lớp, có giáo án, chương trình học, học viên sau khi tốt nghiệp có khả năng sáng tạo độc lập, nhưng lại không nhanh chóng, hiệu quả tức thời bằng lối đào tạo truyền thống.
Múa rối nước cũng như nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống khác thường quen với phương pháp đào tạo tại chỗ, cha truyền con nối. Trong quá trình đào tạo truyền thống (truyền nghề), vai trò của người nghệ nhân là hết sức quan trọng (tạo hình con rối, làm máy móc, kỹ thuật điều khiển con rối biểu diễn). Vì thế cần quan tâm hơn nữa trong việc sử dụng nghệ nhân vào khâu đào tạo nghề. Đào tạo cần gắn với thực hành, cần tổ chức các hoạt
động biểu diễn thường xuyên để diễn viên trẻ được thực hành, nâng cao kỹ năng, tiếp cận nhiều hơn với khán giả. Hiện nay ở một số phường rối nước xảy ra hiện tượng đào tạo diễn viên chỉ với mấy buổi thực hành rồi nghỉ kéo dài vì không tổ chức biểu diễn được. Điều cần làm là diễn viên phải thường xuyên đến được với công chúng vì đối tượng họ phục vụ chính là nguồn động viên cho nghệ thuật phát triển.
Để nghệ thuật múa rối nước dân gian có thể tồn tại và phát triển, cần có sự quan tâm đầu tư về tài chính của Nhà nước. Cuộc sống của những nghệ nhân múa rối nước đang trong tình trạng hết sức khó khăn trước sức ép từ cơ chế thị trường. Cuộc sống còn bấp bênh ngày nào thì họ không thể yên tâm cống hiến, góp sức với nghề ngày ấy được. Bên cạnh sự quan tâm, tài trợ, Nhà nước cần có thêm những chính sách xã hội hóa đối với múa rối nước để phục hồi lại những trò rối cổ - vốn quý do nhiều thế hệ nghệ nhân tài hoa sáng tạo ra - và tiếp tục xây dựng thêm một số thủy đình biểu diễn rối nước tại địa phương, cụ thể là tại làng Rạch cần tiếp tục tu bổ thủy đình, hỗ trợ thiết bị hiện đại.
Một giải pháp cũng hết sức đáng lưu tâm, đó là việc thành lập hội múa rối nước vì lâu nay chúng ta mới có hội sân khấu là hội nghề nghiệp chung của nhiều bộ môn sân khấu kết hợp lại.
Đây sẽ là một hội chuyên ngành, hội nghề nghiệp những người hoạt động múa rối nước, là chỗ dựa tinh thần để họ hành nghề trong sự thống nhất và có điều kiện phát triển khả năng truyền dạy kinh nghiệm cho các thế hệ sau. Khi đã có hội, hoạt động múa rối nước dân gian ở các địa phương, trong đó có làng Rạch sẽ không bị phân tán, không bị cô lập mà sẽ tập trung hơn. Đời sống của người làm nghề sẽ được đảm bảo.
Bên cạnh đó, công việc đặt ra cấp bách là phục hồi những trò diễn độc đáo do các nghệ nhân nhiều thế hệ sáng tạo ra. Đây là vấn đề nan giải nhưng không phải không làm được.
Khó khăn trong việc tập trung khai thác, phục hồi vốn cổ của cha ông trước hết là do múa rối nước tồn tại ở nhiều làng quê, phân tán trên một diện rộng khắp đồng bằng Bắc Bộ. Thêm vào đó, đến nay số nghệ nhân múa rối thực
thụ còn lại rất ít. Đa số nghệ nhân tuổi cao, sức yếu, bỏ nghề lâu nên vốn cũ được bảo lưu trong họ còn lại rất ít, tản mạn và không chính xác. Vì thế, việc này cần có sự đầu tư gấp, cần có kế hoạch khai thác chặt chẽ, và phải triển khai nhanh chóng nếu không sẽ quá muộn.
Năm 2001 - 2003, với sự tài trợ của quỹ Ford, phường rối làng Rạch đã được hỗ trợ một số kinh phí để thực hiện dự án bảo tồn.
Tuy nhiên trong quá trình thực hiện, do không thống nhất được quan điểm, cũng như thiếu thận trọng trong đầu tư kinh phí nên dự án đã không thành công. Kết quả sau đó, một số nghệ nhân đã bỏ nghề, số khác chuyển nơi sinh sống, những người bám trụ lại với nghề còn lại không nhiều.
Cùng với việc khai thác, phục hồi vốn cổ, múa rối nước cũng cần được đẩy mạnh xây dựng những tác phẩm mới. Hai quá trình này nên tiến hành song song, đồng thời vì nếu chỉ khoanh việc múa rối nước trong 16 trò diễn quen thuộc thì đến lúc nào đó tất yếu sẽ gây sự nhàm chán từ cả phía người xem lẫn người tổ chức. Như thế, vô hình chung ta đã làm xơ cứng, nghèo nàn đi một di sản nghệ thuật truyền thống đặc sắc. Làm mới nghệ thuật múa rối nước đòi hỏi một tinh thần sáng tạo nghiêm túc, kiên trì. Mới nhưng không làm mất đi cái bản sắc, cái đặc trưng riêng của nghệ thuật múa rối nước truyền thống.
Múa rối nước không những là một bộ môn nghệ thuật mang tính tập thể cao mà còn thể hiện cái độc đáo riêng mang bản sắc văn hóa dân tộc. Hiện nay trước xu thế hội nhập, múa rối nước rất cần có sự chung tay góp sức của cả cộng đồng, cả vật chất lẫn tinh thần để bảo tồn và phát triển. Có như vậy, múa rối nước mới thực sự xứng đáng là một loại hình nghệ thuật đặc sắc có tuổi đời hàng ngàn năm nhưng vẫn có sức sống vững bền trong thời kỳ hội nhập..
P.V.T ( PGS.TS, Khoa QLVH - NT) Ngày nhận bài: 21 - 7 - 2015
Ngày phản biện, đánh giá: 9 - 6 - 2016 Ngày chấp nhận đăng: 28 - 6 - 2016
